Luận án Tiến sĩ Nhân học: Tín ngưỡng của người Hoa ở thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam hiện nay

Chia sẻ: Dongcoxanh10 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:251

Thêm vào BST

Báo xấu

33
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của luận án "Tín ngưỡng của người Hoa ở thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam hiện nay" là nhận diện những hình thức sinh hoạt và giá trị tín ngưỡng của người Hoa ở thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam. Trên cơ sở đó, luận án tập trung làm rõ sự giao thoa văn hóa Việt - Hoa ở Việt Nam nói chung và Việt - Hoa ở Hội An nói riêng, được biểu hiện thông qua các loại hình và sinh hoạt tín ngưỡng, từ đó đề xuất một số giải pháp bảo tồn và phát huy các giá trị tín ngưỡng của cộng đồng này trong bối cảnh mới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Nhân học: Tín ngưỡng của người Hoa ở thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VÕ DUY NGHĨA TÍN NGƢỠNG CỦA NGƢỜI HOA Ở THÀNH PHỐ HỘI AN, TỈNH QUẢNG NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÂN HỌC HÀ NỘI - 2022
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VÕ DUY NGHĨA TÍN NGƢỠNG CỦA NGƢỜI HOA Ở THÀNH PHỐ HỘI AN, TỈNH QUẢNG NAM HIỆN NAY NGÀNH: NHÂN HỌC MÃ SỐ: 9 31 03 02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÂN HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Văn Minh HÀ NỘI - 2022
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dƣới sự hƣớng dẫn khoa học của PGS.TS. Nguyễn Văn Minh. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong Luận án này là trung thực và chƣa đƣợc công bố trong bất kỳ công trình nào trƣớc đó. Các trích dẫn ý kiến của các nhà khoa học và nguồn tài liệu đƣợc thực hiện nghiêm chỉnh theo đúng quy định chung. Nếu vi phạm, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Tác giả luận án Võ Duy Nghĩa
LỜI CẢM ƠN Đƣợc học tại Học viện Khoa học xã hội là một niềm vinh hạnh đối với không ít nghiên cứu sinh và bản thân tôi cũng không là ngoại lệ. Ƣớc mơ trở thành một nhà nghiên cứu khoa học nhen nhóm trong suốt quá trình học tập và rèn luyện tại Học viện. Đƣợc sự dẫn dắt của PGS.TS. Nguyễn Văn Minh cùng tất cả thầy cô trong Học viện Khoa học xã hội, tôi đã đƣợc trang bị một hành trang kiến thức để có thể tự tin bƣớc vào đời, bƣớc vào những khó khăn, thách thức mà có thể tôi không lƣờng trƣớc đƣợc. Nhƣng hoàn thành đƣợc luận án tiến sĩ xem nhƣ là thành công bƣớc đầu của tôi. Với tôi, mỗi một trải nghiệm cũng chính là lúc chiêm nghiệm lại bản thân mình. Trong quá trình học tập nghiên cứu, viết luận án, tôi đã gặp không ít khó khăn song đƣợc sự giúp đỡ tận tình của Ban Lãnh đạo và các cán bộ trong Trung tâm Quản lý bảo tồn di tích Hội An, Ủy ban Nhân dân thành phố Hội An, Ủy ban Nhân dân phƣờng Minh An, Phòng Thống kê thành phố Hội An, Thƣ viện thành phố Hội An và Thƣ viện Quốc gia Việt Nam… đã tạo điều kiện thuận lợi về mọi mặt để tôi hoàn thành luận án. Trân trọng cảm ơn Ban Giám đốc, các Phòng chức năng, Khoa chuyên môn và tập thể cán bộ giáo viên Học viện Khoa học xã hội, những ngƣời đã trực tiếp dìu dắt tôi trong suốt khóa học. Xin đƣợc gửi lời cảm ơn đặc biệt tới thầy hƣớng dẫn PGS.TS. Nguyễn Văn Minh đã chỉ bảo tận tình, động viên, khích lệ tác giả trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận án. Cuối cùng, tác giả luận án xin đƣợc bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới gia đình, bạn bè đã động viên, giúp đỡ tác giả trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tác giả luận án
MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU .................................................... 11 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu .......................................................... 11 1.1.1. Tình hình nghiên cứu về ngƣời Hoa và tín ngƣỡng ngƣời Hoa ở Việt Nam ............................................................................................ 11 1.1.2. Tình hình nghiên cứu về ngƣời Hoa và tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam .......................................... 20 1.2. Cơ sở lý thuyết ........................................................................................ 26 1.2.1. Một số khái niệm cơ bản ............................................................. 26 1.2.2. Lý thuyết nghiên cứu .................................................................. 42 1.3. Khái quát về thành phố Hội An và ngƣời Hoa ở Hội An ................... 45 1.3.1. Khái quát về thành phố Hội An .................................................. 45 1.3.2. Khái quát về ngƣời Hoa ở thành phố Hội An ............................. 50 Tiểu kết Chƣơng 1 ......................................................................................... 59 Chƣơng 2: CÁC HÌNH THỨC TÍN NGƢỠNG VÀ THỰC HÀNH TÍN NGƢỠNG CỦA NGƢỜI HOA Ở HỘI AN HIỆN NAY ................... 61 2.1. Khái quát về tín ngƣỡng và thực trạng tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở Hội An ......................................................................................................... 61 2.1.1. Khái quát về tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ..................................... 61 2.1.2. Thực trạng tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở thành phố Hội An....... 67 2.2. Thực hành tín ngƣỡng trong cộng đồng .............................................. 73 2.2.1. Thờ Tiền hiền, Hậu hiền ............................................................. 58 2.2.2. Thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu ........................................................ 77 2.2.3. Thờ Môn thần.............................................................................. 80 2.2.4. Thờ Quan Thánh Đế Quân (Quan Công).................................... 82 2.2.5. Thờ Bắc Đế Trấn Vũ (Huyền Thiên Đại Đế ) ............................ 88 2.2.6. Thờ âm linh, âm hồn ................................................................... 92
2.2.7. Thờ thần Phục Ba ........................................................................ 94 2.3. Thực hành tín ngƣỡng trong gia đình .................................................. 96 2.3.1. Thờ cúng tổ tiên .......................................................................... 96 2.3.2. Thờ Ngũ tự gia đƣờng ................................................................. 99 2.3.3. Thờ Thần Tài, Thổ Địa ............................................................. 101 2.3.4. Thờ Táo Quân ........................................................................... 103 Tiểu kết Chƣơng 2 ....................................................................................... 106 Chƣơng 3: GIÁ TRỊ, XU HƢỚNG BIẾN ĐỔI VÀ GIẢI PHÁP BẢO TỒN, PHÁT HUY GIÁ TRỊ TÍN NGƢỠNG CỦA NGƢỜI HOA Ở HỘI AN TRONG BỐI CẢNH HIỆN NAY .............................................. 108 3.1. Giá trị tín ngƣỡng trong đời sống ngƣời Hoa.................................... 108 3.1.1. Giá trị thể hiện thế giới quan dân gian và giải tỏa tâm linh ...... 108 3.1.2. Giá trị cố kết cộng đồng cƣ trú và tộc ngƣời ............................ 110 3.1.3. Giá trị giữ gìn và thể hiện lịch sử, bản sắc văn hóa tộc ngƣời . 112 3.1.4. Giá trị giáo dục truyền thống .................................................... 114 3.2. Xu hƣớng biến đổi tín ngƣỡng ............................................................ 116 3.2.1. Biến đổi tín ngƣỡng .................................................................. 116 3.2.2. Xu hƣớng biến đổi ................................................................... 109 3.2.3. Nguyên nhân biến đổi .............................................................. 112 3.3. Những vấn đề đặt ra và giải pháp bảo tồn, phát huy các giá trị tín ngƣỡng .......................................................................................................... 135 3.3.1. Những vấn đề đặt ra .................................................................. 135 3.3.2. Giải pháp bảo tồn, phát huy các giá trị tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở Hội An trong bối cảnh hiện nay ............................................... 144 Tiểu kết Chƣơng 3 ....................................................................................... 158 KẾT LUẬN .................................................................................................. 161 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ ................................. 166 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 167 PHỤ LỤC LUẬN ÁN
DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1: Bảng dân số theo giới tính của ngƣời Hoa ở các xã, phƣờng thuộc thành phố Hội An (tính đến ngày 1/4/2019) ......................................... 47 Bảng 2.1: Số lƣợng ngƣời tin theo tín ngƣỡng ..................................... 68 trong cộng đồng ngƣời Hoa tại Hội An ................................................ 68 Bảng 2.2. Những dịp thƣờng đến thăm viếng và lễ vật dâng cúng ...... 70 tại các cơ sở thờ tự của cộng đồng ........................................................ 70 Bảng 2.3. Các hình thức tín ngƣỡng trong gia đình.............................. 72 Bảng 2.4. Ý nghĩa của lễ thờ Tiền hiền, Hậu hiền ................................ 74
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ngƣời Hoa định cƣ ở Việt Nam qua nhiều làn sóng di cƣ. Hiện nay, sau quá trình hòa nhập và giao thoa văn hóa đã mang đến cho cộng đồng ngƣời Hoa nhiều nét độc đáo, thu hút sự nghiên cứu dƣới nhiều góc độ. Di dân đến vùng đất mới trên thế giới nói chung và thành phố Hội An nói riêng là một hiện tƣợng khá phổ biến của ngƣời Hoa. Khi đặt chân đến thành phố Hội An - một nơi đất lạ quê ngƣời, một trong những điều đầu tiên của họ chính là xây dựng chỗ dựa về tâm linh. Vì vậy, trong quá trình nhập cƣ và hình thành cộng đồng ngƣời Hoa, họ đã cố kết với nhau từ trong sinh hoạt đến lao động và sáng tạo, lƣu giữ nhiều nét văn hóa truyền thống đặc sắc, trong đó có hệ thống các tín ngƣỡng mang nhiều giá trị đặc trƣng. Kể từ khi di cƣ tới Việt Nam và thành phố Hội An đến nay, với truyền thống đó, cộng đồng cƣ dân ngƣời Hoa đã bảo lƣu, tiếp thu cái mới để phát triển, làm phong phú thêm các giá trị văn hóa nói chung, các loại hình tín ngƣỡng truyền thống nói riêng. Tín ngƣỡng của ngƣời Hoa mang nhiều nét độc đáo, bởi vì trong quá trình định cƣ ở những vùng đất mới lại mang thêm những yếu tố giao lƣu văn hóa sinh động trên nền kế thừa truyền thống. Đặc biệt là hiện nay, quá trình hội nhập còn mang đến những sắc thái mới cho tín ngƣỡng của ngƣời Hoa. Vì thế, nghiên cứu tín ngƣỡng của cộng đồng ngƣời Hoa ở nƣớc ta trong quá trình phát triển và hội nhập thời kỳ đƣơng đại để từ đó có định hƣớng bảo tồn, khai thác hợp lí các giá trị văn hóa truyền thống trong đời sống thực tiễn của ngƣời Hoa hiện nay là cần thiết. Hội An là một thành phố năng động trực thuộc tỉnh Quảng Nam, đang vƣơn mình mạnh mẽ, không chỉ là niềm tự hào của ngƣời dân nơi đây mà còn để lại ấn tƣợng tốt đẹp sâu đậm trong lòng du khách thập phƣơng bởi sự cổ kính, nhƣng phát triển và thân thiện. Nhắc đến Hội An, ngoài biểu tƣợng Chùa Cầu, phố cổ, lễ hội hoa đăng, làng nghề truyền thống, phố ngƣời Hoa, 1
phố ngƣời Nhật, hội quán Phúc Kiến, thành phố của môi trƣờng, ... ngƣời ta còn nghĩ đến “thành phố của du lịch”. Bởi thế, thực hiện nghiên cứu khai thác hợp lí các giá trị văn hóa truyền thống nhƣ tín ngƣỡng, lễ hội, nghi lễ cộng đồng, ... của cƣ dân nơi đây sẽ là một yếu tố quan trọng góp phần to lớn vào việc phát triển hơn nữa loại hình du lịch văn hóa tín ngƣỡng, tâm linh. Hiện nay, sự biến chuyển của đời sống kinh tế và xã hội, đặc biệt là văn hóa truyền thống các dân tộc trong bối cảnh đổi mới và hội nhập luôn cần có những nghiên cứu toàn diện, hệ thống nhằm phát hiện những xu hƣớng vận động, biến đổi để kịp thời ứng phó với những tác động không mong muốn; tìm ra các giải pháp hữu ích góp phần bảo tồn, giữ gìn và phát huy có hiệu quả các giá trị văn hóa tộc ngƣời cho phù hợp với sự phát triển không chỉ của thành phố Hội An mà còn có thể áp dụng cho nhiều địa phƣơng khác. Tuy nhiên, cho tới nay vẫn chƣa có công trình nghiên cứu chuyên sâu về văn hóa tộc ngƣời Hoa ở Hội An và về tín ngƣỡng của họ ở nơi đây. Do đó, rất cần có một nghiên cứu mang tính hệ thống về những hình thức tín ngƣỡng và các cơ sở sinh hoạt tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở thành phố Hội An nhằm bảo tồn văn hóa truyền thống và phục vụ thiết thực cho du lịch, nhất là quảng bá cho du khách ở trong và ngoài nƣớc vào thời gian trƣớc, trong và sau khi đã đến du lịch nơi đây. Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi chọn “Tín ngưỡng của người Hoa ở thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam hiện nay” làm đề tài luận án tiến sĩ Nhân học của mình. Về mặt khoa học, kết quả nghiên cứu đề tài luận án góp phần nhận diện về đặc điểm và thực hành nghi lễ tín ngƣỡng cũng nhƣ sự biến đổi từ khi Đổi mới đất nƣớc năm 1986 đến nay, từ đó làm rõ thêm những giá trị tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở Hội An. Đồng thời mang lại ý nghĩa thực tiễn là xây dựng đƣợc cơ sở dữ liệu bảo tồn các giá trị tín ngƣỡng truyền thống của ngƣời Hoa, đề xuất biện pháp nhằm phát huy các giá trị tín ngƣỡng đó trong xu thế phát triển kinh tế - xã hội của thành phố Hội An hiện nay. 2
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Nhận diện những hình thức sinh hoạt và giá trị tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam. Trên cơ sở đó, luận án tập trung làm rõ sự giao thoa văn hóa Việt - Hoa ở Việt Nam nói chung và Việt - Hoa ở Hội An nói riêng, đƣợc biểu hiện thông qua các loại hình và sinh hoạt tín ngƣỡng, từ đó đề xuất một số giải pháp bảo tồn và phát huy các giá trị tín ngƣỡng của cộng đồng này trong bối cảnh mới. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Khảo sát, tìm hiểu có hệ thống về những đặc điểm của tín ngƣỡng ngƣời Hoa ở thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam hiện nay thông qua: sinh hoạt tín ngƣỡng của cộng đồng và trong gia đình. - Phân tích những giá trị, làm rõ thực trạng biến đổi, những vấn đề đặt ra của tín ngƣỡng ngƣời Hoa ở Hội An trong bối cảnh giao lƣu và hội nhập hiện nay. - Đề xuất một số giải pháp góp phần bảo tồn và phát huy những giá trị tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam trong điều kiện hiện nay. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của luận án là tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam hiện nay, bao gồm: tín ngƣỡng thờ thần, thờ cúng tổ tiên, thực hành nghi lễ, lễ hội dân gian, … ở trong gia đình và cộng đồng. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nội dung nghiên cứu của luận án chỉ tập trung vào hiện trạng tín ngƣỡng và những giá trị cơ bản trong tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở Hội An hiện nay; sự biến đổi của tín ngƣỡng và những vấn đề đặt ra đối với bảo tồn và phát huy các giá trị tín ngƣỡng của ngƣời Hoa nơi đây. Tuy nhiên, tín 3
ngƣỡng của ngƣời Hoa rất đa dạng, thể hiện ở nhiều cấp độ quy mô nhƣ cộng đồng, dòng họ, gia đình, nhóm nghề nghiệp, cá nhân, ... Do đó, trong khuôn khổ đề tài luận án, chúng tôi chủ yếu đề cập đến tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở Hội An trong phạm vi cộng đồng và gia đình, đồng thời có kết hợp trình bày về tín ngƣỡng dòng họ khi nói về tín ngƣỡng trong gia đình. - Đối với phạm vi không gian, đề tài chủ yếu nghiên cứu về tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam. - Về thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu về tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở thời điểm hiện tại là chính, đồng thời lấy mốc thời gian từ năm 1986 đến 2021 để so sánh về biến đổi. Bên cạnh đó, cũng chú ý xem xét các vấn đề liên quan trong tiến trình lịch sử hình thành và phát triển của cộng đồng ngƣời Hoa ở Hội An nói riêng và ở Việt Nam nói chung, vì đến nay đã có nhiều đợt di cƣ và những thay đổi tại các địa bàn cƣ trú của dân tộc này. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp luận Thứ nhất, luận án dựa trên quan điểm lý luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử để hệ thống, đánh giá các vấn đề liên quan đến tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở Hội An trong bối cảnh hiện nay. Từ quan điểm này, chúng tôi vận dụng nghiên cứu tín ngƣỡng của ngƣời Hoa trong bối cảnh và không gian cụ thể với những sự vận động và tác động qua lại của nhiều thành tố nhƣ chính trị - xã hội, văn hóa, môi trƣờng,… của Hội An; coi tín ngƣỡng nhƣ một hiện tƣợng xã hội khách quan với những tồn tại và vận động mang tính lịch sử và biện chứng. Thứ hai, khi nghiên cứu tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở Hội An trong giai đoạn hiện nay, chúng tôi dựa trên quan điểm lý luận của Dân tộc học và Nhân học văn hóa - xã hội để nhìn nhận tín ngƣỡng và thực hành tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở Hội An trong quá trình tồn tại và biến đổi, trong mối liên hệ giữa chủ thể văn hóa với các điều kiện kinh tế - xã hội cụ thể tại địa phƣơng. 4
Thứ ba, vận dụng quan điểm của Đảng, pháp luật của Nhà nƣớc ta về vấn đề liên quan tới văn hóa tín ngƣỡng và tôn giáo, cụ thể là Nghị quyết Trung ƣơng V khóa VIII về “Xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”; tƣ duy lý luận của Đảng về phát triển văn hóa các dân tộc góp phần vào sự nghiệp văn hóa toàn dân, phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc. Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XII cũng nhấn mạnh: “Nâng cao chất lƣợng, hiệu quả hoạt động văn hóa: huy động sức mạnh của toàn xã hội nhằm bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống dân tộc, khích lệ sáng tạo các giá trị văn hóa mới, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, làm giàu văn hóa dân tộc. Xây dựng cơ chế để giải quyết hợp lý, hài hòa giữa bảo tồn, phát huy di sản văn hóa với phát triển kinh tế - xã hội” [10; tr.129];… Đến Đại hội Đảng lần thứ XIII đã cụ thể hóa hơn nữa về công tác phát triển văn hóa trong đó Đảng ta đã khẳng định nhiệm vụ, giải pháp thực hiện về công tác tín ngƣỡng, tôn giáo là “Vận động, đoàn kết, tập hợp các tổ chức tôn giáo, chức sắc, tín đồ sống “tốt đời, đẹp đạo”, đóng góp tích cực cho công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Bảo đảm cho các tổ chức tôn giáo hoạt động theo quy định của pháp luật và hiến chƣơng, điều lệ đƣợc Nhà nƣớc công nhận. Phát huy những giá trị văn hóa, đạo đức tốt đẹp và các nguồn lực của các tôn giáo cho sự phát triển đất nƣớc. Kiên quyết đấu tranh và xử lý nghiêm minh những đối tƣợng lợi dụng tôn giáo chống phá Đảng, Nhà nƣớc, chế độ xã hội chủ nghĩa; chia rẽ, phá hoại đoàn kết tôn giáo và khối đại đoàn kết toàn dân tộc”. [42; tr.171]. 4.2. Phương pháp nghiên cứu - Phƣơng pháp tiếp cận văn hóa vùng Trong luận án, phƣơng pháp tiếp cận văn hóa vùng có vai trò quan trọng để nhìn ra các vấn đề về kinh tế, văn hóa, xã hội của ngƣời Hoa trên địa bàn thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam. Khái niệm vùng nhằm chỉ một khu vực lịch sử - văn hóa có các tộc ngƣời cùng sinh sống, ảnh hƣởng qua lại tạo nên một mã văn hóa chung; bởi vì xuất phát từ một môi trƣờng địa lý, sinh 5
thái tự nhiên, những biến động trong các giai đoạn lịch sử,... Từ điểm nhìn không gian lịch sử - văn hóa có thể thấy đƣợc đặc điểm tộc ngƣời, nhận thức rõ môi trƣờng tác động và ảnh hƣởng mật thiết đến tín ngƣỡng của ngƣời Hoa trong giai đoạn hiện nay. - Phƣơng pháp điền dã dân tộc học Sử dụng phƣơng pháp điền dã dân tộc học, luận án nhằm khảo sát đặc điểm tín ngƣỡng của ngƣời Hoa, với mục đích có đƣợc các số liệu, thông tin chi tiết phục vụ cho việc trình bày luận cứ, đồng thời kiểm nghiệm độ chính xác để kết quả nghiên cứu có tính thuyết phục. Trong quá trình làm luận án, chúng tôi đã đi điền dã nhiều lần tại thành phố Hội An và áp dụng các kỹ thuật nhƣ quan sát tham dự, phỏng vấn sâu, thảo luận nhóm, chụp ảnh,... + Quan sát - tham dự: Trong quá trình sống và trải nghiệm cùng với ngƣời Hoa ở Hội An, bằng những khảo sát định tính, chúng tôi đã quan sát, tham dự đƣợc các hoạt động tín ngƣỡng hàng ngày của ngƣời Hoa nơi đây để cố gắng tìm hiểu một cách tƣơng đối đầy đủ về cảnh quan nơi thờ cúng, quan niệm, tƣ duy, tâm lý và hành vi của ngƣời Hoa liên quan đến vấn đề tín ngƣỡng. Theo đó, nghiên cứu sinh (NCS) thu thập dữ kiện bằng cách sống gần gũi, tham dự nhiều sự kiện liên quan đến tín ngƣỡng, trong một thời gian dài với cộng đồng ngƣời Hoa tại Hội An. Do địa bàn nghiên cứu cũng chính là nơi NCS sinh sống nên có những thuận lợi nhất định cho việc quan sát - tham dự các nghi lễ của cộng đồng ngƣời Hoa tại Hội An. Qua quan sát - tham dự các nghi lễ, NCS đã thu thập đƣợc những thông tin về trình tự nghi lễ, thái độ, hành vi của những ngƣời thụ lễ và những ngƣời liên quan. + Phỏng vấn sâu và thảo luận nhóm: NCS đã kết hợp với các cuộc phỏng vấn sâu và thảo luận nhóm đối với các thông tín viên đa dạng nhƣng phù hợp, nhất là những ngƣời am hiểu và có uy tín (cán bộ, trƣởng tộc, thầy cúng, ngƣời già, ...) tại Hội An để thu thập đƣợc thông tin đa chiều. Một số các thông tín viên tham gia phỏng vấn sâu và thảo luận nhóm đã đƣợc liệt kê trong danh sách ở Phụ lục 1 trong phần Phụ lục của luận án. Nội dung phỏng 6
vấn đƣợc chuẩn bị trƣớc với hệ thống câu hỏi mở để ngƣời trả lời có nhiều lựa chọn khi đƣa ra ý kiến của mình. Còn trong mỗi cuộc thảo luận nhóm thƣờng chọn 6 - 7 ngƣời, thƣờng là những ngƣời cùng giới, dân tộc hoặc nhóm hỗn hợp có nhiều lứa tuổi, cũng có khi là nhóm chỉ bao gồm cán bộ địa phƣơng,... Hƣớng phỏng vấn sâu và thảo luận chủ yếu tập trung vào những vấn đề nhƣ đời sống kinh tế, văn hóa, giáo dục, tình hình thực hành các nghi lễ tín ngƣỡng của ngƣời Hoa và sự biến đổi, các giá trị tín ngƣỡng cần phát huy, những mong muốn kiến nghị của chính quyền và ngƣời dân để bảo tồn các đặc điểm văn hóa tộc ngƣời Hoa, đặc biệt là các giá trị tín ngƣỡng,... + Các công cụ hỗ trợ khác nhƣ quay phim, chụp ảnh, ghi âm,... luận án cũng vận dụng tối đa trong quá trình điền dã để có đƣợc những tƣ liệu cần thiết nhằm tăng thêm tính thuyết phục cho các kết quả nghiên cứu. - Phƣơng pháp điều tra xã hội học NCS cũng áp dụng phƣơng pháp nghiên cứu định lƣợng bằng cách điều tra bảng hỏi theo mẫu đƣợc thiết kế sẵn đối với các đối tƣợng đƣợc lựa chọn trên cơ sở bám sát từng nội dung luận án. Các mẫu lựa chọn để tiến hành phƣơng pháp điều tra mẫu với 120 đơn vị mẫu cá nhân, kết hợp phƣơng pháp chọn mẫu khu vực điển hình, đảm bảo về lứa tuổi, nghề nghiệp, giới tính, thành phần, học vấn, ... (Xin xem Phụ lục 2). Trên cơ sở đó, có thể đánh giá về mức độ tín ngƣỡng các đối tƣợng đƣợc thờ cúng tại cộng đồng, trong gia đình ngƣời Hoa ở Hội An. - Phƣơng pháp thống kê phân loại, so sánh đối chiếu Để hoàn thành đƣợc công trình luận án này, chúng tôi đã sử dụng rất nhiều nguồn tƣ liệu và tài liệu khác nhau. Đối với tƣ liệu thành văn nhƣ các công trình về hoạt động kinh tế và văn hóa trong đó có các hoạt động về tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở Việt Nam nói chung và Hội An nói riêng đƣợc dịch từ các thứ tiếng khác nhau sang tiếng Việt và đƣợc tái bản nhiều lần nên rất khó xác định đƣợc tƣ liệu gốc; ngoài ra để làm nổi bật vấn đề nghiên cứu, NCS sử dụng phƣơng pháp so sánh, đối chiếu giữa cách thức tổ chức, nơi thờ 7
cúng, số lƣợng các hình thức tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở Hội An nói riêng với ngƣời Hoa ở các tỉnh thành khác ở Việt Nam nhƣ thành phố Hồ Chí Minh, Cần Thơ, Hà Nội, Lâm Đồng,… trong giai đoạn trƣớc đây với hiện nay. Đồng thời, còn kết hợp với việc phân tích, tổng hợp các tƣ liệu, thông tin liên quan đến đề tài giúp khái quát hóa và góp phần giải quyết các vấn đề nghiên cứu đã đƣợc đặt ra trong luận án. - Phƣơng pháp nghiên cứu lịch sử Luận án đƣợc nghiên cứu theo lịch đại và đồng đại. Theo lịch đại, đề tài xem xét tín ngƣỡng của ngƣời Hoa trong lịch sử qua quá trình hình thành, phát triển từ quá khứ cho đến hiện tại. Về đồng đại, trong một khu vực không gian cụ thể là thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam, đề tài khảo sát các sinh hoạt tín ngƣỡng, thực trạng biến đổi của tín ngƣỡng hiện tại; trên cơ sở đó, rút ra những tƣơng đồng và khác biệt về tính chất, hiện trạng giá trị sinh hoạt tín ngƣỡng của ngƣời Hoa trong bối cảnh giao lƣu văn hóa và hội nhập. - Phƣơng pháp liên ngành Đây là phƣơng pháp quan trọng để vận dụng cách tiếp cận của nhiều ngành khoa học là văn hóa học, xã hội học, tôn giáo học, ... vào thực hiện đề tài. Bởi nghiên cứu vấn đề tín ngƣỡng và đề xuất giải pháp bảo tồn cần một cái nhìn tổng thể, toàn diện. Phƣơng pháp này giúp tiếp cận và giải quyết vấn đề trên cơ sở nắm bắt đƣợc lịch sử tồn tại, phát triển của văn hóa xã hội, điều kiện kinh tế, đặc trƣng cƣ dân gắn với tín ngƣỡng ngƣời Hoa ở Hội An. - Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp Phƣơng pháp phân tích - tổng hợp là việc lựa chọn, sắp xếp các nguồn tài liệu thứ cấp và sơ cấp nhằm định hƣớng chính xác và đầy đủ phục vụ cho mục đích điều tra và nghiên cứu, từ đó tổng hợp thành các quan điểm, nhận xét để đƣa ra cái nhìn khái quát về tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam hiện nay, bao gồm: tín ngƣỡng thờ thần, thờ cúng tổ tiên, thực hành nghi lễ, lễ hội dân gian, … ở trong gia đình và cộng đồng. Từ đó tiến hành phân tích và tổng hợp những thông tin từ các nguồn thu thập 8
tài liệu đã tìm kiếm, định hƣớng từ thực tế thông qua việc phát bảng hỏi cho du khách và khảo sát thực địa tại Hội An để hoàn thiện từng phần về tín ngƣỡng của ngƣời Hoa trong toàn bộ luận án này. 5. Đóng góp mới của luận án Luận án là công trình khoa học đầu tiên nghiên cứu một cách có hệ thống về tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở Hội An. Qua đó, các vấn đề về tín ngƣỡng đƣợc luận giải mang tính toàn diện hơn. Luận án góp phần làm rõ những đặc điểm và hình thức sinh hoạt tín ngƣỡng cộng đồng và gia đình của ngƣời Hoa qua các mối quan hệ với những vấn đề kinh tế - xã hội trong vùng, giữa truyền thống và biến đổi hiện nay, phân tích làm rõ các yếu tố tác động đến quá trình biến đổi tín ngƣỡng và đánh giá những giá trị cốt lõi của tín ngƣỡng trong đời sống của ngƣời Hoa ở Hội An. Kết quả của luận án góp thêm tƣ liệu tham khảo bổ ích về tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở Hội An nói riêng. Đồng thời, cung cấp các luận cứ khoa học cho việc xây dựng và thực hiện chính sách dân tộc, chính sách tôn giáo tín ngƣỡng đối với ngƣời Hoa ở Hội An trong bối cảnh hiện nay. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lý luận - Luận án đã đặt ra và giải quyết một vấn đề chuyên sâu, đó là nhận diện các hình thức và giá trị tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở Hội An. Đây là cơ sở để so sánh sự giống nhau và khác nhau về tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở Hội An với tín ngƣỡng của tộc ngƣời Hoa ở một số khu vực khác. - Đề tài góp phần làm rõ thêm về mối quan hệ giữa sự phát triển của ngƣời Hoa ở Hội An với việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống nói chung, các giá trị tín ngƣỡng truyền thống nói riêng trong đời sống hiện nay của tộc ngƣời này. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn 9
Đây là công trình đầu tiên nghiên cứu toàn diện và có tính hệ thống về các tín ngƣỡng của ngƣời Hoa ở thành phố Hội An hiện nay, góp phần bảo tồn dƣới dạng tài liệu lƣu trữ về tín ngƣỡng của ngƣời Hoa nơi đây. Thông qua quá trình tìm hiểu, nghiên cứu, tác giả luận án đề xuất một số giải pháp nhằm bảo tồn, phát huy các giá trị tín ngƣỡng của ngƣời Hoa nhằm góp phần phát triển du lịch ở Hội An trong thời kỳ hội nhập hiện nay. 7. Cấu trúc của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung chính của luận án đƣợc chia ra làm 3 chƣơng: Chƣơng 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý thuyết và địa bàn nghiên cứu. Chƣơng 2: Các hình thức tín ngưỡng và thực hành nghi lễ của người Hoa ở Hội An hiện nay. Chƣơng 3: Giá trị, xu hướng biến đổi và giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị tín ngưỡng của người Hoa ở Hội An. 10
Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu về người Hoa và tín ngưỡng người Hoa ở Việt Nam * Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài Những nghiên cứu sớm về ngƣời Hoa đƣợc thực hiện chủ yếu tại khu vực Thành phố Hồ Chí Minh. Với công trình Cholon ville chinoise (Ngƣời Hoa ở Chợ Lớn) của J.M.de Kermadec (1955) đã mô tả trình tự, quang cảnh, những kiêng kỵ trong lễ tang của ngƣời Hoa ở Chợ Lớn. Công trình quan trọng đầu tiên mang tính khái quát là của Bộ quân lực Hoa Kỳ xuất bản năm 1966 với nhan đề Minority groups in the Republic of Viet Nam, trong đó chƣơng 22 có tựa đề “Ngƣời Hoa”. Đây là một trong những tƣ liệu hiện đƣợc lƣu giữ tại Thƣ viện Viện Dân tộc học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam. Công trình này đã khảo sát và thống kê dân số ngƣời Hoa di cƣ vào Việt Nam gắn với nhiều giai đoạn biến động lịch sử của Việt Nam. Các tác giả đã phân tích những chính sách của chính quyền Việt Nam đối với ngƣời Hoa trong từng giai đoạn, đồng thời chỉ ra những đặc điểm cơ bản của ngƣời Hoa ở Việt Nam nhƣ: tập quán sinh sống, đời sống văn hóa, xã hội, đặc biệt là hoạt động kinh doanh buôn bán dƣới nhiều thể chể chính trị khác nhau từ trong Nam ra ngoài Bắc qua các thời kỳ lịch sử. Bên cạnh đó, còn những công trình nghiên cứu trong thời kỳ Ngụy quyền Sài Gòn nắm chính quyền miền Nam nhƣ: Chính sách đối với dân Trung Hoa di cư của các triều đại Việt Nam (Fujiwara Ruchiro, 1974); Người Hoa ở miền Nam Việt Nam (Tsai Mau Kuay, xuất bản tại Pháp, 1968); Mấy điều nhận xét về Minh Hương xã và các cổ tích tại Hội An (Chen Ching Ho, 1960),... đều đƣa đến cái nhìn về 11
cộng đồng ngƣời Hoa khi lập nghiệp ở vùng đất mới và thành công với kinh doanh buôn bán. Năm 1971, Trung tâm nghiên cứu Đông Á và Đại học Harvard đã tiến hành nghiên cứu một số khía cạnh của cộng đồng ngƣời Hoa ở Việt Nam (Some aspects of the Chinese community in Việt Nam 1650-1850), nêu ra những vấn đề ngƣời Hoa ở Việt Nam qua hai thế kỷ nhƣ: vấn đề Minh Hƣơng xã ở Hội An và Huế, vấn đề Hoa kiều ở đồng bằng Sông Cửu Long, vấn đề định cƣ của ngƣời Hoa ở Hà Tiên,... Nguyễn Ngọc Kim Khôi với nghiên cứu A study of the socialist republic of VietNam's changing definition of the ethnic Chinese from 1975-1979 (xuất bản ở Mỹ, 1994) đã phân tích về sự thay đổi khái niệm ngƣời Hoa ở Việt Nam giai đoạn 1975 đến 1979. Sang giai đoạn đầu thế kỷ XXI, nhiều nhà nghiên cứu đã công bố những công trình về ngƣời Hoa một cách phong phú và chi tiết hơn. Có thể kể đến công trình mang tính mở đƣờng là Thế lực khách trú và vấn đề di dân vào Nam Kỳ của Đào Trinh Nhất trong Bút ký Trung Hoa (Nhà in Thụy Ký, 1924). Tác giả đã lý giải nguồn gốc tên gọi của những ngƣời Trung Hoa. Đây là một công trình có giá trị bởi nó đã bƣớc giải thích về nguồn gốc, tên gọi của những ngƣời Trung Hoa sinh sống trên đất nƣớc Việt Nam, quá trình di cƣ và các chính sách của nhà cầm quyền lúc bấy giờ đối với thế lực khách trú này. Một số công trình xuất bản tại Singapore đề cập đến các vấn đề trong kinh tế, xã hội, văn hóa của ngƣời Hoa; Chinese muslims in Indonesia (Zhuang Wubin, 2011) nói đến ngƣời Hoa Hồi giáo; Fock Siew Tong với công trình Dynamics of family business (2009) phân tích về kinh tế kiểu tập đoàn gia đình của ngƣời Hoa; Leo Suryadinata với công trình Understanding the ethnic Chinese in Southeast Asia (2007) tìm hiểu về ngƣời gốc Hoa ở Đông Nam Á;... Khảo sát một cách tổng quan, chúng tôi nhận thấy đã có nhiều công trình nghiên cứu của tác giả ngoài nƣớc về ngƣời Hoa nói chung, văn hóa 12
ngƣời Hoa tại Việt Nam nói riêng. Trong quá trình di cƣ sang Việt Nam, hành trang ngƣời Hoa mang theo là những tín ngƣỡng trong gia đình, cá nhân. Hòa nhập và định cƣ trong một môi trƣờng mới, việc chung sống và thích nghi về tín ngƣỡng, cộng đồng ngƣời Hoa ở Việt Nam giữ lại một số đối tƣợng thờ cúng có quyền năng đủ lớn, đủ mạnh để làm điểm tựa về tinh thần, những dấu vết xƣa cũ tại quê hƣơng đã mờ nhạt dần. Trong những năm gần đây, việc nghiên cứu ngƣời Hoa trở nên cởi mở và đa chiều hơn, nên có cả những công trình của ngƣời Hoa nghiên cứu về Hoa kiều tại Việt Nam nhƣ: Chee Kiong Tong với cuốn Identity and ethnic relation in Southeast Asia - Racializing Chineseness năm 2010 [153]. Tác giả đặt vấn đề quan hệ yêu - ghét ngƣời Hoa ở Việt Nam cặn kẽ và thú vị từ góc độ nghiên cứu, thoát ra khỏi ảnh hƣởng do thế giới quan chính trị đem lại. Qua phân tích quá trình di cƣ của ngƣời Hoa đến Việt Nam, hoạt động của ngƣời Hoa khi chiến tranh Trung - Nhật bùng nổ tại Trung Quốc cho đến Việt Nam thời kỳ đƣơng đại, một số vấn đề chính cần đƣợc làm rõ nhƣ: bản sắc ngƣời Hoa và vấn đề tộc ngƣời, sự tƣơng đồng và khác biệt về văn hóa, nghề nghiệp, ... * Các nghiên cứu ở trong nước Trong cuộc Hội thảo Việt Nam học lần thứ nhất đƣợc tổ chức tại Hà Nội vào tháng 7 năm 1998, Ramses Amer (nhà nghiên cứu ngƣời Thụy Điển) khái quát những khuynh hƣớng, vấn đề và các thách thức của ngƣời Hoa ở Việt Nam. Tác giả mô tả khái quát về sự phát triển của Việt Nam liên quan đến ngƣời Hoa; trọng tâm và các khuynh hƣớng trong những tài liệu hiện có về ngƣời Hoa ở Việt Nam; bàn về các lý do sâu xa của việc chuyển trọng tâm chú ý ở các tƣ liệu trong và giữa các thời kỳ khác nhau; đồng thời so sánh việc nghiên cứu về ngƣời Hoa ở Việt Nam và ngƣời Hoa ở các nƣớc ASEAN. Theo Ramses Amer, các khuynh hƣớng nghiên cứu về ngƣời Hoa gồm: tác động của công cuộc cải tạo xã hội chủ nghĩa, tác động quan hệ giữa Trung Quốc và Việt Nam, các chính sách của Nhà nƣớc Việt Nam đối với ngƣời Hoa, vai trò kinh tế của ngƣời Hoa và các thay đổi dân số, ... Trong hội 13