Luận án tiến sĩ Y tế công cộng: Thực trạng bệnh Dại ở người tại các tỉnh trung du, miền Núi phía Bắc và hiệu quả can thiệp truyền thông thay đổi hành vi trong trường học

Chia sẻ: Co Ti Thanh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:169

Thêm vào BST

Báo xấu

72
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận án nhằm mô tả thực trạng mắc và điều trị dự phòng sau phơi nhiễm với bệnh Dại ở người tại các tỉnh trung du, miền núi phía Bắc, giai đoạn 2010- 2015. Đánh giá hiệu quả can thiệp truyền thông thay đổi hành vi phòng chống bệnh dại ở học sinh tiểu học và trung học cơ sở tại 3 huyện của tỉnh Phú Thọ, 2015-2016.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án tiến sĩ Y tế công cộng: Thực trạng bệnh Dại ở người tại các tỉnh trung du, miền Núi phía Bắc và hiệu quả can thiệp truyền thông thay đổi hành vi trong trường học

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƯƠNG ----------------------------------- NGUYỄN THỊ THANH HƯƠNG THỰC TRẠNG BỆNH DẠI Ở NGƯỜI TẠI CÁC TỈNH TRUNG DU, MIỀN NÚI PHÍA BẮC VÀ HIỆU QUẢ CAN THIỆP TRUYỀN THÔNG THAY ĐỔI HÀNH VI TRONG TRƯỜNG HỌC LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y TẾ CÔNG CỘNG HÀ NỘI – 2018
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƯƠNG ----------------------------------- NGUYỄN THỊ THANH HƯƠNG THỰC TRẠNG BỆNH DẠI Ở NGƯỜI TẠI CÁC TỈNH TRUNG DU, MIỀN NÚI PHÍA BẮC VÀ HIỆU QUẢ CAN THIỆP TRUYỀN THÔNG THAY ĐỔI HÀNH VI TRONG TRƯỜNG HỌC Chuyên ngành: Y tế công cộng Mã số: 62.72.03.01 LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y TẾ CÔNG CỘNG Hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Trần Thị Giáng Hương 2. PGS.TS Hoàng Văn Tân HÀ NỘI – 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận án này là công trình nghiên cứu nghiêm túc và trung thực. Tất cả các số liệu và kết quả trong luận án này chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Nghiên cứu được thực hiện dựa vào Dự án khống chế và loại trừ bệnh Dại, Bộ Y tế và tôi là trưởng nhóm thư ký dự án theo quyết định số 76/QĐ- BYT ngày 13 tháng 01 năm 2011 của Bộ Y tế về việc kiện toàn, bổ sung ban điều hành dự án khống chế và loại trừ bệnh Dại – Bộ Y tế. Tôi đã tham gia vào quá trình xây dựng đề cương, công cụ nghiên cứu, triển khai các hoạt động trên thực địa, quản lý phân tích số liệu và viết báo cáo. Tôi đã được Ban chủ nhiệm dự án và các thành viên tham gia đồng ý cho việc sử dụng số liệu cho luận án này. NGHIÊN CỨU SINH Nguyễn Thị Thanh Hương
LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới PGS. TS. Trần Thị Giáng Hương và PGS. TS. Hoàng Văn Tân, những thầy cô đã tận tình hướng dẫn, động viên và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Lãnh đạo Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương, Khoa Đào tạo và Quản lý khoa học, các phòng ban, cán bộ của Viện đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện nghiên cứu. Tôi xin chân thành cảm ơn tới Lãnh đạo Khoa và các đồng nghiệp của tôi trong Khoa Dịch tễ, Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương đã tạo mọi điều kiện thuận lợi, hỗ trợ và động viên trong suốt quá trình công tác, học tập và nghiên cứu. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới các bạn đồng nghiệp tại 14 tỉnh Trung du và miền núi phía Bắc, đặc biệt các đồng nghiệp tại Trung tâm Y tế dự phòng tỉnh Phú Thọ, Chi cục Thú y tỉnh Phú Thọ, Trung tâm Y tế huyện, Ban Giám hiệu, các thầy cô giáo tại các trường Tiểu học, Trung học sơ sở của 3 huyện Hạ Hòa, Yên Lập, Thanh Ba của tỉnh Phú Thọ đã sát cánh cùng tôi thực hiện nghiên cứu này. Cuối cùng tôi luôn ghi nhớ và tri ân sâu sắc tới những người thân yêu trong gia đình và bạn bè đã là nguồn động lực lớn lao cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành bản luận án này. Hà Nội, tháng năm 2018 Nghiên cứu sinh Nguyễn Thị Thanh Hương
MỤC LỤC ĐẶT VẤN ĐỀ ................................................................................................... 1 Chương 1 - TỔNG QUAN TÀI LIỆU .............................................................. 3 1.1 Một số khái niệm, đặc điểm về bệnh Dại................................................... 3 1.1.1 Khái niệm bệnh Dại ......................................................................................................... 3 1.1.2 Đặc điểm dịch tễ học bệnh Dại..................................................................................... 5 1.1.2.1 Nguồn truyền bệnh Dại ......................................................................... 5 1.1.2.2 Phương thức lây truyền ......................................................................... 7 1.1.2.3 Khối cảm thụ bệnh Dại ......................................................................... 8 1.1.3 Điều trị dự phòng bệnh Dại ........................................................................................... 9 1.1.3.1 Phân loại mức độ vết thương và cách xử trí ....................................... 10 1.1.3.2 Điều trị dự phòng bệnh Dại bằng vắc xin Dại .................................... 13 1.1.3.3 Điều trị dự phòng bệnh Dại bằng huyết thanh kháng dại ................... 14 1.2 Các nghiên cứu về bệnh Dại trên Thế giới và ở Việt nam........................ 15 1.2.1 Thực trạng mắc bệnh Dại trên Thế giới ............................................... 15 1.2.2 Thực trạng mắc bệnh Dại tại Việt Nam ............................................... 17 1.2.3 Thực trạng phơi nhiễm và điều trị dự phòng bệnh Dại trên Thế giới .. 21 1.2.4 Thực trạng phơi nhiễm và điều trị dự phòng bệnh Dại ở Việt Nam .... 23 1.3. Truyền thông thay đổi hành vi trong phòng chống bệnh dại .................................. 25 1.3.1 Khái niệm truyền thông thay đổi hành vi............................................. 25 1.3.2 Hành vi sức khỏe và các thuyết hành vi............................................... 26 1.3.2.1 Hành vi sức khỏe ................................................................................. 26 1.3.2.2 Thuyết về hành vi ................................................................................ 27 1.3.3 Nghiên cứu về kiến thức, thái độ, hành vi phòng chống bệnh dại. ....................... 32 1.3.4 Hiệu quả của các mô hình truyền thông thay đổi hành vi phòng chống bệnh dại trong trường học ........................................................................................................... 35 Chương 2- ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................. 41
2.1 MỤC TIÊU 1 – NGHIÊN CỨU MÔ TẢ .............................................................. 41 2.1.1 Đối tượng nghiên cứu.................................................................................................. 41 2.1.2 Địa điểm nghiên cứu ................................................................................................... 42 2.1.3 Thời gian nghiên cứu ................................................................................................... 43 2.1.4 Thiết kế nghiên cứu:..................................................................................................... 43 2.1.5 Cỡ mẫu và chọn mẫu................................................................................................... 44 2.1.6 Các nhóm chỉ số dùng trong nghiên cứu.................................................................. 45 2.1.7 Kỹ thuật thu thập thông tin.......................................................................................... 47 2.1.8 Xử lý số liệu.................................................................................................................... 47 2.1.9 Sai số và khống chế sai số............................................................................................ 48 2.1.10 Khía cạnh đạo đức......................................................................................................... 48 2.2 MỤC TIÊU 2 – NGHIÊN CỨU CẮT NGANG – NGHIÊN CỨU CAN THIỆP ............................................................................................................................ 48 2.2.1 Cơ sở lựa chọn địa điểm nghiên cứu cắt ngang, nghiên cứu can thiệp tỉnh Phú Thọ.................................................................................................................................. 48 2.2.2 Lựa chọn huyện/xã/trường nghiên cứu ..................................................................... 49 2.2.3 Đối tượng nghiên cứu ................................................................................................... 50 2.2.4 Công cụ nghiên cứu ...................................................................................................... 51 2.2.5 Thời gian nghiên cứu .................................................................................................... 51 2.2.6 Thiết kế nghiên cứu....................................................................................................... 51 2.2.7 Cỡ mẫu và chọn mẫu.................................................................................................... 52 2.2.8 Các nhóm chỉ số dùng trong nghiên cứu................................................................... 57 2.2.9 Kỹ thuật thu thập thông tin........................................................................................... 58 2.2.10 Xử lý số liệu ................................................................................................................... 59 2.2.11 Sai số và khống chế sai số:........................................................................................... 59 2.2.12 Khía cạnh đạo đức......................................................................................................... 60 Chương 3 - KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .......................................................... 62
3.1 Thực trạng bệnh Dại trên người ở khu vực Trung du - miền núi phía Bắc, 2010- 2015 ................................................................................................................................ 62 3.1.1 Thực trạng bệnh nhân mắc bệnh Dại ở khu vực Trung du - miền núi phía Bắc 2011-2015 ........................................................................... 62 3.1.1.1 Phân bố bệnh nhân mắc Dại theo giới, tuổi 2010-2015 ..................... 62 3.1.1.2 Phân bố bệnh nhân mắc Dại theo thời gian và địa dư, 2010-2015 ..... 63 3.1.1.3 Phân bố bệnh nhân mắc Dại theo nguồn truyền bệnh dại ................... 65 3.1.1.4 Phân bố bệnh nhân mắc Dại theo vị trí bị cắn, thời gian ủ bệnh và triệu chứng lâm sàng, 2010-2015 ....................................................... 69 3.1.1.5 Phân bố bệnh nhân mắc Dại theo lý do liên quan đến mắc Dại, 2010- 2015 .................................................................................................... 72 3.1.1.6 Phân bố tỷ lệ mắc Dại/100.000 dân, 2010-2015 và dự đoán xu hướng mắc Dại............................................................................................... 73 3.1.2 Thực trạng điều trị dự phòng bệnh dại ở khu vực Trung du và miền núi phía Bắc, 2010-2015 .......................................................................... 74 3.1.2.1 Phân bố số người tiêm vắc xin dại ở các tỉnh theo tuổi, giới, 2010- 2015 .................................................................................................... 74 3.1.2.2 Phân bố số người tiêm vắc xin dại theo thời gian, 2010-2015 ........... 76 3.1.2.3 Mối liên quan của số người tiêm vắc xin dại với các yếu tố khí hậu . 77 3.1.2.4 Phân bố số người tiêm vắc xin dại theo thời gian kể từ ngày bị cắn đến ngày đầu tiên đi tiêm, 2010-2015 ................................................ 79 3.1.2.5 Phân bố số người tiêm vắc xin dại theo loại và tình trạng động vật cắn/tiếp xúc, 2010-2015 ..................................................................... 80 3.1.2.6 Phân bố số người tiêm vắc xin dại theo vị trí vết thương, phân độ tổn thương và phác đồ điều trị dự phòng khi bị phơi nhiễm, 2010-2015 82 3.1.2.7 Phân bố số người tiêm huyết thanh kháng dại ở các tỉnh, 2010-2015 86
3.1.2.8 Đặc điểm các phản ứng sau tiêm chủng của điều trị dự phòng bệnh dại ....................................................................................................... 88 3.1.2.9 Phân bố tỷ lệ/100.000 dân của người tiêm vắc xin Dại, 2010-2015 và dự đoán xu hướng tiêm vắc xin Dại ................................................... 91 3.2 Thực trạng kiến thức, thực hành và hiệu quả truyền thông phòng chống bệnh dại tại học đường, 2015-2016 .................................................................................... 93 3.2.1. Thực trạng kiến thức, thực hành bệnh Dại ở học sinh tiểu học và trung học cơ sở tại 3 huyện của tỉnh Phú Thọ ............................................. 93 3.2.1.1 Thông tin chung về học sinh được điều tra trước can thiệp ............... 93 3.2.1.2 Thực trạng nuôi và tiêm vắc xin cho chó mèo tại các gia đình của học sinh ..................................................................................................... 98 3.2.2. Thực trạng trẻ em bị phơi nhiễm với bệnh Dại với động vật ............... 99 3.2.2.1. Thực trạng học sinh bị phơi nhiễm với động vật ............................... 99 3.2.2.2. Phản ứng của học sinh khi bị chó cắn .............................................. 101 3.2.2.3. Hành vi của học sinh sau khi bị chó cắn .......................................... 102 3.2.2.4. Hành vi của gia đình học sinh sau khi bị chó cắn ............................ 102 3.2.3 Hiệu quả can thiệp học đường truyền thông phòng chống bệnh dại .. 105 3.2.3.1 Hiệu quả can thiệp nâng cao kiến thức về bệnh Dại cho học sinh ... 105 3.2.3.2 Hiệu quả của việc can thiệp làm giảm tỷ lệ học sinh bị chó, mèo cắn sau can thiệp ..................................................................................... 108 3.2.3.3 Hiệu quả của việc can thiệp tăng tỷ lệ học sinh tiêm phòng vắc xin Dại sau khi bị phơi nhiễm ................................................................ 108 Chương 4 - BÀN LUẬN ............................................................................... 110 4.1 Thực trạng mắc Dại ở khu vực Trung du và miền núi phía Bắc, 2010- 2015 .................................................................................................. 110 4.1.1 Đặc điểm bệnh nhân mắc Dại theo tuổi và giới ................................. 110 4.1.2 Đặc điểm bệnh nhân mắc Dại theo đặc tính của loại động vật cắn ... 112
4.1.3 Đặc điểm bệnh nhân mắc Dại theo thời gian ủ bệnh và triệu chứng lâm sàng ................................................................................................... 113 4.1.4 Đặc điểm dịch tễ học của bệnh nhân mắc Dại theo thời gian và không gian ................................................................................................... 114 4.2 Thực trạng điều trị dự phòng sau phơi nhiễm bệnh Dại ở khu vực Trung du và miền núi phía Bắc, 2010-2015..................................... 116 4.2.1 Đặc điểm người tiêm vắc xin dại theo tuổi và giới ........................... 116 4.2.2 Đặc điểm người tiêm vắc xin dại ở các tỉnh từ ngày bị cắn đến ngày đầu tiên đến tiêm .............................................................................. 117 4.2.3 Đặc điểm người tiêm vắc xin dại ở các tỉnh theo loại động vật cắn, vị trí bị cắn và mức độ nặng – nhẹ của vết thương .............................. 118 4.2.4 Diễn biến số người tiêm vắc xin dại theo thời gian và không gian .. 120 4.3 Thực trạng học sinh bị phơi nhiễm với bệnh Dại ở động vật ........... 124 4.4 Kiến thức và hành vi của học sinh về bệnh Dại ................................ 125 4.5 Hiệu quả can thiệp truyền thông phòng chống bệnh dại trong trường học .................................................................................................... 127 4.5.1 Hiệu quả làm tăng kiến thức của học sinh ........................................ 127 4.5.2 Hiệu quả làm giảm tỷ lệ học sinh bị chó mèo cắn ............................ 129 4.5.3 Tính hữu dụng của biện pháp truyền thông phòng chống bệnh dại trong trường học ............................................................................... 130 4.5.4 Tính khả thi của biện pháp truyền thông phòng chống bệnh dại trong trường học ........................................................................................ 131 4.5.5 Ưu nhược điểm của biện pháp truyền thông phòng chống bệnh dại trong trường học ............................................................................... 131 4.6 Những đóng góp và hạn chế của đề tài ............................................. 133 KẾT LUẬN ................................................................................................... 135 KIẾN NGHỊ .................................................................................................. 137
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..................................................................................... TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... DANH MỤC PHỤ LỤC .....................................................................................
MỤC LỤC BẢNG Bảng Nội dung Trang 2.1 Tóm tắt điều trị dự phòng với người bị phơi nhiễm với vi rút Dại ............ 10 2.2. Bảng phân độ vết thương và chỉ định điều trị dự phòng bệnh Dại ............. 11 2.3 Phân bố học sinh được điều tra tại các trường theo cấp học và số lượng thầy cô giáo được tập huấn .................................................................... 54 3.1 Phân bố bệnh nhân mắc Dại theo nhóm tuổi và giới tính .......................... 62 3.2 Phân bố bệnh nhân mắc Dại theo loại động vật cắn bệnh nhân................. 65 3.3 Phân bố bệnh nhân mắc Dại theo tình trạng con vật tại thời điểm bệnh nhân bị phơi nhiễm ................................................................................ 66 3.4 Phân bố bệnh nhân mắc Dại ở các tỉnh theo tình trạng số người cùng bị một con động vật cắn với bệnh nhân ..................................................... 67 3.5 Phân bố bệnh nhân mắc Dại theo vị trí bị cắn ........................................... 69 3.6 Phân bố bệnh nhân mắc Dại theo thời gian ủ bệnh.................................... 70 3.7 Phân bố bệnh nhân mắc Dại theo tình trạng lâm sàng ............................... 71 3.8 Phân bố số người tiêm vắc xin dại ở các tỉnh theo nhóm tuổi ................... 74 3.9 Phân bố số người tiêm vắc xin dại theo giới tính ...................................... 75 3.10 Phân bố số người tiêm vắc xin dại theo tháng và năm ............................ 76 3.11 Mối liên quan của số lượng người tiêm vắc xin dại với các yếu tố khí hậu – phân tích đơn biến ........................................................................ 77 3.12 Mối liên quan của số lượng người tiêm vắc xin với các yếu tố khí hậu – phân tích đa biến ................................................................................. 78 3.13 Phân bố số người tiêm vắc xin dại ở các tỉnh theo thời gian từ ngày bị cắn đến ngày đầu tiên đi tiêm ................................................................ 79 3.14 Phân bố số người tiêm vắc xin dại ở các tỉnh theo loài động vật cắn/tiếp xúc ............................................................................................ 80
3.15 Phân bố số người tiêm vắc xin dại ở các tỉnh theo tình trạng động vật tại thời điểm người bị phơi nhiễm ......................................................... 81 3.16 Phân bố số người tiêm vắc xin dại ở các tỉnh theo vị trí vết thương khi bị phơi nhiễm ......................................................................................... 82 3.17 Phân bố số người tiêm vắc xin dại ở các tỉnh theo mức độ tổn thương... 83 3.18 Phân bố số người tiêm vắc xin dại ở các tỉnh theo phác đồ điều trị dự phòng bệnh dại........................................................................................ 85 3.19 Phân bố số người tiêm huyết thanh kháng dại ở các tỉnh ........................ 86 3.20 Phân bố các phản ứng sau tiêm chủng theo tỉnh ...................................... 88 3.21 Phân bố các phản ứng sau tiêm tại chỗ theo tỉnh ..................................... 89 3.22 Phân bố các phản ứng sau tiêm toàn thân theo tỉnh ................................. 90 3.23 Phân bố học sinh tại các trường theo giới, dân tộc và cấp học ................ 93 3.24 Phân bố số học sinh được nghe về bệnh Dại theo nhóm trường ............. 94 3.25 Phân bố số học sinh được nghe về bệnh Dại theo lớp ............................. 94 3.26 Nguồn thông tin học sinh nghe về bệnh Dại ............................................ 95 3.27 Kiến thức của học sinh về mức độ nguy hiểm, nguồn truyền, đường truyền, triệu chứng của bệnh Dại (n=3815) ........................................... 96 3.28 Tỷ lệ hộ gia đình nuôi và tiêm vắc xin chó, mèo ..................................... 98 3.29 Phân bố số học sinh bị phơi nhiễm do bị động vật cắn............................ 99 3.30 Phân bố học sinh bị phơi nhiễm do bị động vật cắn theo lớp ................ 100 3.31 Phản ứng của học sinh khi bị cắn ........................................................... 101 3.32 Hành vi của học sinh sau khi bị chó cắn ................................................ 102 3.33 Hành vi của người nhà học sinh sau khi bị chó cắn ............................... 102 3.34 Cách tránh bị chó tấn công của học sinh................................................ 103 3.35 Tỷ lệ học sinh biết cách phòng bệnh Dại, nơi tiêm vắc xin phòng Dại cho chó và cho người ........................................................................... 104
3.36 Thực hành của trẻ về những việc học sinh có thể làm để phòng tránh bệnh Dại ............................................................................................... 104 3.37 Nguồn thông tin học sinh nghe về bệnh Dại .......................................... 105 3.38 Hiệu quả về nâng cao nhận thức của học sinh về đặc điểm bệnh Dại ... 106 3.39 Hiệu quả thay đổi cách phản ứng của học sinh ở các học sinh đã bị chó mèo tấn công trước và sau can thiệp ............................................. 107
MỤC LỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ Nội dung Trang 3.1 Diễn biến bệnh nhân mắc Dại theo tháng, 2010-2015 ........................... 63 3.2 Phân bố bệnh nhân mắc Dại theo năm .................................................. 63 3.3 Phân bố bệnh nhân mắc Dại ở các tỉnh theo tình trạng động vật, 2010-2015 .............................................................................................. 67 3.4 Phân bố bệnh nhân mắc Dại theo lý do tử vong, 2010-2015 .................. 72 3.5 Tỷ lệ tử vong bệnh Dại /100.000 dân theo năm, 2010-2015 và dự đoán xu hướng mắc bệnh ....................................................................... 73 3.6 Diễn biến số người tiêm vắc xin dại trung bình theo tháng, 2010- 2015........................................................................................................ 76 3.7 Phân bố số người tiêm vắc xin dại theo vị trí bị cắn, 2010-2015 ........... 83 3.8 Phân bố số người tiêm vắc xin dại theo phân độ nặng – nhẹ, 2010- 2015........................................................................................................ 84 3.9 Tỷ lệ % số tiêm VX ở các tỉnh theo tình trạng động vật ........................ 81 3.10 Mối tương quan giữa số người tiêm huyết thanh huyết thanh với độ vết thương .............................................................................................. 87 3.11 Tỷ lệ tiêm vắc xin/100.000 dân theo năm, 2010-2015 .......................... 92 3.13 Phân bố vị trí bị động vật cắn của học sinh ........................................ 100 3.14. Cách xử lý sau khi bị chó mèo cắn của học sinh ................................ 103 3.15 Tỷ lệ học sinh bị chó mèo cắn trước và sau can thiệp ........................ 108 3.16 Tỷ lệ học sinh bị chó mèo cắn đi tiêm vắc xin Dại trước và sau can thiệp...................................................................................................... 108
MỤC LỤC HÌNH Hình Nội dung Trang 1.1. Bản đồ phân bố vùng lưu hành bệnh Dại trên chó và bệnh Dại ở người Thế giới – TCYTTG 2017 ............................................................. 16 1.2. Phân bố mắc bệnh Dại ở Việt Nam, 2008-2013 ....................................... 20 1.3. Lý thuyết Hành vi sức khỏe của Green và Kreuter (1980, 1991, 1999) ......................................................................................................... 27 1.4. Lý thuyết hành vi có dự định (Icek Ajzan, 1991) ..................................... 28 1.5. Mô hình niềm tin sức khỏe (Becker, 1974) .............................................. 31 2.1. Bản đồ địa lý khu vực Trung du và miền núi phía Bắc ............................ 42 2.2 Bản đồ địa lý tỉnh Phú Thọ và các huyện can thiệp ................................... 50 3.1. Phân bố bệnh nhân mắc Dại theo tỉnh, 2010-2015 ................................... 64 3.2 Tỷ lệ tiêm vắc xin phòng Dại trên 100.000 dân theo tỉnh ......................... 91 MỤC LỤC SƠ ĐỒ Hình Nội dung Trang 2.1 Sơ đồ hệ thống giám sát và phòng chống bệnh dại trên người………42 2.2 Sơ đồ tổ chức nghiên cứu cắt ngang và can thiệp……………………50 2.3 Sơ đồ tóm tắt nghiên cứu…………………………………………….61
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BN Bệnh nhân CBYT Cán bộ Y tế CSHQ Chỉ số hiệu quả CSYT Cơ sở Y tế HTKD Huyết thanh kháng dại NC Nghiên cứu KTC Khoảng tin cậy PCBD Phòng chống bệnh dại TCYTTG Tổ chức Y tế Thế giới THCS Trung học cơ sở TTYTDP Trung tâm Y tế Dự phòng VX Vắc xin VSDTTU Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương YTDP Y tế dự phòng
1 ĐẶT VẤN ĐỀ Bệnh Dại là một bệnh truyền nhiễm cấp tính nguy hiểm do vi rút Dại gây ra. Bệnh rất dễ lan truyền thành dịch trong cộng đồng vì bệnh lây truyền từ động vật (chủ yếu là chó) sang người và động vật qua chất tiết, nước bọt của động vật có vi rút Dại thông qua các vết cắn, cào, liếm trên da và niêm mạc bị tổn thương [7, 61]. Hiện nay bệnh Dại đang là vấn đề y tế công cộng, nó đe dọa sức khỏe và kinh tế của người dân sống trên toàn cầu. Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới, bệnh Dại xảy ra ở hơn 150 quốc gia trên Thế giới ở các mức độ khác nhau [105], [117]. Hơn một nửa dân số Thế giới sống trong vùng có bệnh Dại lưu hành. Mỗi năm có hơn chục triệu người bị động vật Dại hoặc nghi Dại cắn phải đi tiêm phòng bằng vắc xin Dại trong đó có tới hơn 40% nạn nhân là trẻ em dưới 15 tuổi; có khoảng 59.000 (25.000-159.000) người chết do bệnh Dại, 30-60% số người tử vong là trẻ em dưới 15 tuổi với phí tổn hàng năm là hàng tỷ đô la và nếu không được điều trị dự phòng thì mỗi năm trên Thế giới sẽ có 330.000 người mắc và chết do bệnh Dại [20], [91], [117]. Tỷ lệ chết Dại ở Việt Nam cũng khá cao đứng thứ 14 trên Thế giới và liên tục đứng hàng đầu trong danh sách tử vong do các bệnh truyền nhiễm trong những năm gần đây. Số người đi tiêm vắc xin phòng Dại hàng năm lên là nửa triệu người với tốn phí hơn 300 tỷ đồng mỗi năm [121]. Trong thời gian gần đây, bệnh Dại đã và đang gia tăng ở các tỉnh miền núi phía bắc, chiếm tới 54% số ca tử vong của cả nước [10]. Vì vậy, việc nghiên cứu thực trạng bệnh Dại tại khu vực miền núi và trung du phía bắc là cần thiết cả về khoa học và thực tiễn nhằm cung cấp thêm bằng chứng khoa học cho công tác phòng chống Dại cho vùng này cũng như cả nước.
2 Mặt khác trẻ em là nhóm đối tượng có nguy cơ cao chiếm tỷ lệ lớn trong nhóm bị phơi nhiễm với bệnh Dại nên cần thiết được quan tâm và can thiệp kịp thời để giảm thiểu nguy cơ. Theo mô hình của Liên minh Toàn cầu phòng chống bệnh Dại, truyền thông giảm thiểu nguy cơ đối với trẻ em lứa tuổi đến trường là một trong những biện pháp hiệu quả bền vững trong việc làm giảm tỷ lệ trẻ em bị động vật cắn và điều đó cũng góp phần giảm được tỷ lệ phơi nhiễm chung của cộng đồng. Để đánh giá hiệu quả của biện pháp truyền thông nguy cơ bệnh Dại tại trường học, nghiên cứu lựa chọn Phú Thọ là tỉnh trung tâm của khu vực Trung du và miền núi phía Bắc, tỉnh Phú Thọ liên tục có số trường hợp tử vong đứng đầu cả nước từ nhiều năm gần đây để tiến hành điều tra và can thiệp bằng truyền thông trong trường học. Kết quả của nghiên cứu sẽ cung cấp thêm bằng chứng khoa học cho chương trình khống chế và loại trừ bệnh Dại về hiệu quả của can thiệp truyền thông nhằm giảm số trường hợp tử vong. Vì những lý do nêu trên, nghiên cứu “Thực trạng bệnh Dại ở người tại các tỉnh trung du, miền Núi phía Bắc và hiệu quả can thiệp truyền thông thay đổi hành vi trong trường học” được triển khai với hai mục tiêu sau: 1. Mô tả thực trạng mắc và điều trị dự phòng sau phơi nhiễm với bệnh Dại ở người tại các tỉnh trung du, miền núi phía Bắc, giai đoạn 2010- 2015. 2. Đánh giá hiệu quả can thiệp truyền thông thay đổi hành vi phòng chống bệnh dại ở học sinh tiểu học và trung học cơ sở tại 3 huyện của tỉnh Phú Thọ, 2015-2016.
3 Chương 1 - TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1 Một số khái niệm, đặc điểm về bệnh Dại Bệnh Dại là bệnh truyền nhiễm cấp tính nguy hiểm và lâu đời nhất được biết đến của loài người. Từ những năm 2300 trước công nguyên bệnh đã gây ra những cái chết kinh hoàng cho loài người. Bệnh Dại do vi rút Dại gây ra lưu hành ở nhiều nước trên Thế giới, làm tổn thương hệ thần kinh trung ương. Bệnh ở trên động vật máu nóng và lây sang người qua những vết cắn, cào, liếm. Nguồn truyền bệnh Dại trên Thế giới chủ yếu là chó, mèo, dơi, hoẵng, chồn, sói… Thời kỳ ủ bệnh của bệnh Dại trên người dài thường từ 2 tuần đến 6 tuần và phát bệnh khoảng 1 tuần thì chết [7], [40]. Năm 1857, Louis – Pasteur sáng chế ra vắc xin (VX) phòng bệnh Dại đây là một bước tiến nhảy vọt của lịch sử y học nói chung và điều trị bệnh Dại nói riêng. Sau đó hàng loạt các thế hệ VX mới ra đời trong những năm tiếp theo góp phần phòng chống bệnh dại (PCBD). Ngày nay, mặc dù đã có VX thế hệ mới an toàn và hiệu lực tuy nhiên do chưa tiêm phòng Dại đầy đủ và kiểm soát tốt bệnh Dại trên đàn chó nên bệnh Dại vẫn quay trở lại và lưu hành ở 150 quốc gia trên Thế giới với 70.000 người tử vong mỗi năm[116], [117]. 1.1.1 Khái niệm bệnh Dại Bệnh Dại (rabies) xuất phát từ chữ Latin rabere có nghĩa là “cuồng bạo hoặc điên khùng”, rabere cũng có thể xuất hiện sớm hơn trong nguồn gốc của cuốn sách Sanskrit là rabhas có nghĩa là “bạo lực”. Những người Hy Lạp cổ đã mô tả trong sách của họ bằng từ lyssa nghĩa là “chứng điên khùng, dồ Dại”. Điều này cũng được viết trong từ điển Oxford là lyssophobia cũng có nghĩa là “hội chứng sợ nước, các triệu chứng mô phỏng từ thực tế”. Cũng không có gì ngạc nhiên rằng các nhà phẫu thuật, nhà viết kịch hay những nhà triết học của những thế kỷ trước đã mô tả hình ảnh của những con chó bị Dại
4 là những nỗi ám ảnh, sợ hãi cho loài ở vùng Lưỡng Hà vào thế kỷ 23 trước công nguyên trong đạo luật của Babilon cổ đại đã ấn định những hình phạt nghiêm khắc đối với những người chủ để chó bị Dại cắn chết người. Đạo luật thời trung cổ 3000 năm sau đó ghi nhận nhiều tranh cãi liên quan đến những vấn đề pháp luật và vết cắn bởi con chó. Từ năm 500 đến năm 322 trước công nguyên, hai nhà triết học Hy Lạp cổ đại Đêmôcrít và Arixtốt đã viết rằng “bệnh Dại truyền từ những loài động vật bị điên Dại và bất kể loài động vật nào cũng có thể bị bệnh này nếu bị chó điên tấn công, loại trừ loài người”. Những lý luận của ông gây ra sự khó hiểu và khiến cho một số nhà bình luận ở thế kỷ 19 hoài nghi về sự thay đổi hội chứng bệnh Dại qua nhiều thế kỷ qua. 200 năm sau công nguyên Galien đã đề ra phương pháp phẫu thuật cắt bỏ phần cơ thể bị vết cắn để ngăn ngừa sự phát bệnh Dại. Cuối thế kỷ 19, nhà Bác học Louis Pasteur đã mở ra một kỷ nguyên thực sự mới đối với bệnh Dại. Khi ông tiêm truyền vi rút Dại vào não thỏ qua khoảng hơn 100 lần ông đã tạo ra được một vi rút biến đổi có ái tính thần kinh, bất hoạt một phần, có thời gian ủ bệnh thu ngắn xuống còn từ 6-7 ngày và ông gọi đó là vi rút Dại cố định và vi rút sống giảm độc lực này được dùng làm VX điều trị dự phòng. Đến nay trải qua nhiều công trình cải tiến và nhờ ứng dụng của kỹ thuật sinh học phân tử đã mang lại nhiều tiến bộ cho việc sản xuất VX Dại tái tổ hợp chấm dứt tình trạng không dự phòng được của bệnh Dại. Ngày nay bệnh Dại được Tổ chức Y tế Thế giới định nghĩa một cách đầy đủ như sau: Một người có biểu hiện hội chứng thần kinh cấp tính (viêm não) dưới các thể lâm sàng là kích động (bệnh Dại thể hung dữ) hoặc hội chứng liệt (bệnh Dại thể trầm cảm) tiến triển đến hôn mê và tử vong, thường là do suy hô hấp, trong vòng 7-10 ngày sau xuất hiện triệu chứng đầu tiên nếu không được điều trị tích cực.