Luận án Tiến sĩ Nhân học: Trang phục truyền thống hiện nay của người Lô Lô Hoa ở huyện Mèo Vạc, tỉnh Hà Giang

Chia sẻ: Nguyen Trang | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:213

Thêm vào BST

Báo xấu

57
lượt xem 17
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án nhận diện những đặc trưng về trang phục truyền thống đang tồn tại hiện nay của người Lô Lô Hoa ở huyện Mèo Vạc, tỉnh Hà Giang. Trên cơ sở đó, góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị của trang phục truyền thống của nhóm Lô Lô Hoa trong bối cảnh hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Nhân học: Trang phục truyền thống hiện nay của người Lô Lô Hoa ở huyện Mèo Vạc, tỉnh Hà Giang

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ ANH ĐỨC TRANG PHỤC TRUYỀN THỐNG HIỆN NAY CỦA NGƯỜI LÔ LÔ HOA Ở HUYỆN MÈO VẠC, TỈNH HÀ GIANG LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÂN HỌC Hà Nội - 2019
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ ANH ĐỨC TRANG PHỤC TRUYỀN THỐNG HIỆN NAY CỦA NGƯỜI LÔ LÔ HOA Ở HUYỆN MÈO VẠC, TỈNH HÀ GIANG Chuyên ngành: Nhân học Mã số: 9 31 03 02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÂN HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. Lý Hành Sơn 2. PGS.TS. Phạm Văn Dương Hà Nội - 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu được nêu và trích dẫn trong luận án là chính xác và trung thực. Những kết quả nghiên cứu của luận án chưa từng được ai công bố trong các công trình khác. Tác giả luận án Lê Anh Đức i
LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi bày tỏ sự biết ơn sâu sắc đến TS. Lý Hành Sơn và PGS.TS. Phạm Văn Dương đã hướng dẫn, giúp đỡ tận tình cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án này. Tôi xin trân trọng cám ơn Khoa Dân tộc học và Nhân học, Học viện Khoa học xã hội, các giảng viên trong và ngoài Khoa đã quan tâm, tham gia đóng góp ý kiến và hỗ trợ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu để hoàn thiện luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn đến chính quyền địa phương huyện Mèo Vạc và huyện Đồng Văn tỉnh Hà Giang, huyện Bảo Lạc tỉnh Cao Bằng và người dân Lô Lô nơi đây đã luôn quan tâm, giúp đỡ và tạo mọi điều kiện cung cấp tài liệu, thông tin về trang phục truyền thống của người Lô Lô, làm cơ sở quan trọng cho tôi nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi cũng gửi lời cám ơn trân trọng tới cơ quan nơi tôi công tác là Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam đã quan tâm hỗ trợ, tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu, hoàn thành luận án. Cuối cùng, tôi xin chân thành cám ơn những người thân trong gia đình, bạn bè và các đồng nghiệp đã luôn quan tâm, cổ vũ, động viên, tiếp thêm nghị lực cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu, hoàn thiện luận án. Tác giả luận án Lê Anh Đức ii
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ KHÁI QUÁT VỀ NGƯỜI LÔ LÔ HOA Ở HUYỆN MÈO VẠC........................ 13 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu về người Lô Lô ở Việt Nam và về trang phục .... 13 1.2. Cơ sở lý thuyết ........................................................................................................ 23 Chương 2. QUY TRÌNH LÀM RA TRANG PHỤC ................................................. 45 2.1. Nguồn nguyên liệu để sản xuất vải ......................................................................... 45 2.2. Chế biến sợi và dệt vải ............................................................................................ 50 2.3. Trồng chàm, chế biến cao chàm và nhuộm vải, sợi ................................................ 55 2.4. Kỹ thuật cắt may y phục và trang trí ....................................................................... 58 2.5. Kỹ thuật chế tác đồ trang sức .................................................................................. 61 Chương 3. CÁC THÀNH TỐ VÀ CHỨC NĂNG CỦA TRANG PHỤC ............... 67 3.1. Các thành tố của bộ trang phục truyền thống.......................................................... 67 3.2. Hoa văn, màu sắc trên trang phục truyền thống và ý nghĩa .................................... 87 3.3. So sánh trang phục truyền thống hiện nay của hai nhóm Lô Lô Hoa và Lô Lô Đen ................................................................................................................................. 95 3.4. Chức năng của trang phục truyền thống ............................................................... 104 Chương 4. GIÁ TRỊ CỦA TRANG PHỤC TRUYỀN THỐNG, SỰ BIẾN ĐỔI VÀ VẤN ĐỀ ĐẶT RA................................................................................................ 117 4.1. Giá trị trang phục truyền thống hiện nay của người Lô Lô Hoa ........................... 117 4.2. Sự biến đổi trang phục truyền thống hiện nay ...................................................... 126 4.3. Vấn đề đặt ra và một số kiến nghị góp phần bảo tồn, phát huy các giá trị trang phục truyền thống của người Lô Lô ............................................................................. 141 KẾT LUẬN ................................................................................................................. 148 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ĐÃ CÔNG BỐ CỦA NGHIÊN CỨU SINH CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN...................................... 152 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................. 153 MỤC LỤC PHỤ LỤC ................................................................................................ 163 iii
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Giải nghĩa tiếng Việt NCS Nghiên cứu sinh Nxb Nhà xuất bản PBT Phó bí thư PCT Phó chủ tịch PGS.TS Phó giáo sư tiến sĩ PL Phụ lục PV Phỏng vấn TS Tiến sĩ Tr Trang UBND Ủy ban nhân dân iv
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Lô Lô là một dân tộc có dân số dưới 10 nghìn người trong 54 dân tộc ở Việt Nam, thuộc nhóm ngôn ngữ Tạng-Miến cùng với các dân tộc Hà Nhì, Phù Lá, Cống, La Hủ, Si La. Dân tộc Lô Lô thường được chia thành ba nhóm địa phương: Lô Lô Đen, Lô Lô Hoa và Lô Lô Trắng. Tuy nhiên, phần lớn ý kiến lại chủ yếu chia thành hai nhóm: Lô Lô Đen và Lô Lô Hoa. Hiện nay, nhóm Lô Lô Hoa có khoảng 400 người, cư trú ở tỉnh Hà Giang. Còn người Lô Lô Đen có hơn 4 nghìn người chủ yếu sinh sống ở hai huyện Bảo Lạc, Bảo Lâm (tỉnh Cao Bằng) và một số thì cư trú ở hai huyện Đồng Văn và Mèo Vạc (tỉnh Hà Giang). Song, dù có được chia thành mấy nhóm địa phương thì các nhà nghiên cứu vẫn đánh giá dân tộc Lô Lô luôn có ý thức tự tôn dân tộc, có tính cộng đồng và tinh thần đoàn kết cao, thể hiện rõ nét trong việc gìn giữ các đặc trưng văn hóa trong đó có trang phục truyền thống. Hà Giang có cả nhóm Lô Lô Đen và Lô Lô Hoa. Lô Lô Đen tập trung ở xã Lũng Cú, huyện Đồng Văn và ở các xã Xín Cái, Thượng Phùng thuộc huyện Mèo Vạc, còn nhóm Lô Lô Hoa cư trú tập trung ở thị trấn huyện Mèo Vạc và một số ít ở các xã Lũng Táo, Sủng Là huyện Đồng Văn. Hai nhóm này có tiếng nói và phong tục tập quán gần giống nhau. Nét khác biệt thể hiện rõ nét ở bộ trang phục nữ từ màu sắc đến hình dáng và kỹ thuật trang trí. Trang phục nói chung, trang phục truyền thống nói riêng là một trong những thành tố văn hóa vật thể không thể thiếu đối với đời sống mỗi tộc người. Ngoài chức năng che đậy nhằm bảo vệ con người về mặt sinh học, trang phục truyền thống còn phản ánh rõ nét về đặc trưng văn hóa, nếp sống tộc người, thể hiện trình độ phát triển và quan niệm thẩm mỹ của tộc người ấy đến đâu,... Qua đó mà có thể phân biệt được bản sắc cũng như tập quán và lối 1
sống giữa các tộc người, thậm chí phân biệt được các nhóm địa phương khác nhau trong cùng một tộc người. Thực tế hiện nay cho thấy, chỉ cần thông qua bộ trang phục truyền thống có thể hiểu và biết phần nào về sự khác biệt giữa nhóm Lô Lô Hoa và nhóm Lô Lô Đen trong tộc người Lô Lô ở nước ta. Song có một vấn đề, đến nay tộc người Lô Lô tuy có dân số ít, nhưng dân số nhóm Lô Lô Hoa càng ít hơn, chỉ khoảng 35 - 40% so với nhóm Lô Lô Đen, mà lại chỉ sống tập trung ở thị trấn Mèo Vạc - nơi đã và đang chịu tác động mạnh mẽ của đô thị hóa, giao lưu tiếp biến văn hóa và hội nhập với người Kinh, nhất là gần đây còn chịu tác động gia tăng của sự phát triển các dịch vụ phục vụ cho du lịch Công viên địa chất toàn cầu Cao nguyên đá Đồng Văn. Tình trạng này đã làm cho nhiều đặc trưng văn hóa, trong đó có bộ trang phục truyền thống của người Lô Lô Hoa bị mai một và biến đổi nhanh trong vòng 10 năm trở lại đây, với xu hướng tiếp tục biến đổi. Trong khi so với nhóm Lô Lô Đen, trang phục truyền thống của nhóm Lô Lô Hoa có nhiều đặc trưng nổi trội và phong phú hơn, nhưng đang bị mai một và biến đổi nhanh từ chất liệu, cách may khâu, chủng loại, đối tượng sử dụng,... đến nhu cầu sử dụng. Còn nhóm Lô Lô Đen do vừa có dân số đông vừa chủ yếu cư trú ở những nơi vùng sâu, nên họ gìn giữ và sử dụng bộ trang phục truyền thống của mình được tốt hơn. Nay vẫn có nhiều người Lô Lô Đen cả nam và nữ ở các huyện Đồng Văn, Bảo Lạc và Bảo Lâm thường xuyên mặc bộ trang phục truyền thống trong sinh hoạt hàng ngày. Có thể nói, trong bối cảnh giao lưu và hội nhập hiện nay, việc bảo tồn và phát huy bộ trang phục truyền thống của nhóm Lô Lô Hoa ở nước ta là một vấn đề cấp bách. Ngoài việc sưu tầm để lưu giữ, cần phải được tiến hành ngay bằng các công trình nghiên cứu chuyên sâu và có hệ thống. Kết quả nghiên cứu không chỉ bảo tồn bộ trang phục truyền thống của nhóm Lô Lô Hoa dưới dạng văn bản, mà còn là luận cứ khoa học để đưa ra những giải pháp cụ thể 2
cho việc bảo tồn dưới nhiều hình thức, nhất là nâng cao hiệu quả tuyên truyền để đồng bào có ý thức tự bảo quản và sử dụng trong những dịp cần thiết. Xuất phát từ các lý do trên cùng với kết quả khảo sát sơ lược, chúng tôi quyết định chọn vấn đề: Trang phục truyền thống hiện nay của người Lô Lô Hoa ở huyện Mèo Vạc, tỉnh Hà Giang làm đề tài luận án tiến sĩ Nhân học của mình. Theo đó, trang phục truyền thống hiện nay được hiểu là bộ trang phục truyền thống của nhóm Lô Lô Hoa vẫn đang tồn tại và được người dân lưu giữ hoặc sử dụng trong những dịp hệ trọng của gia đình và cộng đồng cư trú như các dịp lễ hoặc tết cổ truyền,... Đến nay đã có không ít công trình nghiên cứu từ nhiều góc độ về tộc người Lô Lô ở tỉnh Hà Giang và trong cả nước, trong đó có quan tâm đến vấn đề trang phục truyền thống của tộc người này. Đặc biệt, không ít công trình đã khẳng định, trong đời sống xã hội và tín ngưỡng của đồng bào Lô Lô nói chung và người Lô Lô Hoa nói riêng, trang phục luôn là một trong những biểu hiện mang đậm bản sắc riêng của đồng bào. Tuy nhiên, ở nhóm Lô Lô Hoa cũng như nhóm Lô Lô Đen, hầu hết các nghiên cứu mới chỉ dừng lại ở việc phác thảo mang tính khái quát về bản sắc văn hóa chung, chưa đề cập chuyên sâu về trang phục truyền thống của họ, nhất là bộ trang phục này của nhóm Lô Lô Hoa. Trong khi, người Lô Lô ở tỉnh Hà Giang hiện nay tuy vẫn còn lưu giữ được những nét đặc sắc cơ bản của bộ trang phục truyền thống, nhưng cũng đã mai một và đang biến đổi do không tự làm ra vải, hầu hết đều sử dụng các nguyên liệu công nghiệp để cắt may và trang trí sắc màu, thay đổi mẫu mã hoa văn,... Do đó, thực hiện đề tài luận án này không chỉ có đóng góp thêm tư liệu mới về tộc người Lô Lô cho nhiều ngành khoa học, mà còn có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc, đặc biệt là góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị truyền thống nghề thêu, ghép vải mang tính nổi bật ở tộc người Lô Lô, là những khác biệt so với nhiều tộc người thiểu số ở nước ta. 3
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Nhận diện những đặc trưng về trang phục truyền thống đang tồn tại hiện nay của người Lô Lô Hoa ở huyện Mèo Vạc, tỉnh Hà Giang. Trên cơ sở đó, góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị của trang phục truyền thống của nhóm Lô Lô Hoa trong bối cảnh hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện được mục đích đã đề ra, đề tài luận án có các nhiệm vụ nghiên cứu sau: - Khảo sát, tìm hiểu về trang phục truyền thống hiện nay của người Lô Lô Hoa ở huyện Mèo Vạc tỉnh Hà Giang, từ các công đoạn làm ra bộ y phục và các đồ trang sức, trang trí hoa văn,... đến các thành tố của trang phục; - Làm rõ các chức năng và giá trị của trang phục truyền thống đối với đời sống của người Lô Lô Hoa ở địa bàn trên; - Phân tích những biến đổi của bộ trang phục truyền thống từ Đổi mới năm 1986 đến nay và những nguyên nhân dẫn đến sự biến đổi; - Đề xuất một số kiến nghị nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá đối với trang phục truyền thống hiện nay của người Lô Lô Hoa. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là trang phục truyền thống của người Lô Lô Hoa ở huyện Mèo Vạc tỉnh Hà Giang mà hiện nay vẫn đang gìn giữ. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung nghiên cứu: Nội dung nghiên cứu của đề tài luận án được giới hạn ở việc làm rõ những đặc trưng thể hiện qua trang phục truyền thống hiện nay của nhóm Lô Lô Hoa ở huyện Mèo Vạc (Hà Giang), từ việc tạo ra trang phục đến các thành tố và chức năng. Luận án còn đề cập tới biến đổi về 4
trang phục truyền thống của Lô Lô Hoa từ Đổi mới đến nay, nhất là từ khi phát triển du lịch Công viên địa chất Cao nguyên đá Đồng Văn. Bởi vì những bộ trang phục đó của đồng bào chưa được bảo quản và gìn giữ tốt, nhất là tập quán khi người Lô Lô mất sẽ mặc bộ trang phục truyền thống và chôn theo. - Về phạm vi không gian: Luận án đã chọn nơi sinh sống lâu đời và tập trung của người Lô Lô Hoa ở thị trấn huyện Mèo Vạc tỉnh Hà Giang làm địa bàn nghiên cứu chính. Theo đó, chúng tôi đã nhiều lần đến điền dã tại thị trấn Mèo Vạc huyện Mèo Vạc, nhất là ở hai xóm Sảng Pả A thuộc thị trấn Mèo Vạc - nơi tập trung phần lớn người Lô Lô Hoa. Ở Hà Giang nhóm Lô Lô Đen phân bố khá rộng, nhưng Lô Lô Hoa chỉ tập trung đông nhất ở Mèo Vạc, qua đó có thể tìm hiểu tốt nhất về trang phục, lối sống và bản sắc của họ. Ngoài ra, còn khảo sát thêm trang phục của Lô Lô Đen và số ít Lô Lô Hoa ở Xín Cái, Thượng Phùng huyện Mèo Vạc; xã Lũng Cú, Sủng Là huyện Đồng Văn (Hà Giang); xã Hồng Trị, Kim Cúc huyện Bảo Lạc (Cao Bằng). Việc chọn các điểm này là do có đông dân Lô Lô sinh sống ở nước ta. Cụ thể, tại Hà Giang người Lô Lô Hoa tập trung đông ở xóm Sảng Pả A thị trấn Mèo Vạc; Lô Lô Đen thì sống lâu đời và đông ở xóm Lô Lô Chải xã Lũng Cú huyện Đồng Văn, còn ở Cao Bằng họ phân bố chủ yếu ở xã Hồng Trị huyện Bảo Lạc với các bản Nà Van, Bản Chang, Cốc Sả,... Do đó, nghiên cứu tại các địa điểm này chính là điều kiện cần và đủ để nêu bật được sự nổi trội, phong phú về đặc điểm hoa văn, màu sắc cũng như giá trị thẩm mỹ thể hiện ở bộ trang phục truyền thống của người Lô Lô Hoa ở huyện Mèo Vạc - một trong những nội dung nghiên cứu chính của đề tài luận án. - Phạm vi thời gian nghiên cứu của luận án được giới hạn từ Đổi mới đất nước năm 1986. Theo đó, những yếu tố truyền thống của trang phục Lô Lô Hoa được đề cập từ năm 1986 trở về trước và hiện nay vẫn đang được đồng bào lưu giữ ở những người già; sự biến đổi của trang phục thì được 5
nghiên cứu từ Đổi mới (sau năm 1986) đến nay, đặc biệt là từ khi phát triển du lịch ở huyện Mèo Vạc. Từ 1986 đến nay, biến đổi trang phục dần bắt đầu từ khi xóa bỏ bao cấp và đổi mới quản lý, tạo nên sự thuận lợi cũng như thách thức mới. Thời điểm này NCS cho là hợp lý để tìm hiểu về biến đổi trang phục khi lớp người già có hiểu biết và tay nghề còn tồn tại; trong khi lớp trẻ sinh ra có sự hội nhập và phát triển về mọi mặt. Hai thế hệ khác biệt này sẽ cho chúng ta cái nhìn khách quan về biến đổi của trang phục theo thời gian. Có thể nói, nghiên cứu trang phục truyền thống và biến đổi của người Lô Lô Hoa theo giai đoạn từ 1986 đến nay cho phép dựng lại bức tranh về trang phục đó từ truyền thống tới hiện tại. Nếu chỉ tính từ khi phát triển du lịch ở huyện Mèo Vạc thì bộ trang phục ấy đã biến đổi nhiều. Bởi vì theo kết quả khảo sát, đến giữa năm 2018 trong cộng đồng người Lô Lô Hoa huyện Mèo Vạc chỉ còn giữ được 4 bộ trang phục truyền thống nguyên bản bằng sợi bông và được làm từ các công cụ thủ công cách ngày nay khoảng 40 năm. 4. Phương pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở phương pháp luận - Khi thực hiện đề tài luận án, tác giả luận án chủ yếu dựa trên quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác-Lê nin để xem xét về trang phục truyền thống và những đặc trưng của nó trong sự vận động và biến đổi. Quá trình biến đổi của trang phục cần được phân tích dựa trên cơ sở lịch sử, đó là so sánh đồng đại và lịch đại,... Vấn đề này luôn được chúng tôi đặt ra trong quá trình nghiên cứu về sự biến đổi bộ trang phục truyền thống của người Lô Lô Hoa trong mối quan hệ và so sánh giữa các địa điểm nghiên cứu khác nhau, để thấy được những đặc điểm chung và riêng. - Tác giả còn dựa vào Tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về vấn đề dân tộc, văn hóa dân tộc, chính sách dân tộc,... làm cơ sở lý luận và phân tích, đánh giá những kết quả đạt được khi nghiên cứu trang 6
phục truyền thống của người Lô Lô Hoa, các giá trị văn hóa và việc bảo tồn bộ trang phục này trong bối cảnh mới. Theo đó, không thể bỏ qua Nghị quyết lần thứ 5 (Khóa VIII) về xây dựng và phát triển nền văn hoá Việt Nam, tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc và Nghị quyết lần thứ 9 (Khóa XI) của Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước. - Khi thực hành nghiên cứu, tác giả chủ yếu tiếp cận từ góc nhìn Nhân học, đặc biệt là Nhân học văn hóa. Trang phục nói chung, trang phục truyền thống của người Lô Lô Hoa nói riêng luôn gắn với chủ thể là tộc người. Do vậy, quá trình thực hiện đề tài luận án, tác giả luôn quán triệt mối quan hệ giữa các thành tố và đặc điểm văn hóa của trang phục truyền thống đối với tộc người Lô Lô trong tương quan với tộc người láng giềng tại địa bàn nghiên cứu. Trên cơ sở ấy, tác giả còn đi sâu phân tích, xem xét những tác động của các yếu tố trong đó có yếu tố chủ thể văn hóa đến sự biến đổi bộ trang phục truyền thống. Có thể nói, tiếp cận Nhân học giúp làm rõ vai trò từng yếu tố như kinh tế, gia đình, tín ngưỡng,... liên quan đến khía cạnh văn hóa trang phục truyền thống của người Lô Lô Hoa; lý giải về những hiện tượng trong tập quán và ứng xử xã hội qua sử dụng trang phục, khai thác tài nguyên tự nhiên và quy trình sản xuất nguyên liệu hay ứng xử của người Lô Lô với trang phục truyền thống trong các hoàn cảnh cụ thể. - Nghiên cứu các công trình liên quan đến đề tài của các nhà khoa học đi trước để kế thừa những thành quả lý luận, thuật ngữ khoa học, tiêu chí phân loại trang phục,... Đó là những công trình nghiên cứu chuyên sâu về trang phục của các tác giả Từ Chi, Lê Ngọc Thắng, Ngô Đức Thịnh, Hoàng Lương,... Các công trình đó đã đưa ra những nhận định, đánh giá về văn hóa tộc người qua phân tích trang phục truyền thống của đồng bào, tạo tiền đề và cơ sở cho việc tiếp cận nghiên cứu về trang phục. Chẳng hạn, trong công trình 7
“Trang phục cổ truyền của người Thái ở Tây Bắc Việt Nam” Lê Ngọc Thắng đã đưa ra tiêu chí cơ bản để phân loại trang phục; nêu lên những khái niệm đầu tiên về chức năng của trang phục không những là một hiện tượng văn hóa vật chất, dùng bảo vệ cơ thể con người, mà còn phản ánh nếp sống văn hóa tộc người. Theo tác giả, trang phục khác hẳn so với công cụ sản xuất, nhà cửa và một số yếu tố văn hóa vật chất khác, bởi trang phục có mối gắn kết mật thiết với con người và không thể tách rời trong môi trường tự nhiên, bên cạnh chức năng sinh học và chức năng xã hội cũng như chức năng thẩm mỹ. 4.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể Trong quá trình thực hiện đề tài, tác giả luận án đã áp dụng các phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp điền dã dân tộc học Phương pháp điền dã dân tộc học được sử dụng chủ đạo, cụ thể là tiến hành khảo sát thực địa nhằm khai thác trực tiếp các tài liệu, thông tin từ người dân Lô Lô để hiểu một cách chân thực về đời sống và trang phục truyền thống của họ. Từ khi thực hiện luận án, tác giả đã đi điền dã vào những thời điểm khác nhau từ 2016 đến 2018 tại địa bàn người Lô Lô hai huyện Mèo Vạc, Đồng Văn (Hà Giang), huyện Bảo Lạc (Cao Bằng) để thâm nhập vào cuộc sống của người dân, tìm hiểu chu trình sinh hoạt, cách làm và sử dụng trang phục của đồng bào. Trong các đợt điền dã, tác giả đã dùng các công cụ: + Phỏng vấn sâu những người am hiểu về trang phục và các tập quán liên quan là công cụ thu thập dữ liệu bởi những câu hỏi thăm dò và những câu hỏi đóng - mở. Tác giả luận án đã phỏng vấn một số già bản, trưởng bản, thầy cúng, đặc biệt là những phụ nữ có kỹ năng, tay nghề và am hiểu các công việc nhuộm, dệt, thêu, vá may trang phục, trang trí hoa văn trên trang phục,... Cụ thể là đã tiến hành 15 cuộc phỏng vấn tại xóm Sảng Pả A, thị trấn Mèo Vạc; xã Thượng Phùng có 7 người ở xóm Thèn Pả tham gia, xã Xín Cái có 12 8
người ở xóm Cờ Tảng; huyện Đồng Văn có: 3 người ở thôn Đoàn Kết xã Sủng Là, và 10 người ở xóm Lô Lô Chải xã Lũng Cú. Ở Bảo Lạc phỏng vấn 10 người ở bản Nà Van xã Hồng Trị và 11 người ở bản Khuẩy Khon xã Kim Cúc. Qua các cuộc phỏng vấn, tác giả có cái nhìn từ tổng thể đến cụ thể và chi tiết về trang phục cũng như ý nghĩa của nó trong đời sống tộc người Lô Lô. + Tổ chức thảo luận nhóm là công cụ quan trọng của quá trình điền dã khi nghiên cứu tại thực địa và là phương tiện hữu ích để thu thập các thông tin, nhằm mô tả, so sánh, giải thích sâu hơn về trang phục truyền thống của người Lô Lô, nhất là để đánh giá tính khách quan những quan điểm của người dân Lô Lô ở mọi độ tuổi, nghề nghiệp, trình độ học vấn về các yếu tố liên quan đến trang phục truyền thống như quy trình sản xuất, các thành tố, sự biến đổi và nhu cầu lưu giữ, bảo tồn bộ trang phục này của tộc người mình nói chung. Vì vậy, tác giả luận án đã mời các chị em phụ nữ và người già, đàn ông để cùng thảo luận nhóm tại Sảng Pả A là 5 lần, ở xã Thượng Phùng 1 lần và ở xã Xín Cái 2 lần, xã Lũng Cú 1 lần. Thảo luận ở huyện Bảo Lạc 2 lần: 1 ở xóm Nà Van xã Hồng Trị, 1 lần ở bản Khuẩy Khon xã Kim Cúc. + Quan sát tham dự nhằm bổ khuyết cho những hạn chế của việc phỏng vấn sâu và thảo luận nhóm, bởi vì đây là công cụ thu thập thông tin, bao gồm cả việc dùng thị giác và ghi chép lại mọi yếu tố liên quan đến bộ trang phục truyền thống với yêu cầu quan sát và xem xét thật kỹ lưỡng, đầy đủ, đúng đắn và chính xác những gì nhìn thấy để có những thông tin đáng tin cậy về bộ trang phục này. Tác giả còn tham gia trực tiếp vào sinh hoạt của người dân Lô Lô, quan sát việc sử dụng trang phục của người Lô Lô trong sinh hoạt hàng ngày và các nghi lễ tôn giáo, cộng đồng. + Từ việc quan sát về cách cắt, thêu thùa hoa văn và táp vải màu, may khâu,... tác giả có điều kiện sử dụng các kỹ thuật đo, vẽ, chụp ảnh, quay phim để lưu lại chính xác kích thước, màu sắc, kiểu dáng và những chi tiết trang trí 9
trên trang phục truyền thống của người Lô Lô. Nhờ quan sát tham dự cùng với các công cụ đo, vẽ..., tác giả luận án có thể phân tích và phiên giải được ý nghĩa biểu tượng một số họa tiết hoa văn trang trí trên trang phục, ý nghĩa đời sống tộc người thông qua đặc điểm bộ trang phục. - Phương pháp phân loại Tác giả đã sử dụng phương pháp phân loại để sắp xếp các tài liệu, tư liệu thu thập được trong quá trình thực địa thành một hệ thống logic chặt chẽ theo từng loại, từng đơn vị kiến thức, từng vấn đề của trang phục có chung dấu hiệu bản chất hoặc cùng hướng biến đổi,... Việc này góp phần tìm hiểu về bộ trang phục của người Lô Lô Hoa một cách khoa học và có hệ thống. Nhằm làm sáng tỏ sự biến đổi trang phục của người Lô Lô Hoa theo thời gian, sự tác động của môi trường xung quanh như con người, tập quán, kinh tế, xã hội và sự tương đồng cũng như khác biệt giữa hai nhóm Lô Lô. - Phương pháp so sánh Phương pháp so sánh được triển khai theo nhiều hướng. Để thấy được sự tiếp biến văn hóa trang phục ở các thời gian khác nhau trong việc tìm hiểu về biến đổi. Từ không gian sống khác nhau để tìm thấy sự tương đồng và khác biệt về bản sắc văn hóa thông qua trang phục người Lô Lô ở Mèo Vạc và Đồng Văn của tỉnh Hà Giang và ở huyện Bảo Lạc tỉnh Cao Bằng,... - Phương pháp chuyên gia Kết hợp với phương pháp phân tích các tư liệu thu thập được, tác giả sử dụng phương pháp chuyên gia để trao đổi với một số nhà quản lý, trí thức ở địa phương và ý kiến của chuyên gia là nhà nghiên cứu nhằm bổ trợ, điều chỉnh hợp lý hướng tiếp cận đối tượng cũng như đề xuất các kiến nghị bảo tồn, phát huy trang phục truyền thống của người Lô Lô Hoa ở Mèo Vạc. Ngoài ra, tác giả còn dùng phương pháp ký họa, tốc ký để ghi chép nhanh bằng hình vẽ các họa tiết, hoa văn trên trang phục ngay tại nơi nghiên 10
cứu; khai thác thêm thông tin qua các bộ sưu tập về trang phục Lô Lô của Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam ở Thái Nguyên, Bảo tàng tỉnh Hà Giang...; sử dụng các phương pháp hệ thống, phân tích, tổng hợp... khi xử lý tư liệu, tài liệu thu thập được và viết luận án. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án - Luận án là một công trình đầu tiên nghiên cứu chuyên sâu, có hệ thống về trang phục truyền thống hiện nay của người Lô Lô Hoa ở huyện Mèo Vạc tỉnh Hà Giang từ góc nhìn Nhân học. - Luận án góp phần phục dựng lại quy trình làm ra trang phục truyền thống đã bị mai một của người Lô Lô Hoa, nhất là làm rõ một số đặc trưng về hoa văn và nghệ thuật khâu ghép vải trên trang phục của nhóm Lô Lô này. - Luận án có đóng góp tư liệu mới về tình hình biến đổi và nguyên nhân dẫn đến biến đổi bộ trang phục truyền thống của người Lô Lô Hoa ở huyện Mèo Vạc, đồng thời dự báo về xu hướng biến đổi của bộ trang phục này để có những giải pháp bảo tồn, phát huy các giá trị trong bối cảnh hội nhập và du lịch, công nghiệp hóa và hiện đại hóa diễn ra ngày càng mạnh mẽ. - Trên cơ sở đánh giá các kết quả nghiên cứu, luận án đã đưa ra một số kiến nghị giải pháp nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị bộ trang phục truyền thống hiện nay của người Lô Lô Hoa nói riêng, tộc người Lô Lô nói chung. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lý luận - Các kết quả đạt được khi thực hiện đề tài luận án sẽ làm sáng tỏ thêm mối quan hệ giữa trang phục truyền thống và bản sắc văn hóa tộc người, việc gìn giữ trang phục đó cũng chính là gìn giữ bản sắc văn hóa tộc người. - Luận án là nguồn tư liệu mới và phong phú về trang phục từ truyền thống đến biến đổi hiện nay của người Lô Lô Hoa ở huyện Mèo Vạc, giúp ích cho việc khái quát và đúc kết về đặc trưng văn hóa mặc ở các tộc người. 11
- Luận án góp phần hoàn thiện những vấn đề lý luận như khái niệm, tiêu chí phân loại trang phục, cách tiếp cận trong phân tích và đánh giá các đặc trưng văn hóa tộc người khi nghiên cứu về trang phục truyền thống và biến đổi nó; đồng thời, tiếp tục khẳng định vai trò của phụ nữ tộc người thiểu số đối với việc bảo tồn trang phục truyền thống của tộc người mình. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn - Luận án làm rõ thêm các giá trị bộ trang phục truyền thống hiện nay của người Lô Lô Hoa ở huyện Mèo Vạc khi nó đang bị mai một và biến đổi, qua đó góp phần nâng cao ý thức của người Lô Lô trong việc bảo tồn bộ trang phục truyền thống cũng như các đặc trưng văn hóa của tộc người mình. - Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa với việc bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa ở tộc người Lô Lô theo tinh thần Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII (về xây dựng và phát triển nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc) và Nghị quyết Trung ương 9 khóa XI (về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước) Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam. - Luận án là luận cứ khoa học giúp các cơ quan quản lý nhà nước về dân tộc và văn hóa có cơ sở thực tiễn để đưa ra các chủ trương, chính sách hợp lý trong quá trình gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa tộc người. 7. Kết cấu của luận án Ngoài Mở đầu, Kết luận, Danh mục các công trình đã công bố của tác giả về luận án, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận án kết cấu 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý thuyết và khái quát về người Lô Lô Hoa ở huyện Mèo Vạc Chương 2: Quy trình làm ra trang phục Chương 3: Các thành tố và chức năng của trang phục Chương 4: Giá trị của trang phục truyền thống, sự biến đổi,... 12
Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ KHÁI QUÁT VỀ NGƯỜI LÔ LÔ HOA Ở HUYỆN MÈO VẠC 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu về người Lô Lô ở Việt Nam và về trang phục 1.1.1. Tình hình nghiên cứu của tác giả nước ngoài Đối với các công trình nghiên cứu của các học giả ở trong nước và nước ngoài về người Lô Lô ở nước ta, theo kết quả tìn kiếm chưa đầy đủ tại một số thư viện như của chúng tội Thư viện Viện Dân tộc học, Thư viện quốc gia, Thư viện Trường Đại học quốc gia Hà Hội, Thư viện Trường Đại học Sư phạm Hà Nội,... đã tìm thấy hơn 60 ấn phẩm từ trước đến nay viết về người Lô Lô ở Việt Nam. Trong đó, chỉ có 3 ấn phẩm của tác giả người nước ngoài, chủ yếu do người Pháp viết từ những năm đầu thế kỷ XX; số ấn phẩm còn lại là của các học giả trong nước. Một trong các tác phẩm của học giả nước ngoài viết về tộc người Lô Lô ở Việt Nam có thể kể đến là “Étude sur les langues parlées par les populations de la haute rivière claire” (Nghiên cứu ngôn ngữ của cư dân vùng thượng lưu sông Chảy) của A. Bonifacy [102] đăng trên BEFEO, số 1 - 2, có nội dung viết về đặc điểm ngôn ngữ của tộc người Lô Lô ở tỉnh Hà Giang, do vậy tác giả chưa có điều kiện đề cập đến văn hóa vật chất trong đó có trang phục của người Lô ở nơi đây. Bên cạnh đó, đáng chú ý là hai tác phẩm: “Notions de grammaire Lo Lo” (Những khái niệm về ngữ pháp của người Lô Lô) [103] và “Notes sur les dialectes Lo-Lo” (Vài nét về thổ ngữ của người Lô-Lô) [104] của tác giả người Pháp M. Alered Lietard đều được đăng tải ở trên Tạp chí BEFEO. Tuy nhiên, nội dung của cả hai ấn phẩm này vẫn chủ yếu đề cập đến ngôn ngữ của 13
tộc người Lô Lô, không có mục nào mang tính khảo tả về đặc điểm văn hóa tinh thần cũng như về sinh hoạt vật chất trong đó có các yếu tố trang phục truyền thống của tộc người này. Có thể nhận thấy, các công trình nghiên cứu của học giả nước ngoài về tộc người Lô Lô ở Việt Nam đã được thực hiện từ rất lâu, chủ yếu do các tác giả người Pháp nghiên cứu và cũng chỉ đề cập tới đặc điểm ngôn ngữ là chính, chưa có nghiên cứu nào nói tới các yếu tố văn hóa vật chất, trong đó có trang phục truyền thống của người Lô Lô ở nước ta. Ngoài ra, còn có những công trình nghiên cứu của học giả nước ngoài cũng như học giả người Trung Quốc viết về người Di ở Trung Quốc có liên quan tới tộc người Lô Lô ở Việt Nam. Tuy nhiên, người Di ở Trung Quốc là một dân tộc lớn không chỉ với dân số đông đúc mà trong lịch sử đã là chủ nhân của cố Vương quốc Nam Chiếu. Theo đó, người Di ở Trung Quốc hiện nay gồm nhiều tộc người nhỏ trong đó có tộc người Lô Lô ở Việt Nam, đặc biệt là còn được chia thành nhiều loại người di như Di Đen (Hắc Di), Di Trắng (Bạch Di)..., thậm chí trong Di Trắng lại được chia ra Qu Nuo (Khúc Nặc), A jia (A Giáp), Xía xi xía lùo (Áp tây áp lạc),... [61, 31-32]. Trong bối cảnh quốc tế hiện nay đang rất nhạy cảm về vấn đề dân tộc và tôn giáo, tác giả luận án chưa lần nào được gặp người Di ở bên Trung Quốc, trong khi Trung Quốc đang ráo riết thực hiện chính sách biên giới mềm, các nhà khoa học Trung Quốc đang đi sâu nghiên cứu về các mối quan hệ giữa các dân tộc ở Trung Quốc với người đồng tộc ở nước ngoài để làm rõ về nguồn gốc lịch sử, nhóm máu huyết thống, sự tương đồng văn hóa,... nhằm tạo ra tình hình các tộc người đồng tộc ở ngoại quốc có ý thức hướng về chính quốc Trung Quốc. Do đó, trong luận án này, nghiên cứu sinh (NCS) xin phép chỉ đề cập tới những công trình của học giả nước ngoài viết về người Lô Lô ở Việt Nam, mà không nhắc tới tộc người Di ở Trung Quốc, có nghĩa là không muốn làm 14