Luận văn Thạc sĩ Kinh tế chính trị: Bảo hiểm xã hội của Nhật Bản và một số gợi ý chính sách cho Việt Nam

Chia sẻ: SuSan Weddy | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:96

Thêm vào BST

Báo xấu

31
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài phân tích, đánh giá hệ thống bảo hiểm xã hội Nhật Bản, chỉ rõ những ưu điểm và hạn chế trong việc thực hiện các chính sách bảo hiểm xã hội của Nhật Bản. Trên cơ sở đó rút ra những kinh nghiệm có thể học tập trong xây dựng hệ thống chính sách bảo hiểm xã hội ở Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Kinh tế chính trị: Bảo hiểm xã hội của Nhật Bản và một số gợi ý chính sách cho Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- HOÀNG THỊ HẠNH BẢO HIỂM XÃ HỘI CỦA NHẬT BẢN VÀ MỘT SỐ GỢI Ý CHÍNH SÁCH CHO VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHÍNH TRỊ Hà Nội – 2014
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- HOÀNG THỊ HẠNH BẢO HIỂM XÃ HỘI CỦA NHẬT BẢN VÀ MỘT SỐ GỢI Ý CHÍNH SÁCH CHO VIỆT NAM Chuyên ngành: Kinh tế chính trị Mã số: 60 31 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHÍNH TRỊ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS PHẠM THỊ HỒNG ĐIỆP Hà Nội – 2014
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Phạm Thị Hồng Điệp. Các số liệu, tài liệu nêu ra trong luận văn là trung thực, đảm bảo tính khách quan, khoa học. Các tài liệu tham khảo có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng. Hà Nội, ngày 22 tháng 4 năm 2014 Tác giả luận văn Hoàng Thị Hạnh
MỤC LỤC DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VIẾT TẮT ..................................................... i DANH MỤC CÁC BẢNG ............................................................................... i MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI..... 7 1.1. Bản chất và vai trò của bảo hiểm xã hội ................................................. 7 1.1.1. Khái niệm và phân loại bảo hiểm xã hội .......................................... 7 1.1.2. Đặc điểm bảo hiểm xã hội .............................................................. 11 1.1.3. Vai trò bảo hiểm xã hội................................................................... 13 1.2. Lịch sử ra đời và phát triển của bảo hiểm xã hội .................................. 15 1.2.1. Lịch sử BHXH thế giới .................................................................... 15 1.2.2. Lịch sử bảo hiểm xã hội Việt Nam .................................................. 16 1.3. Hệ thống chế độ bảo hiểm xã hội.......................................................... 19 1.3.1. Các chế độ BHXH theo khuyến cáo của Tổ chức Lao động quốc tế ..... 19 1.3.2. Những nhân tố ảnh hưởng đến việc xây dựng và thực hiện các chế độ BHXH...........................................................................................22 1.3.3. Nội dung các chế độ bảo hiểm xã hội ............................................. 25 CHƢƠNG 2: TÌNH HÌNH THỰC HIỆN CÁC CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM XÃ HỘI Ở NHẬT BẢN HIỆN NAY .................................................................. 34 2.1. Quá trình hình thành và phát triển của BHXH Nhật Bản ..................... 34 2.2. Các chế độ cơ bản của bảo hiểm xã hội Nhật Bản ............................... 36 2.2.1. Chế độ hưu trí ................................................................................. 36 2.2.2. Chế độ bảo hiểm việc làm ............................................................... 40 2.2.3. Chế độ bảo hiểm y tế....................................................................... 43 2.2.4. Chế độ bảo hiểm chăm sóc lâu dài ................................................. 46 2.3. Những vấn đề tồn tại và xu hướng cải cách trong thực hiện các chế độ bảo hiểm xã hội ở Nhật Bản hiện nay .......................................................... 48
2.3.1 Trong thực hiện chế độ hưu trí ........................................................ 48 2.3.2. Trong thực hiện chế độ bảo hiểm việc làm ..................................... 53 2.3.3. Trong thực hiện chế độ bảo hiểm y tế............................................. 60 2.3.4. Trong thực hiện chế độ bảo hiểm chăm sóc lâu dài ....................... 62 2.4. Một số nhận xét về các chế độ BHXH của Nhật Bản..........................65 CHƢƠNG 3: MỘT SỐ GỢI Ý VỀ CHÍNH SÁCH CHO BẢO HIỂM XÃ HỘI VIỆT NAM TỪ KINH NGHIỆM NHẬT BẢN ................................. 68 3.1. Một vài nét về thực trạng và những vấn đề đặt ra đối với BHXH Việt Nam hiện nay ............................................................................................... 68 3.1.1. Những thành tựu đạt được của BHXH Việt Nam .......................... 68 3.1.2. Những tồn tại và hạn chế ................................................................ 71 3.1.3. Những vấn đề đặt ra đối với BHXH Việt Nam hiện nay ................. 72 3.2. Sự tương đồng và khác biệt giữa BHXH Việt Nam với BHXH Nhật Bản......................................................................................................76 3.3. Một số kinh nghiệm của Nhật Bản trong việc xây dựng và thực hiện các chế độ BHXH................................................................................77 3.4. Một số gợi ý về chính sách để hoàn thiện các chế độ BHXH cơ bản của Việt Nam ...................................................................................................... 80 3.3.1 Chế độ hưu trí - Cầ n thực hiê ̣n hình thức Bảo hiểm hưu trí tự nguyê ̣n bổ sung ......................................................................................... 80 3.3.2. Chế độ bảo hiểm thấ t nghiê ̣p – Xây dựng chế độ bảo hiểm thấ t nghiê ̣p theo hướng bảo hiểm viê ̣c làm cho người lao động...................... 83 3.3.3. Chế độ bảo hiểm y tế - Thực hiê ̣n chế độ BHYT Quố c gia............. 85 3.3.4. Xây dựng chế độ bảo hiểm xã hội lâu dài để đảm bảo an sinh cho người cao tuổi ........................................................................................... 88 KÊT LUẬN.......................................................................... .................. .89 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 90
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bảo hiểm xã hội xuất phát từ trách nhiệm của nhà nước trước những nhóm dân cư, cộng đồng người bị rủi ro, mất thu nhập vì một lý do nào đó. Mô hình bảo hiểm xã hội đầu tiên ra đời cách đây khoảng 200 năm ở châu Âu với nhiều nỗ lực của nhà nước Phổ nhằm khắc phục những bất bình đẳng trong thu nhập, điều hòa rủi ro, tạo điều kiện cho nhóm dân cư nghèo được thụ hưởng những điều kiện tối thiểu. Ngày nay, bảo đảm an sinh là một quyền cơ bản của con người, mức độ đảm bảo quyền an sinh là một tiêu chí quan trọng đánh giá trình độ phát triển của một quốc gia, dân tộc. Trong đó, bảo hiểm xã hội là trụ cột chính trong hệ thống an sinh xã hội của mỗi nước. Việt Nam mới bước vào quá trình hội nhập và phát triển, có nhiều vấn đề, mục tiêu cần phải phấn đấu giải quyết, trong đó không thể thiếu mục tiêu thực hiện tốt vấn đề an sinh xã hội cho toàn dân. Do đó, để ổn định và phát triển kinh tế - xã hội đất nước, cần đẩy mạnh việc nghiên cứu nhằm xây dựng một hệ thống bảo hiểm xã hội có hiệu quả, trong đó cần chú trọng tới việc phân tích và học tập mô hình bảo hiểm xã hội của các nước trên thế giới. Nhật Bản được đánh giá là một cường quốc về kinh tế kể từ sau chiến tranh thế giới thứ hai, là quốc gia dẫn đầu thế giới về khoa học và công nghệ, có nền kinh tế đứng thứ ba toàn cầu tính theo tổng sản phẩm nội địa chỉ sau Hoa Kỳ và Trung Quốc. Với tiềm lực kinh tế đó, Nhật Bản có điều kiện phát triển hệ thống an sinh xã hội toàn diện với mức độ bao phủ rộng khắp đến các thành viên trong xã hội. Hệ thống an sinh xã hội Nhật Bản bắt đầu hình thành từ việc ban hành Quy định cứu trợ nghèo đói vào năm 1874, sau đó lần lượt các luật liên quan đến vấn đề an sinh xã hội ra đời như: Luật Hưu trí, Luật Bảo hiểm y tế, Luật Phúc lợi xã hội, Luật Vô gia cư…Hiện nay, hệ thống an sinh xã hội ở Nhật Bản bao gồm các hệ thống cứu trợ xã hội nhằm bảo đảm mức sống tối thiểu cho tất cả những người gặp khó khăn trong cuộc sống 1
bằng các hỗ trợ về chăm sóc y tế, chi phí giáo dục, nhà ở, đào tạo nghề, xây dựng cơ sở phục hồi chức năng, ký túc xá cho người nghèo…; hệ thống phúc lợi xã hội cung cấp cho những người người tàn tật, người già, trẻ em…; bảo hiểm xã hội với hệ thống lương hưu công cộng đảm bảo an ninh thu nhập cho người già; bảo hiểm y tế với hệ thống y tế công cộng chăm sóc sức khỏe nhân dân và phòng bệnh vì mục tiêu sống khỏe mạnh cho người dân Nhật Bản... Một thành công của Nhật Bản là đã xây dựng và duy trì được mô hình hợp tác công tư trong thực hiện an sinh xã hội. Trong đó, một phần chi tiêu cho an sinh xã hội lấy từ ngân sách nhà nước, còn lại nguồn cung cấp chính là các công ty và tập đoàn kinh tế. Nhờ đó, nguồn lực cho thực hiện an sinh xã hội ở Nhật Bản hết sức to lớn, tạo điều kiện cho mở rộng mức độ bao phủ của lưới an sinh. Những thành tựu của Nhật Bản trong lĩnh vực an sinh xã hội nói chung và bảo hiểm xã hội nói riêng đã cung cấp cơ sở thực tiễn và bài học kinh nghiệm quý báu đối với các nước đang phát triển, trong đó có Việt Nam. Vậy hệ thống bảo hiểm xã hội Nhật bản được thực hiện như thế nào? Bảo hiểm xã hội Việt Nam có gì khác so với bảo hiểm xã hội Nhật Bản? Nước ta có thể học tập gì và học tập như thế nào từ kinh nghiệm của Nhật Bản để xây dựng một hệ thống bảo hiểm xã hội hiệu quả? Đó là những vấn đề cần thiết nghiên cứu để phát triển hệ thống bảo hiểm xã hội ở Việt Nam. Xuất phát từ lý do trên, tác giả lựa chọn đề tài “Bảo hiểm xã hội của Nhật Bản và một số gợi ý chính sách cho Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu cho luận văn thạc sĩ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong những năm gần đây, nước ta đã có nhiều bài viết, công trình nghiên cứu liên quan đến vấn đề bảo đảm xã hội và vận dụng bài học kinh nghiệm của các nước phát triển trong xây dựng hệ thống an sinh xã hội nói chung, hệ thống bảo hiểm xã hội nói riêng. Có thể kể đến một số công trình như: 2
- Dương Phú Hiệp, Nguyễn Duy Dũng (1998), “Một số vấn đề phúc lợi xã hội của Nhật Bản và Việt Nam”, Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản. Cuốn sách được biên tập trên cơ sở tập hợp 17 báo cáo nghiên cứu tương đối toàn diện và sâu sắc của các tác giả trong và ngoài Trung tâm nghiên cứu Nhật Bản về các vấn đề phúc lợi xã hội ở Nhật Bản và Việt Nam. - Đinh Công Tuấn (2008), “Hệ thống an sinh xã hội của EU và bài học kinh nghiệm cho Việt Nam”, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. Trên cơ sở nghiên cứu hệ thống an sinh xã hội của một số nước EU điển hình như Anh, Pháp, Đức, Thụy Điển… tác giả Đinh Công Tuấn đã phân tích, đánh giá những thành công và hạn chế của các hệ thống đó, từ đó rút ra bài học kinh nghiệm cho việc hoạch định hệ thống an sinh xã hội của Việt Nam trong thời gian tới. - Đỗ Thiên Kính (2005), “Kinh nghiệm Nhật Bản trong việc xây dựng hệ thống phúc lợi xã hội”, Đề tài cấp Viện – Viện Khoa học xã hội Việt Nam. Đề tài đã phân tích hệ thống phúc lợi của Nhật Bản và rút ra bài học kinh nghiệm cho Việt Nam trong việc xây dựng và phát triển các chính sách phúc lợi xã hội. Mới đây, một cuộc hội thảo với chủ đề “Bảo đảm an sinh xã hội – Kinh nghiệm Nhật Bản” do Viện Khoa học xã hội Việt Nam (VASS) và Cơ quan Hợp tác quốc tế Nhật Bản (JICA) phối hợp tổ chức tại Hà Nội đã cung cấp nhiều kinh nghiệm quý báu của Nhật Bản trong thực hiện các chính sách bảo hiểm xã hội làm cơ sở thực tiễn cho việc vận dụng vào Việt Nam. Nhật Bản cũng đã có nhiều công trình nghiên cứu mang tính hệ thống về an sinh xã hội của đất nước, điển hình là: Shuzo Nishimura (2011), “An sinh xã hội ở Nhật Bản”, Viện Dân số và An sinh xã hội Nhật Bản; Toshiaki Tachibanaki (2006), “Cải cách an sinh xã hội Nhật Bản trong thế kỷ 21”, Đại học Kyoto. Tuy vậy, việc nghiên cứu một cách chuyên biệt về bảo hiểm xã 3
hội của Nhật Bản để làm cơ sở thực tiễn cho xây dựng và phát triển hệ thống bảo hiểm xã hội ở Việt Nam vẫn còn nhiều vấn đề chưa được đề cập. Do vậy, vẫn còn câu hỏi đặt ra đối với việc nghiên cứu vấn đề này, đó là: Thứ nhất: Nhật Bản đã xây dựng và phát triển hệ thống bảo hiểm xã hội như thế nào? Việc thực hiện các chế độ BHXH cơ bản của Nhật Bản có những ưu, nhược điểm gì? Thứ hai: Việt Nam có thể học tập kinh nghiệm gì từ Nhật Bản trong việc xây dựng hệ thống BHXH nói chung, và hoạch định chính sách đối với từng chế độ BHXH nói riêng? 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Mục đích nghiên cứu Phân tích, đánh giá hệ thống bảo hiểm xã hội Nhật Bản, chỉ rõ những ưu điểm và hạn chế trong việc thực hiện các chính sách bảo hiểm xã hội của Nhật Bản. Trên cơ sở đó rút ra những kinh nghiệm có thể học tập trong xây dựng hệ thống chính sách bảo hiểm xã hội ở Việt Nam. 3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hóa cơ sở lý luận của vấn đề bảo hiểm xã hội. - Phân tích, đánh giá hệ thống bảo hiểm xã hội của Nhật Bản. - Phân tích sự tương đồng và khác biệt về vấn đề bảo hiểm xã hội giữa Việt Nam và Nhật Bản, chỉ ra điều kiện và khả năng vận dụng những kinh nghiệm từ Nhật Bản về chính sách bảo hiểm xã hội. - Đưa ra một số gợi ý về chính sách trong xây dựng hệ thống bảo hiểm xã hội Việt Nam từ kinh nghiệm Nhật Bản. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Hệ thống các chế độ bảo hiểm xã hội của Nhật Bản. - Phạm vi nghiên cứu: tình hình các chế độ cơ bản của bảo hiểm xã hội Nhật Bản giai đoạn 2000 – 2011. Hệ thống bảo hiểm xã hội Việt Nam và khả năng vận dụng kinh nghiệm Nhật Bản trong thực hiện các chính sách về bảo hiểm xã hội. 4
5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng cách tiếp cận nghiên cứu kinh tế chính trị trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Duy vật biện chứng và chủ nghĩa Duy vật lịch sử. Các phương pháp cụ thể là: - Phương pháp kết hợp logic và lịch sử: Logic kết hợp với lịch sử nhằm khám phá ra bản chất và quy luật nội tại chi phối sự phát triển của lịch sử, đồng thời còn phản ánh được một cách khái quát lịch sử sự vật ở những nét chủ yếu. Trong phạm vi luận văn, phương pháp logic kết hợp với lịch sử thể hiện rõ ở việc phân tích bảo hiểm xã hội Nhật Bản trong giai đoạn 2000 – 2011 để chỉ ra nét tương đồng, khác biệt giữa Việt Nam và Nhật Bản về thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội làm cơ sở cho sự vận dụng vào Việt Nam. - Phương pháp phân tích và tổng hợp: Quá trình nhận thức là quá trình sử dụng kết hợp, xen kẽ giữa phân tích và tổng hợp. Phân tích cho ta nhận thức cụ thể về các mặt riêng lẻ của vấn đề nghiên cứu. Tổng hợp cho ta nhận thức về sự hoàn chỉnh, thống nhất của vấn đề trên cơ sở kết hợp một cách biện chứng các kết quả nghiên cứu của phân tích. Đây cũng là một trong những phương pháp nghiên cứu cơ bản của luận văn. Trên cơ sở phân tích các đặc điểm của hệ thống bảo hiểm xã hội Nhật Bản, luận văn tổng hợp các kết quả nghiên cứu đó để đưa ra một số gợi ý về chính sách cho bảo hiểm xã hội Việt Nam. - Phương pháp phân tích số liệu thống kê: luận văn sử dụng các phương pháp của khoa học thống kê để phân tích các số liệu có được về việc thực hiện các chính sách bảo hiểm xã hội của Nhật Bản. 6. Những đóng góp của luận văn - Phân tích, đánh giá tình hình thực hiện các chế độ cơ bản của bảo hiểm xã hội Nhật Bản giai đoạn 2000 – 2011. 5
- Chỉ ra những điểm tương đồng, khác biệt giữa Bảo hiểm xã hội Việt Nam và Bảo hiểm xã hội Nhật Bản. - Đề xuất một số gợi ý về chính sách cho bảo hiểm xã hội Việt Nam từ những kết quả nghiên cứu bảo hiểm xã hội Nhật Bản. 7. Bố cục luận văn Chƣơng 1. Những vấn đề lý luận về bảo hiểm xã hội Chƣơng 2. Hệ thống bảo hiểm xã hội Nhật Bản Chƣơng 3. Một số gợi ý về chính sách cho bảo hiểm xã hội Việt Nam từ kinh nghiệm Nhật Bản 6
CHƢƠNG I NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI 1.1. Bản chất và vai trò của bảo hiểm xã hội 1.1.1. Khái niệm và phân loại bảo hiểm xã hội 1.1.1.1. Khái niệm Bảo hiểm xã hội BHXH là một bộ phận cấu thành của hệ thống an sinh xã hội. Hệ thống an sinh xã hội trên thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng đang trong quá trình phát triển và hoàn thiện. Theo Tổ chức Lao động quốc tế (ILO), an sinh xã hội (Social Security) là sự bảo vệ của xã hội đối với mọi thành viên của mình thông qua một loạt biện pháp công cộng, nhằm chống lại những khó khăn về kinh tế và xã hội do bị ngừng hoặc bị giảm thu nhập, gây ra bởi ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, thương tật, tuổi già và chết, đồng thời đảm bảo chăm sóc y tế và trợ cấp cho các gia đình đông con. Ngày nay, khái niệm an sinh xã hội được hiểu theo nghĩa rộng hơn, đó là sự bảo vệ mà xã hội cung cấp cho các thành viên không may bị lâm vào cảnh yếu thế trong xã hội, thông qua các biện pháp phân phối lại tiền bạc, của cải và dịch vụ xã hội. Theo cách hiểu này, hệ thống an sinh xã hội bao gồm 2 bộ phận cơ bản là bảo hiểm xã hội và cứu trợ xã hội. Trong đó, bảo hiểm xã hội (Social Insurance) là bộ phận chủ yếu và quan trọng nhất trong hệ thống an sinh xã hội. Có nhiều khái niệm khác nhau về BHXH được nêu ra trong các tài liệu tùy theo phương diện tiếp cận của tác giả. Trong số đó, khái niệm bảo hiểm xã hội nêu ra trong Từ điển Bách khoa Việt Nam và trong Luật Bảo hiểm xã hội Việt Nam đ ược coi là phù hợp nhất với đối tượng nghiên cứu về bảo hiểm xã hội Việt Nam. Theo Từ điển Bách khoa Việt Nam: “BHXH là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho người lao động khi họ mất hoặc giảm thu 7
nhập do bị ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, tàn tật, thất nghiệp, tuổi già, tử tuất dựa trên cơ sở một quỹ tài chính do sự đóng góp của các bên tham gia bảo hiểm xã hội, có sự bảo hộ của Nhà nước theo pháp luật, nhằm đảm bảo an toàn đời sống của người lao động và gia đình họ, đồng thời góp phần đảm bảo an toàn xã hội” [17]. Theo Luật Bảo hiểm xã hội Việt Nam: “BHXH là sự đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ BHXH” [16]. Như vậy, có thể khái quát về BHXH như sau: BHXH là phương pháp san sẻ rủi ro được thực hiện thông qua việc tạo lập quỹ tài chính BHXH, nhằm đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết. 1.1.1.2. Phân loại Bảo hiểm xã hội BHXH là một vấn đề kinh tế xã hội tổng hợp có thể tiếp cận, nghiên cứu ở nhiều góc độ khác nhau. Từ đó có nhiều cách, nhiều tiêu chí phân loại, tạo ra những kết quả phân loại khác nhau. Trong lý luận cũng như trong thực tế, BHXH thường được phân loại theo các tiêu thức cơ bản sau: Thứ nhất, phân loại theo loại hình BHXH của người tham gia BHXH. Theo cách phân loại này, BHXH được chia thành hai loại: BHXH bắt buộc và BHXH tự nguyện. Cách phân loại này nhằm xác định đối tượng tham gia và điều kiện tổ chức, mở rộng các loại hình BHXH một cách hợp lý. Trong đó, BHXH bắt buộc là loại hình bảo hiểm mà người lao động, người sử dụng lao động bắt buộc phải tham gia theo quy định của pháp luật. Loại BHXH này được hình thành khi Nhà nước đã đứng ra lo liệu với tư cách là người tổ chức, quản lý BHXH. Việc tổ chức BHXH bắt buộc chủ yếu để thực hiện mục đích 8
ràng buộc trách nhiệm của người sử dụng lao động với người lao động nhằm ổn định nguồn thu, chi để phát triển BHXH bền vững. Thông qua đó có thể đảm bảo đời sống cho người lao động, đảm bảo an sinh xã hội nói chung. Thông thường phạm vi bảo hiểm bắt buộc rộng hay hẹp phục thuộc vào trình độ, khả năng quản lý rủi ro, quản lý đối tượng tham gia của nhà nước. Khi mới ban hành các chính sách, chế độ BHXH bắt buộc, các nước thường bắt đầu từ phạm vi hẹp, đó là những lao động làm việc có hưởng lương tương đối ổn định. Ngay cả các đối tượng này, ban đầu cũng có những giới hạn nhất định về ngành nghề, thành phần kinh tế hay khu vực tham gia. Sau đó, phạm vi tham gia ngày càng được mở rộng hơn, trên cơ sở trình độ, phương tiện và kinh nghiệm quản lý đạt được. Về mức phí BHXH bắt buộc, người tham gia có trách nhiệm hàng tháng phải đóng một khoản tiền nhất định, do pháp luật quy định, tương ứng với một tỉ lệ tiền lương của người lao động cho quỹ BHXH. BHXH tự nguyện là loại hình bảo hiểm mà người lao động có quyền tự quyết định tham gia hay không tham gia, được lựa chọn mức đóng, phương thức đóng, hưởng phù hợp theo các quy định của pháp luật. Xuất phát điểm của BHXH là sự tự nguyện của cộng đồng những người lao động cùng có nguy cơ gặp một số rủi ro và cùng có nhu cầu chia sẻ các rủi ro đó. Việc nhà nước phải đứng ra tổ chức quản lý BHXH theo hình thức bắt buộc cũng chứng tỏ rằng nếu BHXH thuần túy chỉ là sự tự nguyện của người lao động thì hoặc là không bền vững, hoặc là không hiệu quả, rủi ro chỉ được quản lý, chia sẻ trong những cộng đồng nhỏ hẹp, ít chuyên nghiệp… Vì vậy, để có hệ thống bảo hiểm tự nguyện hiệu quả cũng cần có sự tổ chức, quản lý của Nhà nước. Tuy nhiên các nước không lựa chọn điều chỉnh loại hình này ngay từ khi bắt đầu tổ chức BHXH. Bởi vì, những lao động không thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc thường không có sự chia sẻ từ phía người sử dụng 9
lao động. Từ đó, nhu cầu tham gia bảo hiểm của các đối tượng này cũng không ổn định. Nếu không có các biện pháp quản lý hữu hiệu thì quỹ bảo hiểm tự nguyện khó có điều kiện duy trì bền vững. Đối với những nước mà khu vực phi chính thức và các lao động tự tạo việc làm chiếm tỉ trọng lớn thì việc quản lý đối tượng tham gia bảo hiểm tự nguyện cực kỳ khó khăn. Cơ quan bảo hiểm thường ít có thông tin về các đối tượng này để kiểm soát thu sao cho đủ và xác định căn cứ chi trả sao cho quỹ không bị lạm dụng. Thứ hai, phân loại theo thời gian cân đối và hạch toán quỹ BHXH. Theo cách này, BHXH được phân loại thành BHXH ngắn hạn và BHXH dài hạn. Cách phân loại này chủ yếu giúp các tổ chức BHXH lựa chọn phương thức quản lý quỹ BHXH cho cả hệ thống hay cho từng loại chế độ, thống kê xác suất rủi ro trong phạm vi bao phủ của quỹ, làm cơ sở để xác định công thức đóng hưởng và thời hạn chi trả bảo hiểm. Trong đó, BHXH ngắn hạn thường dùng để chỉ nhóm các chế độ BHXH có thời hạn ngắn, trong khoảng một năm, chủ yếu trên cơ sở tương trợ cộng đồng giữa những người tham gia bảo hiểm. Đối tượng hưởng BHXH ngắn hạn thường là những người lao động trong độ tuổi lao động. Việc hưởng các chế độ BHXH ngắn hạn chủ yếu là trợ cấp một lần hoặc trong một thời gian ngắn. BHXH dài hạn thường được dùng để chỉ nhóm các chế độ BHXH dài hạn, từ khi người lao động bắt đầu tham gia cho đến khi quan hệ BHXH kết thúc, theo hình thức lập quỹ tiết kiệm bắt buộc, có kết hợp với tương trợ cộng đồng. Như vậy, yếu tố thời gian đóng BHXH được coi là một trong các điều kiện cơ bản để xác định để xác định quyền hưởng bảo hiểm và mức hưởng của loại chế độ bảo hiểm xã hội. Đối tượng hưởng BHXH dài hạn chủ yếu là người lao động đã kết thúc quan hệ lao động, nghỉ việc hưởng BHXH sau một thời gian dài đóng góp hoặc để lại phần đóng góp cho thân nhân như một khoản thừa kế, hoặc cần phải tương trợ nuôi thân nhân… Do đó, bên cạnh 10
một số ít trường hợp chi trả một lần, BHXH dài hạn thường chi trả trợ cấp trong khoảng thời gian dài, khó xác định rõ thời gian hưởng ở từng đối tượng. Quỹ được thu và quản lý trong thời gian dài nên rất phức tạp trong việc tính toán, cân đối đóng, hưởng hợp lý và bảo tồn giá trị trong điều kiện lạm phát và nhu cầu sống ngày càng tăng do kinh tế phát triển. Ngoài hai cách phân loại cơ bản trên, còn có thể phân loại BHXH theo những tiêu thức khác, như: căn cứ vào các trường hợp được bảo hiểm có thể phân BHXH thành các chế độ cụ thể như chế độ BHXH khi ốm đau, thai sản, tai nạn nghề nghiệp, thất nghiệp, hưu trí, tử tuất…; căn cứ vào tần suất chi trả bảo hiểm có thể phân BHXH thành các loại bảo hiểm một lần, bảo hiểm một thời kỳ và bảo hiểm thường xuyên; căn cứ vào đối tượng hưởng BHXH có BHXH cho người lao động và BHXH cho thân nhân người lao động… [3, tr.17-19]. 1.1.2. Đặc điểm bảo hiểm xã hội Đặc điểm của BHXH thể hiện qua một số khía cạnh sau: BHXH là hoạt động chia sẻ rủi ro của cộng đồng theo nguyên tắc “số đông bù số ít” và nguyên tắc “tiết kiệm chi tiêu”. Theo nguyên tắc “số đông bù số ít”, rủi ro của một hoặc một số người sẽ được chia sẻ cho nhiều người tham gia BHXH cùng gánh chịu. Theo cách đó, những rủi ro trong cuộc sống như: đau ốm, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, tàn tật, chết sớm… là gánh nặng của bản thân và gia đình của số ít những người không may sẽ trở nên nhẹ bớt khi được san sẻ cho nhiều người. Nói cách khác, đó chính là sự thể hiện tính tương hỗ của cộng đồng – những thành viên trong xã hội thông qua việc bù trừ rủi ro qua quỹ BHXH. Theo nguyên tắc “tiết kiệm chi tiêu”, người tham gia BHXH phải “để dành” một khoản thu nhập bằng việc đều đặn góp khoản để dành đó vào quỹ BHXH lúc có thu nhập để được hưởng trợ cấp lúc tạm thời hoặc vĩnh viễn mất khả năng lao động. 11
BHXH thực hiện phân phối lại thu nhập của các thành viên trong xã hội theo chiều dọc và chiều ngang (hay theo không gian và thời gian). Phân phối theo chiều dọc và sự phân phối giữa những người khỏe mạnh cho những người ốm đau, bệnh tật; giữa những người trẻ cho người già; giữa những người không sinh đẻ và người sinh đẻ; giữa những người có thu nhập cao và người có thu nhập thấp… Nói cách khác, đây là sự phân phối lại thu nhập theo không gian. Thực hiện nguyên tắc phân phối theo chiều dọc này, quỹ BHXH ngoài việc được hình thành từ sự đóng góp của người lao động, còn hình thành từ sự đóng góp của người sử dụng lao động và có thể còn được bù dắp sự thiếu hụt bằng Ngân sách Nhà nước. Đến lượt mình, quỹ BHXH lại được sử dụng để thay thế hoặc bù đắp thu nhập cho người lao động bị mất, giảm khả năng lao động hoặc mất việc làm… Phân phối theo chiều ngang là sự phân phối của chính bản thân người lao động theo thời gian, là sự phân phối lại thu nhập của quá trình làm việc và quá trình không làm việc. Khi thực thi chính sách BHXH cũng tức là sử dụng nguồn tài chính chung của một bên là những người đóng góp đều đặn vào quỹ BHXH, còn bên kia là những người được hưởng theo quy định. Mục tiêu cơ bản của BHXH là nhằm đảm bảo an toàn – hiệu quả xã hội. BHXH là quá trình tổ chức sử dụng thu nhập cá nhân và tổng sản phẩm trong nước để thỏa mãn nhu cầu an toàn kinh tế của người lao động và an toàn xã hội. BHXH thực hiện nhằm các mục tiêu: thay thế hoặc bù đắp cho người lao động những khoản thu nhập bị mất để đảm bảo nhu cầu sinh sống thiết yếu của họ và gia đình; chăm sóc sức khỏe và chống lại bệnh tật; bảo đảm điều kiện sống tối thiểu để người lao động không lâm và cảnh túng quẫn, góp phần bảo đảm hạnh phúc gia đình và an toàn xã hội. BHXH hoạt động dựa trên nguyên tắc có đóng, có hưởng. Quỹ BHXH hình thành các nguồn tài chính từ các khoản đóng góp của các bên tham gia và có một hệ thống hoạt động nhằm bảo đảm lợi ích cho người lao động tham gia đóng góp vào quỹ này. Quyền được hưởng trợ cấp 12
BHXH được bảo đảm bởi chính việc đóng góp vào quỹ BHXH. Nói cách khác, người lao động muốn được hưởng chế độ BHXH thì cần phải tham gia đóng góp vào quỹ này theo quy định của pháp luật. [3, Tr.10-13]. 1.1.3. Vai trò bảo hiểm xã hội 1.1.3.1. Đối với người lao động Trong cuộc sống hàng ngày, mọi rủi ro đều có thể xảy ra đối với bất cứ người lao động nào, tại bất cứ thời điểm nào và gây cho họ những khó khăn cả về vật chất và tinh thần, gây mất hoặc giảm thu nhập. Là một trong những chính sách kinh tế - xã hội của Nhà nước, BHXH góp phần trợ giúp cho người lao động gặp phải rủi ro khắc phục những khó khăn thông qua các khoản trợ cấp BHXH. Tham gia BHXH còn giúp người lao động nâng cao hiệu quả trong chi dùng cá nhân, giúp họ tiết kiệm được những khoản tiền nhỏ, đều đặn để có nguồn dự phòng cần thiết chi dùng khi già cả hay mất sức lao động… Đó không chỉ là nguồn hỗ trợ vật chất mà còn là nguồn động viên tinh thần to lớn đối với mỗi cá nhân khi gặp khó khăn, làm cho họ ổn định về tâm lý, giảm bớt lo lắng khi ốm đau, tai nạn, tuổi già… Nhờ có BHXH, cuộc sống của những thành viên trong gia đình người lao động, nhất là trẻ em, những người tàn tật, góa bụa… cũng được đảm bảo an toàn hơn. 1.1.3.2. Đối với tổ chức sử dụng lao động BHXH giúp các tổ chức sử dụng lao động nói chung, các doanh nghiệp nói riêng, ổn định hoạt động sản xuất, kinh doanh thông qua việc phân phối các chi phí của người lao động một cách hợp lý. Nếu không có BHXH, khi người lao động gặp các rủi ro, không có nguồn thu nhập, không có tài chính để trang trải các chi phí y tế và các chi phí khác dẫn đến đời sống của họ bị ảnh hưởng, chất lượng lao động cũng sẽ bị ảnh hưởng và tất yếu sẽ kéo theo hệ quả năng suất lao động giảm. 13
BHXH góp phần làm cho lực lượng lao động trong mỗi đơn vị ổn định, sản xuất kinh doanh được liên tục, hiệu quả, các bên trong quan hệ lao động gắn bó với nhau hơn. BHXH tạo điều kiện để người tổ chức sử dụng có trách nhiệm với người lao động, không chỉ khi người lao động còn đang tham gia lao động mà ngay cả khi người lao động đã già yếu, không còn khả năng tham gia lao động nữa. Qua đó, người lao động gắn kết bền chặt hơn với người sử dụng lao động và chất lượng lao động cũng được đảm bảo. Mặt khác, BHXH giúp các tổ chức sử dụng lao động ổn định nguồn chi, ngay cả khi các rủi ro lớn xảy ra cho người lao động. 1.1.3.3. Đối với nền kinh tế - xã hội Với tư cách là một trong những chính sách kinh tế xã hội của Nhà nước, BHXH giải quyết những “trục trặc”, “rủi ro” xảy ra đối với những người lao động, đảm bảo cho việc phục hồi năng lực làm việc, khả năng sáng tạo của sức lao động. Sự bảo đảm này tác động trực tiếp đến việc nâng cao năng suất lao động cá nhân, đồng thời góp phần vào việc nâng cao năng suất lao động xã hội. BHXH đã gián tiếp tác động đến chính sách tiêu dùng, làm tăng sự tiêu dùng cho xã hội, đồng thời góp phần đảm bảo an ninh quốc gia. Mặt khác, với vị trí là một quỹ tiền tệ tập trung, BHXH tác động tới hệ thống tài chính thông qua hoạt động đầu tư, bảo tồn và phát triển quỹ. Hoạt động đầu tư của quỹ BHXH tác động không nhỏ tới quá trình phát triển kinh tế - xã hội, góp phần tạo ra những cơ sở sản xuất kinh doanh mới, việc làm mới, góp phần quan trọng trong việc tạo công ăn việc làm cho người lao động, từ đó góp phần giải quyết tình trạng thất nghiệp của đất nước, tăng thu nhập cá nhân cho người lao động nói riêng và tăng tổng sản phẩm quốc dân nói chung. Ngoài ra, vai trò đối với xã hội của BHXH còn được thể hiện qua việc BHXH góp phần thực hiện công bằng xã hội, là công cụ phân phối lại thu nhập giữa những người tham gia BHXH. [3, tr.14-16]. 14
1.2. Lịch sử ra đời và phát triển của bảo hiểm xã hội 1.2.1. Lịch sử bảo hiểm xã hội thế giới Để đảm bảo những nhu cầu thiết yếu của cuộc sống, con người cần phải lao động. Nhưng trong thực tế cuộc sống, không phải người lao động nào cũng có đủ điều kiện về sức khỏe, khả năng lao động và những may mắn khác để có một cuộc sống hạnh phúc. Ngược lại, người nào cũng có thể gặp phải những rủi ro, bất hạnh như ốm đau, tai nạn, già yếu, thiếu việc làm do những ảnh hưởng của tự nhiên, của những điều kiện sống và sinh hoạt cũng như các tác nhân xã hội khác. .. Khi rơi vào các trường hợp đó, các nhu cầu thiết yếu của cuộc sống không vì thế mà mất đi, trái lại còn tăng lên, thậm chí xuất hiện nhiều nhu cầu mới. Bởi vậy, để khắc phục những rủi ro, bất hạnh, giảm bớt khó khăn cho bản thân và gia đình thì ngoài việc tự mình khắc phục, người lao động cần sự bảo trợ của cộng đồng và xã hội. Sự tương trợ dần dần được mở rộng và phát triển dưới nhiều hình thức khác nhau. Trong quá trình phát triển của xã hội, đặc biệt là sau cuộc cách mạng công nghiệp, hệ thống BHXH đã có những cơ sở để hình thành và phát triển. Quá trình công nghiệp hóa làm cho đội ngũ người làm công ăn lương tăng lên, cuộc sống của họ chủ yếu dựa vào thu nhập do lao động làm thê đem lại. Sự hẫng hụt về tiềng lương trong các trường hợp bị ốm đau, tai nạn, mất việc làm, già yếu… đã trở thành mối đe dọa đối với cuộc sống bình thường của những người không có nguồn thu nhập nào khác ngoài tiền lương. Điều đó đòi hỏi phải có sự tương thân, tương ái giữa những người lao động, đồng thời đòi hỏi giới chủ và Nhà nước phải có trợ giúp bảo đảm cuộc sống cho họ. Năm 1850, lần đầu tiên ở Đức nhiều bang đã thành lập quỹ ốm đau và yêu cầu công nhân phải đóng góp để dự phòng khi bị giảm thu nhập vì bệnh tật. Từ đó, xuất hiện hình thức bắt buộc đóng góp. Lúc đầu chỉ có giới thợ tham gia, dần dần các hình thức bảo hiểm mở rộng ra cho các trường hợp rủi ro 15