Luận văn Thạc sĩ Địa lý học: Địa lý nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:116

Thêm vào BST

Báo xấu

26
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu lí luận và thực tiễn địa lí kinh tế - xã hội nói chung và địa lí nông nghiệp nói riêng, đề tài tập trung nghiên cứu, đánh giá nguồn lực, thực trạng phát triển và từ đó đề xuất các giải pháp cụ thể để nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên phát triển hiệu quả và bền vững trong tương lai.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Địa lý học: Địa lý nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LÊ THỊ NGÂN ĐỊA LÍ NÔNG NGHIỆP TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ HỌC THÁI NGUYÊN - 2018
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LÊ THỊ NGÂN ĐỊA LÍ NÔNG NGHIỆP TỈNH THÁI NGUYÊN Ngành: Địa lí học Mã số: 8.31.05.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Xuân Trường THÁI NGUYÊN - 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kì một công trình nào khác. Các bảng biểu, số liệu được tính toán dựa trên nguồn số liệu từ năm 2010 đến năm 2016 của các cơ quan thống kê ở tỉnh Thái Nguyên và Việt Nam. Các nguồn tài liệu tham khảo được trích dẫn đầy đủ và trung thực. Thái Nguyên, tháng 06 năm 2018 Tác giả Lê Thị Ngân i
LỜI CẢM ƠN Luận văn thạc sĩ khoa học chuyên ngành Địa lí học với đề tài “Địa lí Nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên” là kết quả của nghiên cứu của tác giả với sự giúp đỡ, động viên khích lệ của các thầy, bạn bè, đồng nghiệp và người thân. Qua trang viết này tác giả xin gửi lời cảm ơn tới những người đã giúp đỡ tôi trong thời gian học tập - nghiên cứu khoa học vừa qua. Tác giả xin tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc đối với thầy giáo PGS.TS Nguyễn Xuân Trường đã trực tiếp tận tình hướng dẫn, giúp đỡ trong suốt quá trình thực hiện đề tài trong năm qua. Xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất của tôi tới các phòng ban liên quan của Sở nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh Thái Nguyên, Cục Thống kê tỉnh Thái Nguyên, Ủy ban nhân dân tỉnh Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ, cung cấp tài liệu hết sức quý báu và cần thiết trong quá trình thực hiện đề tài. Xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu Trường Đại học Sư Phạm - Đại học Thái Nguyên, Phòng Đào tạo, các thầy/ cô giáo của Khoa Địa lí đã tạo điều kiện cho tác giả hoàn thành tốt công việc nghiên cứu khoa học của mình. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2018 Tác giả Lê Thị Ngân ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................................ ii MỤC LỤC ............................................................................................................................. iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT.................................................................................. iv DANH MỤC BẢNG BIỂU .................................................................................................. v DANH MỤC HÌNH .............................................................................................................. vi MỞ ĐẦU ................................................................................................................................ 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................................. 1 2. Mục tiêu, nhiệm vụ và giới hạn nghiên cứu của đề tài ................................................... 2 3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ................................................................................................. 3 4. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 4 5. Những đóng góp của đề tài ................................................................................................ 8 6. Cấu trúc của luận văn ......................................................................................................... 8 PHẦN NỘI DUNG ............................................................................................................... 9 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ ĐỊA LÍ NÔNG NGHIỆP ......... 9 1.1. Cơ sở lí luận..................................................................................................................... 9 1.1.1. Các khái niệm cơ bản liên quan đến nông nghiệp ..................................................... 9 1.1.2. Vai trò của sản xuất nông nghiệp .............................................................................. 10 1.1.3. Đặc điểm của sản xuất nông nghiệp ......................................................................... 12 1.1.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển và phân bố nông nghiệp ........................ 13 1.1.5. Các tiêu chí đánh giá phát triển nông nghiệp cấp tỉnh ............................................. 15 1.1.6. Một số hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp....................................................... 16 1.2. Cơ sở thực tiễn .............................................................................................................. 18 1.2.1. Phát triển nông nghiệp Việt Nam.............................................................................. 18 1.2.2. Phát triển nông nghiệp vùng Trung du và miền núi phía Bắc................................. 21 Tiểu kết chương 1................................................................................................................. 23 Chương 2: CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI ĐỊA LÍ NÔNG NGHIỆP TỈNH THÁI NGUYÊN ..................................................................................................... 24 2.1. Vị trí địa lí và phạm vi lãnh thổ.................................................................................... 24 iii
2.2. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên .............................................................. 26 2.2.1. Địa hình ...................................................................................................................... 26 2.2.2. Đất đai ......................................................................................................................... 26 2.2.3. Khí hậu........................................................................................................................ 28 2.2.4. Thủy văn ..................................................................................................................... 29 2.2.5. Sinh vật ....................................................................................................................... 30 2.3. Điều kiện kinh tế - xã hội ............................................................................................. 31 2.3.1. Dân cư và nguồn lao động ......................................................................................... 31 2.3.2. Hệ thống cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất kĩ thuật.................................................... 33 2.3.3. Nguồn vốn .................................................................................................................. 35 2.3.4. Thị trường tiêu thụ ..................................................................................................... 36 2.3.5. Khoa học - công nghệ ................................................................................................ 36 2.3.6. Chính sách phát triển nông nghiệp............................................................................ 37 2.3.7. Mối quan hệ kinh tế liên vùng................................................................................... 38 2.3.8. Bối cảnh quốc tế và xu thế hội nhập ......................................................................... 38 2.4. Tăng trưởng kinh tế và đô thị hóa ................................................................................ 40 2.4.1. Tăng trưởng và phát triển kinh tế .............................................................................. 40 2.4.2. Đô thị hóa ................................................................................................................... 43 2.5. Đánh giá chung.............................................................................................................. 44 2.5.1. Những thuận lợi ......................................................................................................... 44 2.5.2. Hạn chế ....................................................................................................................... 45 Chương 3: TÌNH HÌNH PHÁT TRIỂN VÀ PHÂN BỐ NÔNG NGHIỆP TỈNH THÁI NGUYÊN ..................................................................................................... 47 3.1. Hiện trạng phát triển ..................................................................................................... 47 3.1.1. Vị trí, vai trò của ngành nông nghiệp trong nền kinh tế của tỉnh Thái Nguyên ............ 47 3.1.2. Ngành Nông - Lâm - Ngư nghiệp ............................................................................. 49 3.2. Hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp ..................................................................... 72 3.2.1. Trang trại .................................................................................................................... 72 3.2.2. Các vùng chuyên canh nông nghiệp ......................................................................... 73 3.2.3. Tiểu vùng nông nghiệp .............................................................................................. 77 iv
3.3. Đánh giá chung.............................................................................................................. 78 3.3.1. Những kết quả đạt được............................................................................................. 78 3.3.2. Những hạn chế ........................................................................................................... 79 Tiểu kết chương 3................................................................................................................. 80 Chương 4: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP TỈNH THÁI NGUYÊN ĐẾN NĂM 2020, TẦM NHÌN ĐẾN NĂM 2030 ................ 81 4.1. Quan điểm, mục tiêu, định hướng phát triển nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên .......... 81 4.1.1. Căn cứ pháp lý............................................................................................................ 81 4.1.2. Cơ sở thực tiễn ........................................................................................................... 81 4.1.3. Quan điểm phát triển nông nghiệp ............................................................................ 82 4.1.4. Mục tiêu phát triển nông nghiệp ............................................................................... 83 4.1.5. Định hướng phát triển ................................................................................................ 85 4.2. Một số giải pháp nhằm thúc đẩy sự phát triển nông nghiệp Thái Nguyên................ 92 4.2.1. Giải pháp quy hoạch sử dụng đất .............................................................................. 92 4.2.2. Giải pháp về khoa học công nghệ ............................................................................. 92 4.2.3. Giải pháp về nguồn nhân lực..................................................................................... 93 4.2.4. Giải pháp về chính sách ............................................................................................. 94 4.2.5. Giải pháp về tổ chức sản xuất ................................................................................... 94 4.2.6. Phát triển sản xuất gắn với công nghiệp chế biến và mở rộng thị trường tiêu thụ nông sản, xây dựng nông thôn mới ..................................................................... 96 4.2.7. Huy động và sử dụng có hiệu quả nguồn vốn .......................................................... 96 4.2.8. Củng cố và hoàn thiện cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất phục vụ nông nghiệp ....... 97 Tiểu kết chương 4................................................................................................................. 97 KẾT LUẬN ......................................................................................................................... 98 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................................. 100 PHỤ LỤC ................................................................................................................................. v
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Chữ viết tắt Cụm từ đầy đủ 1 ĐBSH Đồng bằng sông Hồng 2 GDP Tổng sản phẩm quốc nội 3 GRDP Tổng sản phẩm trong tỉnh 4 GTSX Giá trị sản xuất 5 HTXNN Hợp tác xã nông nghiệp 6 KHKT Khoa học kĩ thật 7 KT - XH Kinh tế - xã hội 8 TCLTNN Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp 9 TDMNBB Trung du miền núi Bắc Bộ 10 TP Thành phố 11 TTHNN Thể tổng hợp nông nghiệp 11 TX Thị xã 13 USD Đô la Mĩ iv
DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Tổng sản phẩm GDP của ngành nông nghiệp, tỉ trọng nông nghiệp trong tổng GDP toàn nền kinh tế, tốc độ tăng trưởng GDP (Theo giá so sánh) ........18 Bảng 1.2. Sự chuyển dịch cơ cấu ngành nông nghiệp trong tổng giá trị sản xuất nông nghiệp giai đoạn 2005 - 2016 (Theo giá so sánh) ..............................19 Bảng 2.1. Dân số và mật độ dân số các đơn vị hành chính tỉnh Thái Nguyên năm 2016 ...24 Bảng 2.2. Cơ cấu sử dụng đất phân theo loại đất và đơn vị hành chính tỉnh Thái Nguyên năm 2016 ........................................................................................28 Bảng 2.3. Lao động và cơ cấu lao động theo ngành của tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2016 .........................................................................................32 Bảng 2.4. Một số chỉ tiêu kinh tế - xã hội tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2016 ......40 Bảng 2.5. Chuyển dịch cơ cấu ngành giai đoạn 2005 - 2016 ......................................42 Bảng 2.6. Qui mô dân số, dân số đô thị và tỷ lệ dân số đô thị tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2016 ..................................................................................44 Bảng 3.1. Giá trị sản xuất của tỉnh Thái Nguyên phân theo ngành giai đoạn 2010 - 2016 theo giá thực tế .................................................................................47 Bảng 3.2. Cơ cấu giá trị sản xuất phân theo ngành kinh tế của tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2016 .................................................................................48 Bảng 3.3. Giá trị sản xuất và cơ cấu giá trị sản xuất ngành nông - lâm và thủy sản tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2005 - 2016.......................................................48 Bảng 3.4. Giá trị sản xuất nông nghiệp giai đoạn 2010 - 2016 theo giá hiện hành.....49 Bảng 3.5. Cơ cấu giá trị sản xuất nông nghiệp giai đoạn 2010 - 2016 theo giá hiện hành ......................................................................................................50 Bảng 3.6 . Giá trị sản xuất ngành trồng trọt phân theo nhóm cây trồng giai đoạn 2010 - 2016 theo giá hiện hành....................................................................51 Bảng 3.7. Diện tích gieo trồng các loại cây trồng giai đoạn 2010 - 2016 ...................52 Bảng 3.8. Diện tích và sản lượng cây lương thực có hạt phân theo đơn vị hành chính....53 Bảng 3.9. Diện tích và sản lượng lúa phân theo các đơn vị hành chính giai đoạn 2010 - 2016 ..................................................................................................55 Bảng 3.10. Diện tích, năng suất và sản lượng ngô, khoai, sắn giai đoạn 2010 - 2016......56 Bảng 3.11. Diện tích, năng suất, sản lượng một số cây công nghiệp hằng năm giai đoạn 2010 - 2016 .........................................................................................57 Bảng 3.12. Diện tích trồng chè, sản lượng chè giai đoạn 2010 - 2016..........................60 Bảng 3.13. Tình hình phát triển chăn nuôi giai đoạn 2010 - 2016 ................................64 v
Bảng 3.14. Số lượng trâu, bò, lợn phân theo đơn vị hành chính giai đoạn 2010 - 2016 ....64 Bảng 3.15. Số lượng gia cầm chính (gà, vịt, ngan, ngỗng) phân theo huyện, thị..........66 Bảng 3.16. Diện tích mặt nước nuôi trồng, sản lượng thủy sản phân theo đơn vị hành chính giai đoạn 2010 - 2016................................................................70 Bảng 3.17. Số trang trại nông nghiệp phân theo đơn vị hành chính tỉnh Thái Nguyên năm 2016 ........................................................................................72 vi
DANH MỤC HÌNH Hình 2.1. Bản đồ hành chính tỉnh Thái Nguyên .............................................................. 25 Hình 2.2. Cơ cấu sử dụng đất tỉnh Thái Nguyên năm 2016 ...................................... 27 Hình 2.3. Biểu đồ khí hậu tỉnh Thái Nguyên (nhiệt, ẩm).......................................... 29 Hình 2.4. Quy mô và gia tăng dân số tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2005 - 2016 ...... 32 Hình 2.5. Bản đồ nguồn lực phát triển nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên .................... 39 Hình 2.6. GRDP và tốc độ tăng trưởng GRDP tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2016... 41 Hình 3.1. Diện tích và sản lượng lúa tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2016 ....... 54 Hình 3.2. Diện tích và sản lượng lạc giai đoạn 2010 - 2016 ..................................... 58 Hình 3.3. Bản đồ hiện trạng sản xuất chè tỉnh Thái Nguyên .................................... 61 Hình 3.4. Bản đồ hiện trạng phát triển và phân bố nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên ..... 71 Hình 3.5. Bản đồ các khu vực chuyên canh, vùng nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên .. 76 vi
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Nông nghiệp có vị trí quan trọng đối với đời sống con người ở tất cả các quốc gia bởi hoạt động sản xuất nông nghiệp không chỉ tạo ra những sản phẩm thiết yếu bảo đảm cho sự tồn tại và phát triển của con người như lương thực, thực phẩm mà còn cung cấp nguyên liệu cho các ngành công nghiệp phục vụ cho đời sống xã hội. Vì vậy, ở nhiều quốc gia, việc phát triển kinh tế nông nghiệp là lĩnh vực quan trọng trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội (KT-XH). Việt Nam là một đất nước có điều kiện thuận lợi cả về mặt tự nhiên và kinh tế - xã hội để phát triển nông nghiệp. Sự chú trọng đầu tư và quan tâm của nhà nước tạo điều kiện để sản xuất nông nghiệp nước ta đạt được nhiều thành tựu trong những năm gần đây và đời sống người nông dân cũng từng bước được nâng cao. Giá trị sản xuất nông nghiệp của nước ta liên tục tăng trong những đổi mới. Tốc độ tăng bình quân đạt trên 5,5%/năm và GDP trên 3,6%/năm. Nông nghiệp nước ta không chỉ đáp ứng nhu cầu trong nước với số dân tăng 1 triệu người/năm mà góp phần sử dụng hiệu quả hơn nguồn tài nguyên nông nghiệp, nâng cao thu nhập, góp phần nâng cao vị thế của nước ta trên thị trường nông sản thế giới với nhiều mặt hàng xuất khẩu hàng đầu thế giới như: Gạo, cà phê, cao su, chè, tiêu, gỗ và sản phẩm từ gỗ, thủy sản... Giai đoạn 2011 - 2016, so với các nước trong khu vực, ngành Nông nghiệp Việt Nam có tốc độ tăng trưởng vừa và có xu hướng giảm đi, song giá trị sản xuất vẫn ở mức ổn định. Trong 30 năm đổi mới, ngành nông nghiệp Việt Nam đã có bước phát triển vượt bậc trong sản xuất, đảm bảo an ninh lương thực. Nông sản Việt Nam hiện xuất khẩu đến 180 nước trên thế giới và luôn nằm trong top 15 quốc gia xuất khẩu nông sản lớn nhất. Giá trị xuất khẩu nông lâm thủy sản của Việt Nam đạt 32 tỷ USD (năm 2016) và năm 2017 đạt gần 36 tỷ USD, với 10 nhóm ngành hàng xuất khẩu đạt trên 1 tỷ USD. Tỉnh Thái Nguyên, là trung tâm chính trị, kinh tế của khu Việt Bắc nói riêng, của vùng trung du miền núi đông bắc nói chung, là cửa ngõ giao lưu kinh tế xã hội giữa vùng trung du miền núi với vùng đồng bằng Bắc Bộ. Giai đoạn 2011 - 2015, từ các nguồn vốn, tỉnh đã đầu tư trên 1.786 tỷ đồng để hỗ trợ phát triển sản xuất. Nhờ đó, giá trị sản xuất nông - lâm nghiệp, thủy sản bình quân của tỉnh tăng 6,2%. Cơ cấu kinh tế nông nghiệp chuyển dịch theo hướng tăng tỷ trọng ngành chăn nuôi (từ 32% năm 2010 lên 41% năm 2015). Tuy nhiên, sản xuất vẫn chủ yếu nhỏ lẻ, manh mún theo quy mô hộ, chưa có nhiều mô hình ứng dụng khoa học công nghệ cao vào sản xuất, thiếu liên kết giữa sản xuất, chế biến và tiêu thụ sản phẩm... Chính vì vậy, tỉnh 1
Thái Nguyên đã phê duyệt Đề án Tái cơ cấu nông nghiệp theo hướng nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững tỉnh Thái Nguyên, giai đoạn 2017 - 2020 nhằm phát huy và sử dụng mọi nguồn lực, khai thác có hiệu quả, các tiềm năng, lợi thế của tỉnh để phát triển kinh tế nông nghiệp bền vững. Căn cứ tiềm năng thế mạnh, các địa phương chủ động lựa chọn nội dung, xác định nhiệm vụ ưu tiên và bước đi phù hợp nhằm khai thác hiệu quả điều kiện đất đai, lao động, nguồn lực đầu tư, đẩy mạnh tăng trưởng, hoàn thành mục tiêu tái cơ cấu. Chính những lí do trên, tác giả quyết định lựa chọn đề tài “Địa lí nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên” có tính cấp thiết nhằm đánh giá tiềm năng và thực trạng phát triển nông nghiệp của tỉnh nhà. Từ đó đề xuất những giải pháp đồng bộ, phù hợp góp phần thúc đẩy tăng trưởng sản xuất nông nghiệp nói riêng và phát triển kinh tế nói chung. Nghiên cứu đề tài này tôi cũng mong muốn được đóng góp, đề xuất ý kiến cá nhân cho nền kinh tế địa phương mình và phục vụ cho công tác nghiên cứu và giảng dạy trong nhà trường. 2. Mục tiêu, nhiệm vụ và giới hạn nghiên cứu của đề tài 2.1. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lí luận và thực tiễn địa lí kinh tế - xã hội nói chung và địa lí nông nghiệp nói riêng, đề tài tập trung nghiên cứu, đánh giá nguồn lực, thực trạng phát triển và từ đó đề xuất các giải pháp cụ thể để nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên phát triển hiệu quả và bền vững trong tương lai. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng quan một số vấn đề lí luận và thực tiễn về địa lí nông nghiệp, làm cơ sở vận dụng vào trường hợp tỉnh Thái Nguyên. - Phân tích, đánh giá các nguồn lực tự nhiên, kinh tế - xã hội ảnh hưởng đến phát triển và phân bố nông nghiệp của tỉnh Thái Nguyên. - Phân tích thực trạng phát triển ngành nông, lâm và ngư nghiệp theo ngành kinh tế và theo lãnh thổ. - Đề xuất những giải pháp cụ thể và đồng bộ góp phần phát triển nông nghiệp địa phương đi theo hướng sản xuất hàng hóa và bền vững. 2.3. Giới hạn nghiên cứu của đề tài - Về nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu ở các khía cạnh nguồn lực về tự nhiên và kinh tế - xã hội ảnh hưởng đến sự phát triển và phân bố nền nông nghiệp và thực trạng sản xuất, cùng cơ cấu ngành, phân hóa lãnh thổ của tỉnh Thái Nguyên. Đề tài nghiên cứu 2
nông nghiệp theo nghĩa rộng (nông - lâm - ngư nghiệp) và tập trung nghiên cứu các hình thức tổ chức lãnh thổ trang trại, vùng chuyên canh, tiểu vùng nông nghiệp. - Về phạm vi: Đề tài nghiên cứu lãnh thổ trên phạm vi toàn tỉnh Thái Nguyên. Có sự phân hóa đến cấp huyện. Việc phân vùng chỉ mang tính chất tương đối. - Về thời gian: Tập trung nghiên cứu trong khoảng thời gian từ năm 2010 - 2016 và định hướng đến năm 2020, tầm nhìn 2030. 3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Được coi là ngành kinh tế quan trọng và không ngành nào có thể thay thế được nên ngành nông nghiệp và các khía cạnh của nó trở thành vấn đề được các nhà nghiên cứu quan tâm chú ý trong nhiều công trình nghiên cứu ở cả trong và ngoài nước đã được công bố và có ý nghĩa trong thực tiễn đời sống. Tuy nhiên việc đánh giá các nguồn lực và thực trạng phát triển ngành nông - lâm - ngư nghiệp cụ thể của tỉnh Thái Nguyên thì vẫn còn là một đề tài khá mới. Chưa kể các công trình nghiên cứu về nông nghiệp của các nhà khoa học nước ngoài, có thể kể đến một số nghiên cứu: - Giáo trình “Kinh tế nông nghiệp” của Vũ Đình Thắng và Nguyễn Thế Nhã - NXB Thống Kê (2002) và “Kinh tế nông nghiệp” của Phạm Đình Vân và Đỗ Thị Kim Chương - NXB Nông Nghiệp (2008). Hai tác phẩm đã đề cập đến những vấn đề cơ bản của phát triển nông nghiệp như đặc điểm, các nguồn lực tác động đến sự phát triển và phân bố nông nghiệp, lí thuyết kinh tế và quy luật cung - cầu của thị trường, vấn đề phát triển bền vững của ngành. Đó là cơ sở lí luận quan trọng trong quá trình nghiên cứu, phân tích, đánh giá tiềm năng, thực trạng và phân bố nền nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên. - Giáo trình “Địa lí kinh tế xã hội đại cương” của Nguyễn Minh Tuệ (chủ biên), Nguyễn Viết Thịnh, Lê Thông - NXB ĐHSP Hà Nội (2005); giáo trình “Địa lí kinh tế xã hội Việt Nam” của Nguyễn Viết Thịnh, Đỗ Thị Minh Đức - NXB Giáo dục (2003); “Địa lí kinh tế xã hội Việt Nam” của Lê Thông (chủ biên), Nguyễn văn Phú, Nguyễn Minh Tuệ - NXB giáo dục (2001); “Địa lí các vùng kinh tế Việt Nam” của Nguyễn Minh Tuệ (chủ biên) và các cộng sự...Các tác phẩm trên đã đề cập đến những vấn đề thuộc về lí luận và thực tiễn của địa lí kinh tế xã hội nói chung và địa lí ngành nông nghiệp nói riêng, vai trò, đặc điểm phát triển, nhân tố ảnh hưởng, sự phân bố, tổ chức lãnh thổ nông nghiệp ở cả trên thế giới và Việt Nam. Đó là cơ sở lí luận quan trọng trong nghiên cứu địa lí nông nghiệp của một lãnh thổ cụ thể, trợ giúp đề tài nghiên cứu của tác giả về tỉnh Thái Nguyên. - Báo cáo Quy hoạch tổng thể phát triển ngành nông nghiệp cả nước đến năm 2020 và tầm nhìn đến 2030 phê duyệt tại Quyết định số 124/QĐ-TTg, ngày 02 tháng 02 năm 2012 của Thủ tướng Chính phủ đã đi sâu phân tích, đánh giá các điều kiện, 3
thực trạng phát triển nông nghiệp nước ta giai đoạn 2000 - 2010, từ đó đưa ra phương hướng chiến lược phát triển nông nghiệp cả nước. - Báo cáo Quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế - xã hội vùng Trung du và Miền núi phía Bắc đến năm 2020 theo Quyết định số 1064/QĐ-TTg ngày 08 tháng 07 năm 2013 đã phân tích, đánh giá các điều kiện, thực trạng phát triển nông nghiệp vùng giai đoạn 2000 - 2010, từ đó đưa ra phương hướng chiến lược phát triển nông nghiệp vùng. Những nhận định đó có ý nghĩa lớn trong quá trình thực hiện đề tài vì Thái Nguyên là một tỉnh có nhiều nét tương đồng mang đặc trưng của vùng về kinh tế - xã hôi trong đó có nền nông nghiệp. - Các luận văn thạc sĩ về địa lí nông nghiệp tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội có thể kể đến như: Nông - lâm - ngư nghiệp tỉnh Nghệ An của Ngô Anh Tuấn (2008); Nông nghiệp tỉnh Yên Bái của Trần Thị Thanh Hà (2010); Nông - lâm - ngư nghiệp tỉnh Hà Nam của Vũ Thị Lan và Nông nghiệp tỉnh Thanh Hóa của Lại Thị Liêm... Địa lý nông nghiệp tỉnh Hưng Yên (2013) của Hoàng Thị Hương Giang; Địa lí nông nghiệp tỉnh Nam Định (2017) của Phạm Thị Thu Hồng; Địa lý nông nghiệp tỉnh Bắc Ninh (2013) của Nguyễn Văn Hải. Các đề tài này đã đề cập đến các vấn đề về điạ lí nông nghiệp của từng lãnh thổ nghiên cứu cụ thể. - Các luận văn thạc sĩ về địa lí nông nghiệp tại Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên có thể kể đến như: Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên (2011) của Nguyễn Thu Hằng; Chuyển dịch cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên trên quan điểm phát triển bền vững (2010) của Nguyễn Văn Sơn; Phát triển nông nghiệp tỉnh Phú Thọ trong giai đoạn 2000 - 2009 (2011) của Đặng Ngọc Thắng; Kinh tế trang trại ở tỉnh Thái Nguyên: Tiềm năng, hiện trạng và giải pháp phát triển (2012) của Đỗ Thị Thu Hiền; Thực trạng phát triển nông nghiệp huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn giai đoạn 2000 - 2010 (2012) của Hoàng Thị Ngọc Loan; Phát triển nông nghiệp tỉnh Bắc Giang giai đoạn 2000 - 2010 (2013) của Thân Thị Huyền; Phát triển nông nghiệp tỉnh Hà Nam trong giai đoạn 2000 - 2011 (2013) của Trịnh Thùy Linh. Đề tài “Địa lí nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên” kế thừa, bổ sung, cập nhật những vấn đề mới của nền nông nghiệp hiện đại mà cụ thể là những chỉ tiêu và tiêu chí phát triển nông nghiệp, cùng với vận dụng chúng đánh giá thực trạng phát triển nông nghiệp của địa phương cần nghiên cứu. 4. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu 4.1. Quan điểm 4.1.1. Quan điểm lãnh thổ Bất kì sự vật - hiện tượng địa lí nào cũng tồn tại và phát triển trong một không gian lãnh thổ nhất định. Tìm ra mọi sự phân hóa theo lãnh thổ và giải thích nguyên 4
nhân sự phân hóa ấy và dự báo tương lai là nhiệm vụ quan trọng trong nghiên cứu về Địa lí. Khi nghiên cứu địa lí các ngành kinh tế nói chung và trong nghiên cứu địa lí nông nghiệp nói riêng việc vận dụng quan điểm lãnh thổ là vô cùng quan trọng. Phát triển nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên chịu sự chi phối tổng hợp của hàng loạt các nhân tố tự nhiên và KT - XH. Trong nghiên cứu luận văn, vận dụng quan điểm này sẽ giúp cho quá trình đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển nông nghiệp trên địa bàn Tỉnh được chính xác, xác định rõ ràng vai trò của từng nhân tố và nhân tố mang tính chất quyết định. Từ sự khác biệt lãnh thổ trong sản xuất nông nghiệp cho phép tác giả nghiên cứu tìm ra thế mạnh và hạn chế của từng vùng để tìm ra kế hoạch phân vùng, phát triển riêng từng vùng một các hợp lí và hiệu quả. 4.1.2. Quan điểm hệ thống Quan điểm này cho phép xem xét lãnh thổ nghiên cứu là một hệ thống. Với nhiều khía cạnh với quy mô và bản chất khác nhau cùng tồn tại trong một chỉnh thể, một hệ thống và có sự tác động qua lại lẫn nhau. Vì vậy, khi nghiên cứu vấn đề phải đặt trong một thể thống nhất mới có thể xem xét vấn đề một cách toàn diện và sâu sắc. Tính hệ thống thể hiện sự nhất quán trong cách nhìn nhận, sự đồng bộ trong hệ thống số liệu, tài liệu, đảm bảo tính hợp lí, logic của đề tài. Với tư cách là hệ thống KT - XH hoàn chỉnh, lãnh thổ Thái Nguyên được cấu thành bởi mối quan hệ giữa các thành phần tự nhiên, KT - XH, dân cư, lịch sử, văn hóa, … Các nhân tố này ảnh hưởng tới phát triển nông nghiệp, xây dựng nông thôn mới ở địa phương và luôn tồn tại, vận động trong một không gian nhất định, gồm nhiều nhân tố khác nhau. Mỗi nhân tố vận động, phát triển theo quy luật riêng, song các nhân tố không tồn tại độc lập mà có quan hệ gắn bó hỗ trợ lẫn nhau, tạo nên thể thống nhất và hoàn chỉnh. Khi một nhân tố thay đổi sẽ kéo theo sự thay đổi của các nhân tố khác hay của cả hệ thống. Do vậy, khi xem xét cần phải đặt nó trong một hệ thống. 4.1.3. Quan điểm lịch sử - viễn cảnh Quá trình kinh tế - xã hội chịu luôn tồn tại, vận động, biến đổi và phát triển trong không gian và theo thời gian. Vì vậy sự hình thành và phát triển ngành nông nghiệp cũng là một quá trình luôn vận động và phát triển không ngừng. Hiện trạng phát triển nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên là kết quả của sự kế thừa thành tựu trước đó, đồng thời là cơ sở và tiền đề định hướng phát triển trong tương lai Việc vận dụng quan điểm này trong nghiên cứu Địa lí nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên nhằm xem xét sự phát triển và biến đổi của nó trong không gian và thời gian, rút ra quy luật phát triển ngành, hiện trạng trong điều kiện nhất định đồng thời đưa ra các giải pháp và dự báo tương lai. 5
4.1.4. Quan điểm phát triển bền vững Phát triển bền vững là xu hướng chung, tất yếu của toàn thế giới trong mọi kế hoạch, chương trình, mọi dự án, mọi chiến lược phát triển... Nông nghiệp là ngành kinh tế đặc biệt - gắn chặt với tự nhiên, càng phát triển càng tác động mạnh mẽ vào tự nhiên thì vấn đề bức thiết hiện nay là phải bảo vệ môi trường và phát triển bền vững cho cả hiện tại và tương lai. Quán triệt quan điểm này trong nghiên cứu Địa lí nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên có ý nghĩa định hướng trong công tác đánh giá thành quả nông nghiệp tỉnh cũng đề ra giải pháp đồng bộ và toàn diện để khai thác lãnh thổ một cách hợp lí, hiệu quả và bền vững. 4.2. Phương pháp nghiên cứu 4.2.1. Phương pháp thu thập, tổng hợp tài liệu Đây là phương pháp truyền thống được sử dụng trong các nghiên cứu nói chung và nghiên cứu địa lí KT - XH nói riêng. Để đề tài nghiên cứu đạt kết quả tốt thì quá trình nghiên cứu phải được thực hiện trên nhiều nguồn tài liệu, số liệu khác nhau. Đó là một quá trình đòi hỏi tính kế thừa, sự tích lũy, học hỏi những thành tựu của quá khứ để lại. Do vậy, phương pháp thu thập tài liệu, tổng hợp, hệ thống hóa lại tài liệu đã thu thập là vô cùng cần thiết, nó mang tính đúng đắn và khách quan để đánh giá vấn đề. Các tài liệu cần thu thập tương đối đa dạng và phong phú. Từ nguồn tài liệu tới từ các cơ quan nhà nước (các cơ quan trực thuộc bộ nông nghiệp và phát triển nông thôn, các cơ quan thuộc sở ban ngành - phòng nông nghiệp huyện, tổng cục thống kê từ cấp Trung ương đến địa phương...), các tài liệu và báo cáo của cơ quan chức năng, các công trình nghiên cứu đã công bố, các số liệu mới cập nhật thông qua phiếu điều tra hộ nông dân sản xuất nông nghiệp trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. Trên cơ sở các nguồn tài liệu đã thu thập được, tác giả đã tiến hành xử lí và so sánh, đối chiếu, phân tích sau đó tổng hợp lại một cách hoàn chỉnh để có được nguồn tài liệu đáng tin cậy nhất, đảm bảo tính thống nhất,đồng bộ và cập nhật mới nhất. Từ đó có thể đánh giá đúng thực trạng phát triển tỉnh Thái Nguyên đồng thời có nhận định, dự báo cho sự phát triển của ngành trong giai đoạn mới. 4.2.2. Phương pháp phân tích, so sánh, tổng hợp Thực trạng phát triển, phân bố nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên được nhận biết thông qua phân tích mối liên hệ không gian, thời gian của ngành nông nghiệp cùng các phân ngành trước. Ở đây, tác giả chú ý đến các mối quan hệ tự nhiên và nhân văn, các mối liên hệ nhân quả. Các giải pháp đề xuất được tiến hành trên cơ sở so sánh, 6
tổng hợp (theo không gian, thời gian hoặc các đối tượng) tình hình sản xuất nông nghiệp giai đoạn 2011-2016. 4.2.3. Phương pháp khảo sát thực địa Đây là phương pháp nghiên cứu truyền thống, không thể thiếu của Địa lí học mang tính khách quan, sử dụng nó để tích lũy, kiểm nghiệm các tài liệu thực tế, đáng tin cậy, chân thực; xây dựng ngân hàng tư liệu sống cho quá trình nghiên cứu trên một lãnh thổ. 4.2.4. Phương pháp thống kê mô tả Trong quá trình nghiên cứu việc sử dụng phương pháp trên là vô cùng quan trọng và cần thiết đối với việc xử lí các tài liệu, số liệu đã thu thập được. Các tài liệu được tổng hợp lại, phân tích, so sánh, đối chiếu để biến chúng thành số liệu đã được thống kê thành một hệ thống tài liệu sử lí đúng đắn làm cơ sở cho nhận định mới và kết luận mang tính công trình nghiên cứu khoa học về thực trạng phát triển nông - lâm - ngư nghiệp của tỉnh Thái Nguyên. Nghiên cứu Địa lí ngành nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên cần phân tích, so sánh, đối chiếu với các tỉnh khác trong khu vực TDMNBB, giữa các huyện trong tỉnh để thấy được những thay đổi, đặc điểm chung và riêng biệt, xu hướng phát triển cũng như mối liên hệ giữa chúng. Sau khi phân tích, so sánh cần tiến hành khâu tổng hợp, thống kê để có cái nhìn khái quát, tổng hợp nhất và đưa ra những đánh giá đúng đắn theo mục tiêu và nhiệm vụ của đề tài đã đưa ra. 4.2.5. Phương pháp bản đồ, biểu đồ và hệ thống thông tin Địa lí (GIS) Sử dụng bản đồ là phương pháp quan trọng, truyền thống và đặc trưng của Địa lí và là phương pháp không thể thay thế được trong nghiên cứu địa lí bởi vì nó là phương pháp trực quan hóa lí thuyết các bộ phận của lãnh thổ. Trong quá trình nghiên cứu tác giả đã vận dụng kiến thức bản đồ, ứng dụng công nghệ GIS và Mapinfor thành lập bản đồ về hành chính, bản đồ nguồn lực ảnh hưởng đến phát triển nông nghiệp cũng như thực trạng sản xuất nông nghiệp. Phương pháp trên được thực hiện trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Các kết quả nghiên cứu lại được thể hiện thông qua các biểu đồ, bản đồ với ý nghĩa là những thông tin mới và phản ánh đúng đắn các kết quả đã nghiên cứu được. Biểu đồ sử dụng để thể hiện quy mô, cơ cấu, quá trình, động lực theo cả hai chiều không gian và thời gian, kết hợp với bản đồ biểu đồ làm cụ thể hóa sự vật và hiện tượng và giúp cho việc thể hiện các kết quả nghiên cứu trở nên trực quan, dễ hiểu và sinh động, hấp dẫn hơn. 7
5. Những đóng góp của đề tài - Đánh giá được các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển, phân bố nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên để từ đó chỉ ra được thế mạnh cũng như hạn chế trong thực trạng phát triển nông nghiệp của tỉnh Thái Nguyên trong 5 năm trở lại đây. - Phân tích thực trạng phát triển theo ngành và theo lãnh thổ. - Đề xuất một số giải pháp để phát triển hiệu quả, đẩy mạnh chuyển dịch trong cơ cấu nội bộ ngành theo hướng tích cực và đi theo hướng sản xuất hàng hóa để mang lại hiệu quả kinh tế cao. 6. Cấu trúc của luận văn Cấu trúc đề tài “Địa lí nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên” gồm 3 phần là phần mở đầu, phần nội dung và phần cuối kết luận. Phần nội dung gồm 4 chương chính: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn về Địa lí nông nghiệp Chương 2: Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển và phân bố nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên. Chương 3: Thực trạng phát triển và phân bố nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên. Chương 4 : Định hướng và giải pháp phát triển, phân bố nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020, tầm nhìn đến 2030. 8
PHẦN NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ ĐỊA LÍ NÔNG NGHIỆP 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Các khái niệm cơ bản liên quan đến nông nghiệp - Nông nghiệp là “quá trình sản xuất lương thực - thực phẩm, tơ, sợi, nguyên liệu,... cho các ngành công nghiệp thuộc dự án, thủ công mĩ nghệ, dược - mĩ phẩm và các sản phẩm khác có thể được bởi trồng trọt và chăn nuôi gia súc, gia cầm nhằm phục vụ lợi ích kinh tế, mục đích tiêu dùng và các mục đích khác tùy thuộc vào nhu cầu và khả năng sản xuất của cộng đồng người sử dụng nông nghiệp”. [18] Sang thế kỉ XXI, nông nghiệp được tiếp cận và nghiên cứu ở nhiều khía cạnh mới. Nông nghiệp được coi là một hoạt động kinh tế, cơ sở cho sự phát triển công nghiệp và công nghiệp hóa, đô thị hóa (cung cấp lương thực thực phẩm, nguyên liệu, đất, lao động, thị trường, vốn cho công nghiệp, ...), đảm bảo an ninh lương thực; là sinh kế giữ vai trò quan trọng trong giảm nghèo, là nơi nuôi dưỡng và cung cấp các nguồn tài nguyên, dịch vụ môi trường, ... [16] - Phát triển nông nghiệp: “Phát triển kinh tế là quá trình tăng tiến về mọi mặt của nền kinh tế, là quá trình biến đổi cả về lượng và về chất, là sự kết hợp một cách chặt chẽ quá trình hoàn thiện của hai vấn đề KT - XH ở mỗi quốc gia”. Rõ ràng, nội hàm của phát triển kinh tế gồm ba khía cạnh đó là sự gia tăng GDP, GDP/người (biến đổi về lượng của nền kinh tế); sự biến đổi phù hợp với xu thế của cơ cấu kinh tế (biến đổi về chất của nền kinh tế); sự biến đổi ngày càng tốt hơn trong các vấn đề xã hội [8]. Thông qua khái niệm và nội hàm của phát triển kinh tế, có thể hiểu phát triển nông nghiệp theo nghĩa rộng là quá trình lớn lên, tăng tiến về mọi mặt của khu vực nông lâm và thủy sản, bao gồm cả sự tăng trưởng và hoàn chỉnh về quy mô GDP, GTSX, thể chế nông nghiệp, chất lượng nông sản và sự nâng cao hiệu quả KT - XH trong quá trình phát triển. Còn theo nghĩa hẹp, phát triển nông nghiệp là quá trình lớn lên, tăng tiến về GTSX của các ngành trồng trọt, chăn nuôi và dịch vụ nông nghiệp (bao gồm cả sự chuyển hóa về chất và lượng), đảm bảo tốt hơn các vấn đề kinh tế và an sinh xã hội. - Cơ cấu nông nghiệp là “tổng thể các mối quan hệ kinh tế trong sản xuất nông nghiệp; có mối quan hệ hữu cơ gắn bó với nhau theo những tỉ lệ nhất định về mặt định lượng và liên quan về mặt chất. Các bộ phận kinh tế tác động qua lại lẫn nhau trong những không gian và thời gian nhất định, phù hợp với những điều kiện KT - XH nhất định nhằm đạt hiệu quả kinh tế cao [6]. 9