Luận văn: SỰ NGHIỆP PHÊ BÌNH THƠ CỦA XUÂN DIỆU

Chia sẻ: Nguyen Bao Ngoc | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:147

Thêm vào BST

Báo xấu

214
lượt xem 39
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Xuân Diệu (1916- 1985) là một trong những tác gia lớn, một tài năng đa dạng của nền văn học Việt Nam hiện đại, với một phong cách riêng đặc sắc. Hơn nửa thế kỷ cầm bút sáng tác, ông đã để lại cho đời một khối lượng tác phẩm lớn, và có giá trị lâu dài ở nhiều thể loại : thơ, văn xuôi, nghiên cứu phê bình, dịch thuật. Với nhà thơ tài năng này, ở thể loại nào ông cũng đạt được những thành tựu, in đậm dấu ấn riêng.Trong sự nghiệp sáng tạo của...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn: SỰ NGHIỆP PHÊ BÌNH THƠ CỦA XUÂN DIỆU

Đ ẠI HỌC THÁI NGUYÊN T RƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM THÁI NGUYÊN - ----------- & ------------- ĐÀO THỊ THU HIỀN SỰ NGHIỆP PHÊ BÌNH THƠ CỦA XUÂN DIỆU L UẬN VĂN THẠC SỸ NGỮ VĂN T hái Nguyên – 2 007 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1
Đ ẠI HỌC THÁI NGUYÊN T RƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM - ----------- & ------------- Đ ÀO THỊ THU HIỀN SỰ NGHIỆP NGHIÊN CỨU PHÊ BÌ NH TH Ơ CỦA XUÂN DIỆU C huyên ngành : VĂN HỌC VIỆT N AM M ã số: 6 0.22.34 L UẬN VĂN THẠC SỸ NGỮ VĂN N gƣời hƣớng dẫn khoa học : P GS.TS. LƢU KHÁNH THƠ T hái Nguyên – 2 007 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2
M ỤC LỤC T rang M ở Đầu 1 C hƣơng 1 - P hê bình văn học Việt Nam thế kỷ XX và vị trí 8 c ủa Xuân Diệu trong nền phê bình văn học 1 .1. V ài nét về p hê bình văn học Việ t Nam thế kỷ XX 8 1 .2. Vị trí của Xuân Diệu trong nền phê bình văn họcViệt 13 N am thế kỷ XX 1 .3. Quan niệm của Xuân Diệu về thơ và phê bình thơ 17 1 .3.1. Quan niệm của Xuân Diệu về thơ 17 1 .3.2. Quan niệm của Xuân Diệu về phê bình thơ 33 C hƣơng 2 - Đ óng góp của Xuân Diệu trong việc tôn vinh 45 c ác giá trị thơ ca dân tộc 2 .1. Xuân Diệu với gia tài văn học cổ điển của dân tộc 45 2 .1.1. Chân dung tâm hồn Nguyễn Trãi trong thơ Nôm 46 2 .1.2. Những phát hiện về chủ nghĩa nhân đạo trong Truyện 51 K iều c ủa Nguyễn Du 2 .1.3. Giá trị đích thực và vẻ đẹp của thơ Nôm Hồ Xuân 57 H ương 2 .1.4. Nguyễn Khuyến - N hà thơ của làng cảnh Việt Nam 63 2 .2. Xuân Diệu với nền thơ Việt Nam hiện đại. 68 2 .2.1. Vẻ đẹp tâm hồn Bác trong tập thơ N hật k ý trong tù 69 2 .2.2. Tố Hữu - N hà thơ của tình thương mến 72 2 .2.3. Nét đặc sắc của hồn thơ Huy Cận 79 2 .2.4. Trần Đ ăng khoa - M ột hồn th ơ nhạy cảm, với những 83 v ần thơ “ hồn nhiên như một bình minh ríu rít” C hƣơng 3 - M ột số đặc điểm trong phong cá ch nghiên cứu 90 p hê bình thơ của Xuân Diệu 3 .1. Tìm hiểu nội dung tư tưởng tác phẩm bằng các h đi sâu 91 k hám phá hình t hức nghệ thuật thơ 3 .2. Kết hợp bình và giảng 1 01 3 .3. Lối phê bình giàu tính trực cảm 1 12 3 .4. Cách hành văn sôi nổi mãnh liệt 1 17 4 .4. Một số hạn chế 1 22 K ết l u ận 1 25 T ài l i ệu t ham kh ảo 1 28 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3
M Ở ĐẦU 1 . Lí do chọn đề tài. X uân Diệu (1916 - 1 985 ) l à một trong những tác gia lớn, một tài n ăng đa dạng của nền văn học Việt Nam hiện đ ại, với một phong cách r iêng đặc sắc. Hơn nửa thế kỷ cầm bút sáng tác, ông đã để lại cho đời một khối lượng tác phẩm lớn, và có giá trị lâu dài ở nhiều thể loại : t hơ, văn xuôi, nghiên cứu phê bình , d ịch thuật. Với nhà thơ tài năng n ày, ở thể loại nào ông c ũng đạt được những thành tựu, in đậm dấu ấn r iêng.Trong sự nghiệp sáng tạo của Xuân Diệu, bên cạnh phần sáng t ác thơ mà ông dành phần lớn bút lực của đời mình, còn một mảng s áng tác không kém phần quan trọng, đó là phê bình tiểu luận. Bằng v ốn hiều biết p hong phú cùng với dụng công tìm tòi nghiên cứu và sự t inh tế nhạy cảm của một nhà thơ tài năng, bằ ng lối viết tràn đầy nhiệt t ình , tràn đầy cảm xúc, Xuân Diệu đã mang đến cho những trang phê b ình tiểu luận của mình một giọng điệu riêng độc đáo.Ông có nhiều c ông trình nghiên cứu phê bình thơ Việt Nam từ cổ điển đến hiện đại, b ên cạnh đó ông còn phê bình giới thiệu thơ của nhiều tác giả nước n goài. Gần hai chục tập tiểu luận phê bình và rải rác nhiều bài khác đ ăng trên các báo, tạp chí , khối lượng lớn những t ác phẩm của ông t rong lĩnh vực này đã phần nào khẳng định công phu lao động miệt m ài của Xuân Diệu với tư cách một nhà nghiên cứu phê bình thơ. T ừ trước đến nay, cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Xuân Diệu đ ã thu hút sự quan tâm của các cây bút nghiên cứ u phê bình nhiều thế h ệ. Đặc biệt số lượng bài viết về thơ Xuân Diệu rất phong phú. Điều đ ó đã nói lên rằng giới nghiên cứu phê bình văn học nước ta ngày c àng nhận thấy giá trị lớn lao của Xuân Diệu trong tiến trình lịch sử v ăn học Việt Nam hiện đại. Mặc d ầu vậy phần đóng góp rất quan trọng c ủa Xuân Diệu đối với phê bình văn chương chưa được nghiên cứu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4
đ ánh giá một cách công phu và đầy đủ. Số lượng bài viết về l ĩnh vực n ày còn rất ít ỏi. V ì vậy luận văn chọn đề tài “ Sự nghiệp nghiên cứu p hê bình t hơ của Xu ân Diệu” h y vọng góp một phần nhỏ bé vào việc nghiên c ứu đánh giá vị trí vai trò và ý nghĩa của cây bút nghiên cứu phê bình t hơ Xuân Diệu trong nền nghiên cứu phê bình thơ Việt Nam hiện đại, g hi nhận những thành tựu to lớn của ông, phát huy những tư tưởng v à p hong cách riêng độc đáo của ông . X uân Diệu là một trong số các tác gia được chọn đưa vào giảng d ạy ở trường trung học phổ thông. Điều này đã nói lên vị trí của Xuân D iệu trong nền văn học Việt Nam hiện đại. Tuy nhiên để góp phần h iểu Xuân Diệu một cá ch đầy đủ hơn thì không thể không nghiên cứu m ảng phê bình của ông. Bởi ở đây nhà thơ, nhà phê bình Xuân Diệu b ộc lộ những quan niệm, những suy nghĩ của bản thân về sáng tác thơ c a. Là người trực tiếp giảng dạy ở trường phổ thông chúng tôi thấy v iệc tìm hi ểu Xuân Diệu ở phương diện nhà phê bình thơ là hết sức c ần thiết. Nó sẽ giúp chúng ta hiểu rõ Xuân Diệu ở phương diện nhà t hơ. Bởi Xuân Diệu viết phê bình với kinh nghiệm của “ người làm v ườn vĩnh cửu”, kinh nghiệm của một nhà thơ lớn có nhiều đóng góp c ho n ền thơ ca dân tộc. 2 . Lịch sử vấn đề: L à một gương mặt sáng giá của văn học Việt Nam hiện đại, t hơ và văn của Xuân Diệu đã được sự quan tâm thường xuyên của giới n ghiên cứu phê bình văn học đã có những công trình nghiên cứu công p hu tâm huyế t, có nhiều khám phá sáng tạo về tác gia Xuân Diệu t rên c ác chặng đường sáng tác, n hưng hoạt động nghiên cứu phê bình thơ c ủa Xuân Diệu chưa được nghiên cứu một cách đúng mức. 2 .1 Những đánh giá chung về di sản nghiên cứu phê bình của Xuân D iệu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5
Đ a số các b ài nghiên cứu về Xuân Diệu chủ yếu đi sâu vào sự n ghiệp thơ cũng như văn xuôi, chỉ nói qua, nói lướt đến công việc n ghiên cứu phê bình thơ của ông - n hư bài viết của các tác giả: Nguyễn D uy Bình, Huy Cận, Nam Chi, Nguyễn Đăng Mạnh, Hoàng Trung T hông. Ở b ài nghiên cứu Xuân Diệu thuộc quyển “ N hà thơ Việt Nam h iện đ ại”, b ên cạnh việc chủ yếu phân tích quá trình Xuân Diệu t rưởng thành trong sáng tác thơ sau c ách mạng Mã Giang Lân phát h iện một số đóng góp của ông trong hoạt động phê bình giới thiệu t hơ, d ịch thơ: “ Ưu thế về kinh nghiệm sáng tác, năng lực cảm thụ thơ tinh t ế, cách xâu chuỗi, phát hiện, phân tích, liên tưởng độc đáo, khen n hiều chê ít, làm cho các tác giả thơ như được xuân hoá trẻ thêm” T rong cuốn N hà văn Việt Nam t ập I, ở bài Xuân Di ệu, giáo sư H à Minh Đức là người đầu tiên đã nêu lên một số nhận xét khái quát v ề mảng nghiên cứu phê bình thơ của Xuân Diệu. Ông khẳng định một t ấm gương cần mẫn đối với thơ cổ điển, thơ hiện đại, suy nghĩ về chất l ượng thơ và công việc phê bình thơ, giới t hiệu thơ nước các nước và d ịch; một diễn giả hăng say giao tiếp, giao cảm, có mặt ở tất cả các h oạt động của thơ, đưa thơ về với cuộc sống. Giáo sư đã có những n hận xét xác đáng, chẳng hạn “ X uân Diệu có khả năng tự phân tích v à trình bày sáng tỏ những d iễn biến của mạch tư tưởng và cảm xúc n gay ở những khía cạnh uẩn khúc và khó diễn đạt. Anh thường lấy t hực tế sáng tác thơ ca của mình từ trong quá trình sáng tạo đến thành q uả cụ thể để chứng minh cho những vấn đề lý luận mà anh đề xuất” T rong T ừ điển vă n học h oạt động phê bình của ông được N guyễn văn Long nêu ngắn gọn “ B ằng một vốn hiểu biết phong phú v à sự tinh nhạy của nhà thơ, với lối viết văn tràn đầy nhiệt tình, cảm x úc, những tác phẩm phê bình, tiểu luận , b út ký của Xuân Diệu có một t iếng nói riên g đ áng chú ý”. C ũng trong cuốn này Phan Cự Đệ , Trần Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6
H ữu Tá có đánh giá công lao đóng góp của Xuân Diệu cùng Đặng Thai M ai, Xuân Trường , H ồng Chương.. trong đội ngũ lực lượng phê bình, đ ã kịp thời phát huy vai trò của người chiến sỹ trên mặt trận đấu tranh t ư tưởng của Đảng bằng nhiều tiểu luận có giá trị và có tính chiến đấu c ao.Trong quyển sưu tập dày dặn X uân Diệu Tác phẩm văn chƣơng v à lao động nghệ thuật ( 1999) t ác giả Lưu Khánh Thơ dành khoảng h ai mươi trang giới thiệu khái quát về những đóng góp của X uân Diệu t rong phê bình văn chương, phần còn lại của cuốn sách chủ yếu tuyển c họn và giới thiệu những bài nghiên cứu về thơ của Xuân Diệu . V ới bài X uân Diệu i n trong giáo trình V ăn học Việt Nam 1945 - 1 975 t ập II, Nguyễn Trác nhìn nhận bên cạnh “ X uân Di ệu - n hà sáng t ác thơ văn ” còn có “ X uân Diệu - n hà bút ký, tiểu luận phê bình văn h ọc”. B ài viết chỉ ra những hướng chính mà Xuân Diệu gắn bó trong s uốt sự nghiệp văn học của mình: Dìu dắt các nhà thơ lớp sau, giới t hiệu các phong trào thơ quần chúng, phát h iện cái hay cái đẹp ở các n hà thơ ưu tú, đi sâu vào thế giới tâm tình những nhà thơ nổi tiếng của d ân tộc, dịch và giới thiệu thơ nước ngoài. Bên cạnh đó , N guyễn Trác c òn chú ý phát hiện một số nét phong cách phê bình của Xuân Diệu v ới “ N ghệ thuật diễn đ ạt mạnh bạo, hồn nhiên từ rất khoẻ, ý rất m ạnh, tạo được những hình ảnh, những câu lý thú không thể quên t rong phê bình văn học” N ói đến Xuân Diệu là người ta nhớ ngay đó là một nhà thơ nổi t iếng, ít người quan niệm được đầy đủ rằng ông còn là một nhà n ghiên cứu phê bình thơ lỗi lạc. 2 .2 Những bài nghiên cứu trực tiếp bàn về một số tập phê bình t iểu luận của Xuân Diệu T rước cách mạng hầu như chưa có ai nghiên cứu về phê bình t hơ Xuân Diệu. Sau hoà bình lập lại, có thể nói người đầu tiên bàn về t iểu lu ận phê bình của Xuân Diệu là Chế Lan Viên, với bài “ Đọc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7
n hững bước đường t ư tưởng của tôi”. C hủ yếu Chế Lan Viên đã khen c ái lý sống trong thể động của Xuân Diệu sau cách mạng và khen cái t ình ở nhà tiểu luận có lý này. Chế Lan Viên cũng chỉ ra những nhượ c đ iểm chính của nhà phê bình Xuân Diệu lúc bấy giờ là “ c òn thiếu t hực tế, thiếu vốn sống, nói quá ít đến những sự việc của thế giới xung q uanh anh sau cách mạng”. S au đó mỗi khi một tập tiểu luận phê bình của Xuân Diệu ra đời l ại có một vài bài viết trê n báo đánh giá ưu khuyết về tập đó. Chẳng h ạn: P hê b ình giới thiệu thơ ( Lê Đình kỵ, Nam Mộc), D ao có mài mới sắc ( Đông Hoài), V à cây đời mãi mãi xanh tƣơi ( Nguyễn Xuân N am), M ài sắt nên kim ( Vũ Quần Phương) , lƣợng thông tin và n hững kỹ sƣ tâm hồn ấy ( Chế L an Viên, Thiếu Mai), Các nhà thơ cổ đ iển Việt Nam ( Mai Quốc Liên, Triều Dương, Vương Trí Nhàn), n goài ra còn có một số ý kiến điểm sách ngắn… những bài này thường n êu nhận xét khen chê cụ thể một số đoạn, bài trong từng tập hoặc cả t ập P hần lớn các bài báo , các tiểu luận đề cập đến những công trình n ghiên cứu phê bình thơ của Xuân Diệu chủ yếu từ sau Cách mạng t háng Tám, ít nhiều đã khẳng định đóng góp của ông trong thời đại mới của thi ca dân tộc. Các tác giả thống nhất khi nói đến cách phê b ình phát hiện, t ìm tòi, sự nghiên cứu công phu, tài thẩm thơ tinh tế , k hiếu thẩm mỹ sành và nhuyễn, tính trung thực, tính chiến đấu, tính s áng tạo của Xuân Diệu - một cây bút phê bình có bản sắc….song đó mới chỉ là những nhận xét chung, những nhận định quá ngắn, hoặc lẻ t ẻ từng phương diện.Cho đến năm 2000, chưa có những công trình n ghiên cứu, đánh giá toàn diện, nhiều mặt một cách có hệ thống các h oạt động phê bình giới thiệu thơ của Xuân Diệu. T hời gian gần đây sự nghiệp nghiên cứu phê bình của Xuân Diệu đ ã được chú ý mộ t cách thoả đáng hơn. Đã trở thành đối tượng nghiên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8
c ứu của một số công trình, bài viết, của một vài luận án và luận văn. Đ ặc biệt là hai tác giả Trần Thị Thanh Hà và Phan Ngọc Thu đã đi vào t ìm hiểu những thành tựu trong công việc nghiên cứu phê bình văn h ọc c ủa Xuân Diệu T rên cơ sở tiếp thu và kế thừa ý kiến của những người đi trước c húng tôi đã tiến hành nghiên cứu đề tài “ Sự nghiệp n ghiên cứu p hê b ình thơ của Xuân Diệu” , với suy nghĩ rằng, đối với những tác gia l ớn của một nền văn học cần có nhiều cách t iếp cận khác nhau, trong n hững điều kiện lịch sử cụ thể khác nhau. Trong một chừng mực nhất đ ịnh, chúng tôi đã cố gắng đưa ra một cách nhìn và những cảm nhận mới về những đóng góp đáng trân trọng trong sự nghiệp phê bình thơ c ủa Xuân Diệu. 3 .Nhiệm vụ và đ ối tƣợng nghiên cứu. Q ua việc tìm hiểu những công trình, bài viết nghiên cứu trước đ ây về phê bình văn học nói chung và phê bình văn học của Xuân D iệu nói riêng luận văn sẽ hướng tới các nhiệm vụ sau: L uận văn sẽ chỉ ra vị trí của nhà phê bình Xuân Diệu t rong nền v ăn học Việt Nam thế kỷ XX T ìm hiểu một cách hệ thống và tương đối toàn diện về thành tựu v à bản sắc trong phê bình thơ của Xuân Diệu, bắt đầu từ quan niệm c ủa ông về thơ và phê bình thơ, đến một số đóng góp cơ bản của ông t rong việc nghiên cứu p hê bình các hiện tượng thơ cụ thể, những đặc đ iểm nổi bật trong phong cách nghiên cứu phê bình thơ của ông Đ ối tượng nghiên cứu của luận văn là toàn bộ các bài tiểu luận p hê bình của Xuân Diệu mà chúng tôi thu thập được. Tuy nhiên trong k huôn khổ một lu ận văn thạc sỹ, không thể nghiên cứu toàn bộ sự n ghiệp phê bình của Xuân Diệu, luận văn chỉ tập tru ng đi sâu vào hai m ảng cơ bản: n ghiên cứu phê bình thơ cổ điển và thơ hiện đại. Không t iến hành nghiên cứu tất cả mọi hoạt động phê bình thơ, cũng như Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9
k hô ng xem xét tất cả các tác giả tác phẩm mà Xuân Diệu đã đề cập, c húng tôi tập trung đi sâu nghiên cứu những hiện tượng nổi bật, thể h iện rõ quan niệm nhất quán của nhà thơ về thơ và phê bình thơ, để b ước đầu nhận định về Xuân Diệu với tư cách nhà nghiên cứ u phê b ình thơ có nhiều đóng góp đối với nền thơ hiện đại Việt Nam 4 .Phƣơng pháp nghiên cứu Đ ể thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu trên luận văn kết hợp sử dụng c ác phương pháp chủ yếu sau đây: 4 .1 Phương pháp hệ thống. V ới quan niệm thế giới nghệ thuật là m ột chỉnh thể, xuất phát từ đ ặc điểm riêng trong thi pháp nghiên cứu phê bình thơ của Xuân Diệu, l uận văn chú trọng tìm ra những thành tố tạo nên diện mạo và qui luật h oạt động nghiên cứu phê bình thơ của Xuân Diệu. Mọi đối tượng, mọi vẫn đề khảo sát được c húng tôi đặt trong tương quan, hệ thống, t rong qui luật tác động lẫn nhau giữa quan niệm, tư tưởng, phương p háp và phong cách cùng thành tựu của nhà phê bình 4 .2 Phương pháp thống kê, tổng hợp. Đ ối với từng thành tố luận văn thực hiện phương pháp thống k ê t ổng hợp, nhằm tập hợp các ý kiến của các nhà nghiên cứu phê bình v ăn học trong các bài viết, các sách báo…để có tư liệu phục vụ cho l uận văn. 4 .3 Phương pháp so sánh đối chiếu L uận văn sử dụng phương pháp đối chiếu so sánh để khẳng định c ác mặt tiêu b iểu và những nét độc đáo cá n hân về một phương diện t rong sá ng tác của Xuân Diệu: nghiên cứu phê bình thơ. 4 .4 Ngoài ra trong luận văn này chúng tôi còn sử dụng phương pháp p hân tích văn học, phương pháp khái quát hoá và một số phương pháp k hác. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10
5 C ấu tr úc của luận văn N goài phần mở đầu và phần kết luận, nội dung của luận văn gồm 3 c hương C hƣơng 1 : V ị trí và vai trò của Xuân Diệu trong nền phê bình v ăn học Việt Nam thế kỷ XX C hƣơng 2 : Đ óng góp của Xuân Diệu trong việc tôn vinh các giá t rị thơ ca dân t ộc C hƣơng 3 : M ột số đặc điểm trong phong cách nghiên cứu phê b ình thơ của Xuân Diệu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11
C hƣơng 1 V ÀI NÉT VỀ P HÊ BÌNH V ĂN HỌC VIỆT NAM THẾ KỶ XX VÀ V Ị T RÍ CỦA XUÂN DIỆU TRONG NỀN PHÊ BÌNH VĂN HỌC 1 .1 V ÀI NÉT VỀ P HÊ BÌNH VĂN HỌC VIỆT NAM T HẾ KỶ XX P hê bình văn học cùng với lịch sử văn học và lý luận văn học là b a bộ môn chính của khoa học văn học. Khái niệm phê bình văn học đ ược các nhà nghiên cứu văn học bàn đến từ rất lâu và được tiếp nhận d ưới nhiều góc độ, tiêu chí khác nhau. ở góc độ l ý l uận Biêlinski xem p hê bình là “ mĩ học đang vận động”. Về bản chất, đối tượng thì phê b ình vừa là khoa học vừa là nghệ thuật. Còn trên ranh giới giữa sáng t ạo và thưởng thức, phê bình văn học là chiếc cầu nối gắn kết hai công đ oạn của một quá trình ngh ệ thuật và công chúng. Các nhà nghiên cứu v ăn học còn mở rộng thêm, phê bình văn học vừa là một hoạt động, v ừa là một bộ môn khoa học về văn học. Phê bình văn học vừa tác đ ộng tới sự phát triển của văn học, vừa tác động đến độc giả góp phần h ình thành thị h iếu thẩm mỹ cho quảng đại quần chúng. Là một m ôn k hoa học, phê bình văn học “ nhận thức các phương hướng vận động c ủa văn học đương đại, tìm kiếm chỗ làm bàn đạp cho văn học đi tới, k hám phá những nhân tố nghệ thuật có khả năng mở ra một quá trình v ăn học mới và chỉ ra những nhược điểm trong sáng tác so với nhu cầu c ủa thời đại và nhu cầu của bản thân văn học” [1 8, 206].Theo Trần Đ ình Sử thì “ phê bình văn học là hoạt động nghiên cứu, phán đoán giá t rị đối với một hiện tượng văn học cụ thể bao gồm tác phẩm, n hà văn, t iếp nhận và cả lý luận phê bình xuất phát từ một quan niệm lý luận n hất định trên cơ sở cảm thụ, thưởng thức tác phẩm” [ 15, 665] . N hư v ậy văn học gắn liền với phê bình văn học. Có văn học thì có phê bình v ăn học. Nếu văn học là phát ngôn về nhân s inh dưới hình thức ngôn n gữ nghệ thuật, thì phê bình văn học là nghệ thuật khám phá văn hoá c ảm nhận ẩn tàng trong tác phẩm. Mãi mãi, người sáng tác và người Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12
đ ọc, người phê bình tiếp sức nhau trong cuộc chạy đua vô tận để tìm b ắt ý nghĩa cuộc đời và ý ng hĩa nghệ thuật, ý nghĩa là niềm mê hoặc l ớn, là đầu đề tranh cãi lớn trong mọi quan hệ văn học và phê bình xưa n ay. Văn học tồn tại trong tiếp nhận, cũng tức là tồn tại trong phê bình b ởi phê bình là hình thức tiếp nhận tích cực nhất tự giác nhất. Dù muốn h ay không tác phẩm văn học vẫn được cảm nhận qua lăng kính p hê bình dưới mọi hình thức : D ư luận xã hội, giáo dục ở nhà trường, n hững cây bút phê bình, nhà nghiên cứu văn học. Chính vì vậy phê b ình có ý nghĩa rất quan trọng đối với đời sống văn học V ăn h ọc viết Việt Nam ra đời từ thế kỷ X, với sự xuất hiện của c hữ Hán, chữ Nôm, sau này là chữ Quốc ngữ. Có văn học tất yếu có p hê bình văn học, nhưng lúc đầu phê bình văn học chỉ xuất hiện dưới c ác dạng thức với các bài bi, ký, tự, bạt, thư , l uận , x ướng hoạ…. Phê b ình lúc này chủ yếu mang tính chất thưởng thức, cảm thụ, hoặc với t ính chất hướng dẫn sáng tác theo các qui luật, nguyên tắc. Trước kia c ác nhà thơ trung đại, không ý thức trở thành nhà thơ, nhà văn. N guyễn Du, Nguyễn Khuyến…. và những người làm thơ k hác họ t hường có quan niệm làm quan mới là con đường lập nghiệp. Làm thơ v ăn chỉ là giãy bày cái gì đó bên trong về mặt tình cảm. Ngày xưa có một ông Nguyễn Khuyến chẳng hạn viết xong một bài thơ đưa đi đâu, ô ng gửi cho ai ? Nếu không tìm được tri kỷ trong l àng ngoài xóm có ai đ ó đủ chữ nghĩa, đáng mặt tri âm tri kỉ, thì ông đành phải bỏ tác phẩm v ào trong một cái tráp khoá lại. Ngày lại ngày, những bài thơ lần lượt r a đời và lần lượt được xếp lên nhau trong chiếc tráp son đặt ở đầu g iường. Đợi đến một ngày đ ẹp trời , ô ng bạn Dương Khuê đi cáng đến c hơi - Đ ã bấy lâu nay bác tới nhà c hủ nhân hấp tấp và mừng rỡ hối t húc người nhà sửa ngay bữa rượu. Và khi đôi bạn ngà ngà thì là lúc n hững cái tráp được mở ra và cuộc ngâm vịnh thù tạc tưởng như k hông bao giờ dứt . Văn chương thuở ấy là như thế : C hỉ thu hẹp trong Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13
một số ít văn nhân tài tử, khó phân biệt ai là tác giả, ai là độc giả , a i là n hà phê bình. Thường thì mỗi người đều “kiêm nhiệm” tất cả.Ta hiểu v ì sao khi nghe tin Dương Khuê mất - B ác Dương thôi đã thôi r ồi … t hì Nguyễn Khuyến đau đớn đến rụng rời, lời thở than của Nguyễn K huyến phần nào giúp ta hiểu được văn chương lúc bấy giờ : C âu thơ nghĩ đắn đo không viết V iết đưa ai, ai biết mà đưa… N hà phê bình, nghề phê bình chưa thể có được vào thời ấy là n h ư vậy. Phải đến thế kỷ XX do sự vận động nội tại của văn học, dưới s ự tác động của hoàn cảnh lịch sử, cùng với nhu cầu đòi hỏi tất yếu c ủa sự phát triển văn học, phê bình mới chính thức trở thành một thể l oại. Các hoạt động báo chí, in ấn, xuất bản…ngày cà ng phát triển tạo t huận lợi cho phê bình. Vì thế phê bình văn học ngày càng hoạt động s ôi nổi, có nhiều khởi sắc, các vấn đề mang tính thời sự của văn học đ ược phê bình quan tâm. Hơn một thế kỷ ra đời và phát triển, nền lý l uận phê bình văn học Việt Nam đã n hanh chóng trưởng thành , v à k hẳng định được vị thế của mình. Phê bình văn học ngày càng thể hiện đ ược vai trò là người bạn tin cậy của độc giả và nhà văn, là cầu nối để h oàn tất quá trình tồn tại một tác phẩm văn học. Phê bình văn học qua c ác giai đoạn p hát triển đã tạo ra nhiều gương mặt phê bình xuất sắc, v ới nhiều tác phẩm có giá trị cho sự phát triển của văn học.Tuy nhiên s ự xuất hiện ấy là không đồng đều ở từng giai đoạn khác nhau.Theo ý k iến chung của nhiều công trình nghiên cứu văn học Việt Nam, qu á t rình phát triển lý luận phê bình có thể chia làm bốn giai đoạn. G iai đoạn đầu thế kỷ đến năm 1931: Đây là giai đoạn mở đầu, là b ước chuẩn bị cho sự trưởng thành của lý luận, phê bình văn học Việt N am giai đoạn sau. G iai đoạn từ năm 1932 đến năm 1945 : G iai đoạn trưởng thành v ượt bậc của lý luận phê bình, có những cuộc tranh luận sâu sắc động Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14
c hạm đến những vấn đề cốt tử của văn học, có những công trình n ghiên cứu vượt thời đại và trở thành kinh điển, xu hướng tìm tòi lý l uận và phương pháp phê bình đa d ạng nhiều hướng. G iai đoạn từ năm 1945 đến năm 1985: Giai đoạn hình thành, c ủng cố lý luận, phê bình văn học dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản V iệt Nam. Phê bình lý luận trở thành vũ khí chiến đấu đắc lực của Đ ảng nhằm chống lại văn học phi vô sản, khẳng đ ịnh văn học cách m ạng, đem văn học cách mạng đến với đông đảo quần chúng nhân d ân. Phê bình văn học chủ yếu thực hiện nhiệm vụ đấu tranh tư tưởng v à trưởng thành nhanh chóng qua các cuộc đấu đấu tranh ấy về mặt c hính trị; nội dung học thuật của công tác l ý luận phê bình cũng được p hát triển nhưng vẫn còn những mặt hạn chế. Chính vì vậy mà cùng v ới nhu cầu đổi mới do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo, lý luận phê b ình cũng tích cực tự cởi trói, đổi mới vào giai đoạn sau. G iai đoạn từ năm 1986 đến n ăm 2000 : Đ ây là giai đoạn đổi mới mạnh mẽ của lý luận, phê bình văn học Việt Nam. Các vấn đề đặc t rưng của văn học, vấn đề con người, quan hệ văn học và chính trị, văn h ọc phản ánh và sáng tạo, thi pháp học được quan tâm chú ý và gây đ ược sự hưởng ứng rộn g rãi. Vấn đề đánh giá lại các hiện tượng văn h ọc quá khứ được thực hiện khá thoả đáng, từ T hơ mới đ ến sáng tác c ủa trào lưu hiện thực, văn học T ự lực văn đoàn . Nghiên cứu văn học c ổ điển cũng có những bước tiến triển vượt bậc.Việc phê bình văn học đ ương đ ại cũng sôi nổi khi có những tác phẩm mới thực sự xuất hiện. N hưng rồi từ năm 1995 hoạt động phê bình văn học chững lại. Có n hiều cuộc tranh luận lời lẽ nặng nề nhưng nội dung học thuật rất mỏng manh, nếu không muốn nói là không có gì. Lý luận, phê bình đ a ng chờ đợi một bầu không khí thuận lợi để bứt lên đáp ứng yêu cầu p hát triển của bản thân văn học dân tộc trong thời đại ngày nay. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 15
N hìn lại chặng đường phát triển của lý luận , phê bình văn học V iệt Nam thế kỷ XX, giáo s ư Trần Đình Sử đã tổng kết: “ Nhìn lại l ý l uận phê bình nghiên cứu văn học Việt Nam ta có thể thấy đó là một q uá trình phát triển mau lẹ, liên tục và không ít kịch tính. Bốn giai đ oạn lý luận phê bình, văn học trong thế kỷ hiện đại hoá văn học và h ội nhập vào đời sống văn học thế giới đã làm c ho một nền văn học v ốn từ thời trung đại chưa thật sự phát triển về lý luận, phê bình trở t hành một nền lý luận phê bình tuy có phần hạn chế nhưng vẫn cố g ắng đồng hành với văn học dân tộc và lý luận phê bình văn học thế g iới trong những trào lưu lớn”[15, 7 95]. L àm nên diện mạo lý luận phê bình văn học Việt Nam hơn nửa t hế kỷ qua về cơ bản có hai lực lượng chính: các nhà phê bình chuyên n ghiệp và các nhà phê bình thuộc giới văn nghệ sỹ. Lý luận phê bình V iệt Nam ghi nhận sự đóng góp của thế hệ các nhà phê b ình chuyên n ghiệp đầu tiên như: Thiếu Sơn, Hoài Thanh, Vũ Ngọc Phan, Hải T riều, Đặng Thai Mai, Trần Thanh Mại, Đào Duy Anh, Nguyễn Bách K hoa…Đến thế hệ các nhà phê bình chuyên nghiệp trưởng thành trong k háng chiến chống Pháp như: Lê Trí Viễn, Huỳnh Lý, T rương Chính, Đ inh Gia Khánh, Đỗ Đức Hiểu, Hoàng Xuân Nhị, Đông Hoài, Hoàng N hư Mai, Lê Đình Kỵ, Vũ Khiêu, Hà Xuân Trường…Những người đ ược đào tạo trong chế độ mới như : P han Cự Đệ, Hà Minh Đức, Chu X uân Diên,Nguyễn Đăng Mạnh, Phùng Văn Tửu, Nguyễn Xuân Nam, H oàng Ngọc Hiến, Nguyễn Văn Hạnh, P hương Lựu, L ương Duy Thứ, T rần Đình Sử, Trần Hữu Tá, Mã Giang Lân, Phong Lê, Huỳnh Khái V inh, Nhị Ca…Các nhà lý luận phê bình thế hệ sau như : P hạm Văn L ong, Mai Quốc Liên, Trần Đăng Xuyền, Lê Ngọc Trà, Vũ Tuấn Anh, Đ ỗ La i Thuý,Vương Trí Nhàn, Lại Nguyên Ân…Các nhà phê bình c huyên nghiệp thể hiện tập trung nhất cho trình độ học thức, ý thức tự Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 16
g iác về nghề nghiệp, quan niệm lý luận và phương pháp phê bình. Phê b ình chuyên nghiệp kết tinh thành tựu của phê bình thời đại. B ên cạnh đó là các nhà phê bình thuộc giới văn nghệ sỹ, có thể k ể tên một đội ngũ đông đảo gồm nhiều thế hệ , thế hệ các nhà phê bình t huộc giới văn nghệ sỹ trước 1945 tiêu biểu là: Nhất Linh, Hoàng Đ ạo, Thạch Lam, Thế Lữ, Tú Mỡ , Nguyễn Công Hoan, LưuTrọng L ư, L an Khai,Vũ trọng Phụng… Thế hệ các nhà phê bình thuộc giới văn n ghệ giai đoạn sau 1945 tiêu biểu là: Xuân Diệu, Hoài Thanh, Nguyễn T uân, Bùi Hiển, Chế Lan Viên, Hoàng Trung Thông, Nguyễn Đình T hi, Nguyễn Khải, Nguyên Ngọc,…Thế hệ sau những năm 60, 70 n hư V ũ Quần Phương, Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn T rọng Tạo, Trịnh Thanh Sơn… Xuất phát từ chỗ đứng của mình là n gười nghệ sỹ viết phê bình, nên phê bình của họ có cái nhìn của n gười trong cuộ c.Theo Chế Lan Viên thì đó là “ phê bình bên trong ”, c ó cái nhìn thấu suốt từ bên trong quá trình sáng tạo đó là thuận lợi cơ b ản nhất của người nghệ sỹ viết phê bình. Là người mẹ đã từng mang n ặng đẻ đau những đứa con tinh thần,hơn ai hết họ hiể u được kỹ thuật v à công việc “ bếp núc”, hiểu được sản phẩm t inh thần ấy được ra đời n hư thế nào. Tác phẩm phê bình của các nhà văn , n hà thơ rất giầu c hất văn, có tính trực cảm mạnh, và thường có những phát hiện độc đ áo tinh vi, chỉ có thể có được sự rung động sâu sắc của một người có t rái tim nghệ sỹ. Vì vậy, có t hể nói những tác phẩm phê bình c ủa họ t hực chất đã là những “ siêu tác phẩm” đầy sáng tạo hấp dẫn, bởi n hững nhà phê bình đó đã là những nghệ sỹ thực sự. Nói chung các c ây bút phê bình này thường chú trọng đến việc phát hiện ra những cái mới, cái đẹp, cái đ ộc đáo của tác phẩm văn chương trên cả hai phương d iện : n ội dung và nghệ thuật, nhưng chủ yếu là phương diện nghệ t huật - q ua sự rung động, qua sự nhạy cảm của tâm hồn nghệ sỹ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 17
T rong nền lý luận phê bình Việt Nam hai lực lượng phê bình t rên đều có vai trò v ị trí riêng không thể thay thế, họ cùng nhau tạo n ên những thành tựu của lý luận phê bình nước nhà. 1 .2 VỊ TRÍ CỦA XUÂN DIỆU TRONG NỀN PHÊ BÌNH VĂN HỌC V IỆT NAM THẾ KỶ XX. B ạn đọc biết đến Xuân Diệu, trước hết ở tư cách nhà thơ, từ một “nhà thơ mới nhấ t”, “đại biểu đầy đủ nhất” cho phong trào T hơ mới ( 1932 - 1 945 ) ,đến một nhà thơ tài năng gắn bó sự nghiệp của mình với s ự nghiệp cách mạng. Bên cạnh đó ông còn là một nhà nghiên cứu phê b ình thơ, có vị trí và vai trò quan trọng. S uốt một đời lao động cật lự c, “ t ay năng làm lụng, mắt hay kiếm tìm”. “ dao có mài mới sắc”, “ mài s ắt nên kim”, Xuân Diệu có nhiều đóng góp trong lĩnh vực nghiên cứu p hê bình văn chương. Dù biết rằng “ làm thơ tuy vất vả nhưng có cảm x úc bù đắp khi suy nghĩ. Viết nghiên cứu dễ tổn t họ” , n hưng Xuân D iệu đã đầu tư nhiều công sức vào lĩnh vực này. Ngay từ những năm t rước cách mạng Xuân Diệu đã tiến hành hoạt động phê bình song s ong với sáng tác thơ, ông viết nhiều tiểu luận bàn về thơ, về nhà thơ ( Thơ khó, Thơ của người, Tính cách An N am trong văn chương, Mở r ộng văn c hương, Một thời trơ trẽn, Cái học quẩn quanh …), Ông k hông chỉ giới thiệu thơ mình ( Lời đưa duyên …) mà còn giới thiệu thơ c ổ điển ( Nguyễn Du..), thơ cận đại ( Tản Đà…), thơ hiện đại ( Huy C ận., Thế Lữ…). Sau cách mạng đến với c ông chúng mới, ngòi bút p hê bình của Xuân Diệu càng dồi dào, sung sức, ông là tác giả của h àng ngàn trang phê bình, với gần hai chục công trình, kể từ T iếng t hơ đ ến bài viết cuối cùng S ự uyên bác với công việc làm t hơ. C ó ý k iến cho rằng : “V ề căn bản, v ăn tài của Xuân Diệu ở giai đoạn này p hát triển chủ yếu theo ngả tiểu luận nghiên cứu, chứ không phải là t hơ” ( Tế Hanh), Trần Đăng Khoa đánh giá : “ S ự đóng góp lớn lao của X uân Diệu sau cách mạng không phải là thơ ca, mặc dù thơ ông vẫn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 18
h ay, cũng không p hải ở mảng dịch thuật…tài năng của Xuân Diệu sau t hời T hơ Thơ G ửi hương cho gió , một lần nữa lại chói sáng lên ở lĩnh v ực phê bình , n ghiên cứu thơ ca”[20,54 - 55]. Nói như Chế Lan Viên, một mình Xuân Diệu làm việc bằng cả một viện hàn lâm văn học, ở đó ô ng v ừa là viện trưởn g vừa là một ông loong toong. “ Chỉ tính riêng c ác tác phẩm lí luận , p hê bình đã có thể gọi Xuân Diệu là một đại g ia”, đặc biệt những tác phẩm tìm hiểu về các nhà thơ cổ điển Việt N am, bàn về công việc làm thơ….xứng đáng là những công trình t ầm c ỡ chỉ có những nhà nghiên cứu phê bình thực sự tài hoa uyên bác mới v ươn tới được. K hông viết tài tử như Nguyễn Tuân, hoặc chỉ tập trung vào từng v ấn đề như Chế Lan Viên, hoạt động nghiên cứu phê bình của Xuân D iệu trải ra rất rộng, trên nhiều bình d iện, nhiều lĩnh vực. Hầu hết các s ự kiện có tính chất tiêu biểu của nền văn học nước nhà ông đều tham g ia ý kiến đóng góp. Đối với công việc tìm hiểu gia tài văn học ông c ha, Xuân Diệu là người đi tiên phong và có công rất lớn. Ông đã viết n hiều chuyên luậ n công phu về hầu hết các nhà thơ cổ điển lớn của d ân tộc. Bộ sách C ác nhà thơ cổ điển V iệt Nam ( hai tập ) l à một công t rình nghiên cứu bề thế. Tác giả đã mang vào trong đó tất cả tâm huyết v à tình yêu đối với văn học cổ điển. Nhiều nhà thơ lớn của dân tộc : N guyễn Trãi, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Cao Bá Quát, Nguyễn K huyến , T rần Tế Xương, Nguyễn Đình Chiểu…đã được Xuân Diệu n ghiên cứu, phân tích và bình giải. Với những khám phá v à nhận định mới mẻ, tinh tế, ô ng đã làm cho những tên tuổi lớn trong kho tàng văn h ọc dân tộc thêm thăng hoa toả sáng, từ đó người đọc kính trọng và yêu thích hơn các nhà thơ cổ điển. Điều đó giúp cho các bài viết của ô ng có chất lượng và đạt hiệu quả cao. Công chúng và bạn bè đồng n ghiệp trong giới ghi nhận phần đóng góp đáng tin cậy đ ó của nhà thơ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 19
X uân Diệu. Nhà thơ Chế Lan Viên đánh giá về c ông việc này của X uân Diệu: “ Chỉ một mình Xuân Diệu đã viết hầu hết các danh nhân v ăn học. Viết hay khó ai thay thế được”.Việc nghiên cứu phê bình thơ c ổ điển có vai trò rất quan trọng trong đời số ng văn học hiện đại. Phát h iện giá trị mới trong văn học truyền thống cũ là con đường làm giàu t ruyền thống đem năng lượng tiềm tàng trong quá khứ để đẩy nhanh q uá trình nâng cao tầm văn hoá. Nó là cái cầu nối giữa hiện tại và quá k hứ, giúp ta “ ôn cố tri t ân”. Đúng như Xuân Diệu xác định : “ M uốn x ây dựng nền văn học mới, việc học tập cái gốc văn học Việt Nam cũ l à rất cần thiết”. Những trang viết và thái độ chân thành hết mình đi v ào nghiên cứu văn học cổ điển của Xuân Diệu đã giúp chúng ta có ý t hức và q uyết tâm hơn trong việc kế thừa và tiếp thu truyền thống văn h ọc dân tộc, trong việc tìm hiểu các tác giả, tác phẩm đã trải qua sự t hử thách và chọn lọc khắc nghiệt của thời gian. Đ ối với thơ ca hiện đại, những đóng góp của ông rất đa dạng p hong phú. Dù là ở t hời nào , t rong hoàn cảnh nào, Xuân Diệu bao giờ c ũng thiết tha đấu tranh cho những giá trị đích thực của thơ. Ông là n gười có tư tưởng cách mạng, phấn đấu cho một nền nghệ thuật chân c hính vì nhân dân, vì con người. Hầu như ông có mặt trong tất cả các h oạt động t hơ: l à thành viên của ban giám khảo trong các cuộc thi, v iết lời tựa cho các tuyển thơ, viết bài tổng kết đáng giá từng chặng đ ường sáng tác thơ . X uân Diệu là một trong những người h àng đầu n hặt nhạnh tìm k iếm n hững b ài thơ h ay, câu thơ ha y c ủa T iếng thơ q uần chúng trong kháng chiến. Người ta còn khâm phục X uân Diệu ở vai trò phát hiện tài năng, truyền luyện tay nghề, phát t riển lớp trẻ, xây dựng thơ ca cách mạng. Xuân Diệu chú ý phát hiện n hững tài năng thơ ngay từ trong những sáng tác đ ầu tay của họ, ví dụ t ừ thời T hơ mới l à Huy Cận, từ kháng chiến chống Pháp đến sau này là Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 20