Luận văn Thạc sĩ Luật học: Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo luật hình sự Việt Nam (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh Đắk Lắk

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:125

Thêm vào BST

Báo xấu

21
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn góp phần hoàn thiện lý luận cơ bản về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự gồm các nội dung về khái niệm, đặc điểm của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự; phạm vi và phân loại tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự; ý nghĩa và vai trò của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự.... Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật học: Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo luật hình sự Việt Nam (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh Đắk Lắk

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT TRẦN THỊ THÙY TRANG C¸C T×NH TIÕT T¡NG NÆNG TR¸CH NHIÖM H×NH Sù THEO LUËT H×NH Sù VIÖT NAM (Trªn c¬ së sè liÖu thùc tiÔn ®Þa bµn tØnh §¾k L¾k) LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2015
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT TRẦN THỊ THÙY TRANG C¸C T×NH TIÕT T¡NG NÆNG TR¸CH NHIÖM H×NH Sù THEO LUËT H×NH Sù VIÖT NAM (Trªn c¬ së sè liÖu thùc tiÔn ®Þa bµn tØnh §¾k L¾k) Chuyên ngành: Luâ ̣t hin ̀ h sư ̣ và tố tu ̣ng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. CHU THỊ TRANG VÂN HÀ NỘI - 2015
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chƣa đƣợc công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn của mình. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƢỜI CAM ĐOAN Trần Thị Thùy Trang
MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ CÁC TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ THEO LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM .................................................................... 11 1.1. Khái niệm, đặc điểm tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự ........ 11 1.1.1. Khái niệm tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự ........................... 11 1.1.2. Đặc điểm tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự ............................ 20 1.2. Phân loại tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự ...................... 25 1.2.1. Phân loại căn cứ vào ý nghĩa pháp lý của các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự ................................................................... 26 1.2.2. Phân loại căn cứ vào tính chất của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự .................................................................................... 29 1.3. Ý nghĩa và vai trò của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự ...... 33 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1................................................................................ 39 Chương 2: TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐẮK LẮK ................. 40 2.1. Quy định về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo pháp luật hình sự Việt Nam ........................................................... 40 2.1.1. Quy định về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trƣớc khi ban hành Bộ Luật hình sự Việt Nam năm 1985 ............................... 40 2.1.2. Quy định về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1985 và cho đến trƣớc khi ban hành Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999........................................ 44
2.1.3. Quy định về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo Bộ luật hình sự hiện hành (Bộ luật Hình sự Việt Nam năm 1999, sửa đổi, bổ sung năm 2009) .............................................................. 48 2.2. Thực tiễn áp dụng các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong xét xử trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk ................................... 65 2.2.1. Khái quát về tình hình kinh tế - xã hội của tỉnh Đắk Lắk................. 65 2.2.2. Thực tiễn xét xử các vụ án hình sự và áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk ........................ 67 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2................................................................................ 78 Chương 3: CÁC GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM ÁP DỤNG ĐÚNG PHÁP LUẬT CÁC TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ.......................................................................................... 79 3.1. Kiến nghị hoàn thiện các quy định pháp luật hình sự về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự ....................................... 79 3.1.1. Sự cần thiết của việc tiếp tục hoàn thiện pháp luật hình sự về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự............................................. 79 3.1.2. Các kiến nghị cụ thể để hoàn thiện quy định pháp luật hình sự về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự ........................................ 83 3.1.3. Hoàn thiện quy định của pháp luật để hƣớng dẫn áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự .................................................... 89 3.1.4. Đổi mới kỹ thuật lập pháp trong xây dựng pháp luật hình sự quy định về hình phạt trong trƣờng hợp áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự .................................................................. 90 3.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong thực tiễn giải quyết vụ án hình sự ......................................................................... 91 3.2.1. Tuyên truyền nâng cao nhận thức của cộng đồng xã hội về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự .................................................... 91
3.2.2. Nâng cao năng lực áp dụng pháp luật của cơ quan tiến hành tố tụng, ngƣời tiến hành tố tụng hình sự ............................................... 92 3.2.3. Nâng cao năng lực hành nghề của đội ngũ luật sự và trợ giúp viên pháp lý tham gia vụ án hình sự ................................................. 98 3.2.4. Tăng cƣờng hiệu quả công tác kiểm tra, giám sát việc áp dụng pháp luật về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong giải quyết các vụ án hình sự ..................................................................... 99 3.2.5. Đổi mới phƣơng thức tố tụng, phát huy dân chủ trong tố tụng hình sự ............................................................................................. 101 3.2.6. Bảo đảm và tăng cƣờng tranh tụng trong tố tụng hình sự .............. 103 3.2.7. Tăng cƣờng hợp tác quốc tế trong hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự ............................................................................................. 106 KẾT LUẬN CHƢƠNG 3.............................................................................. 108 KẾT LUẬN .................................................................................................. 110 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 115
MỞ ĐẦU 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI Bộ luật Hình sự Việt Nam năm 1999 quy định: Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội đƣợc quy định trong Bộ luật hình sự, do ngƣời có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ Tổ quốc, xâm phạm chế độ chính trị, chế độ kinh tế, nền văn hoá, quốc phòng, an ninh, trật tự, an toàn xã hội, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tự do, tài sản, các quyền, lợi ích hợp pháp khác của công dân, xâm phạm những lĩnh vực khác của trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa [37, Điều 8]. Về nguyên tắc, bị xác định là tô ̣i pha ̣m khi và chỉ khi phải thỏa mãn đầy đủ bốn yế u tố cấ u thành tô ̣i pha ̣m: chủ thể, khách thể, mặt khách quan, mặt chủ quan. Bấ t cƣ́ tội phạm nào , cho dù đó là loại tội phạm đă ̣c biê ̣t nghiêm tro ̣ng , tội phạm rấ t nghiêm tro ̣ng , tội phạm nghiêm tro ̣ng hay tội phạm it́ nghiêm trọng cũng đều là một thể thống nhất giữa các yếu tố khách quan và yếu tố chủ quan, giƣ̃a nhƣ̃ng biể u hiê ̣n bên ngoài và nhƣ̃ng quan hê ̣ tâm lý bên trong , đều là hoạt động của con ngƣời cụ thể xâm hại đến những quan hệ xã hội đƣợc pháp luật hình sự bảo vệ. Tội phạm đa dạng, phong phú với nhiều loại tội khác nhau cùng nhiều mức độ khác nhau. Trong thực tiễn, việc phạm tội cũng rất đa dạng và phong phú do sự khác nhau về các đặc điểm chủ thể, khách thể, mặt chủ quan, mặt khách quan của mỗi tội phạm cụ thể đƣợc thực hiện . Chính sự phong phú, đa dạng này đã làm cho tính chấ t, mƣ́c đô ̣ nguy hiể m cho xã hô ̣i của mỗi tô ̣i pha ̣m khác nhau. Điều này chỉ ra sự phụ thuộc của tính chấ t , mƣ́c đô ̣ nguy hiể m cho 1
xã hội củ a mỗi tô ̣i pha ̣m vào các đặc điểm chủ thể , khách thể, mặt chủ quan, mặt khách quan của mỗi tội phạm cụ thể đƣợc thực hiện. Sƣ̣ khác nhau về chủ thể tô ̣i pha ̣m (đô ̣ tuổ i, đă ̣c điể m về nhân thân…), khác nhau về quan hệ xã hội bị xâm hại, khác nhau về tin ́ h chấ t và mƣ́c đô ̣ lỗi , khác nhau về hành vi khách quan, khác nhau về hậu quả, khác nhau về mục đích phạm tội.... Sự khác nhau này làm cho tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội là khác nhau giữa các tội phạm. Và ngay trong cùng mô ̣t tô ̣i pha ̣m, thì các trƣờng hợp phạm tội cụ thể , tô ̣i pha ̣m cũng khác nhau về công cu ̣, phƣơng tiê ̣n, phƣơng pháp, thủ đoạn phạm tội, mƣ́c đô ̣ hậu quả xảy ra , tính chất, đă ̣c điể m của đố i tƣơ ̣ng tác đô ̣ng , thái độ tâm lý, khi thƣ̣c hiê ̣n, đă ̣c điể m cá nhân của ngƣời pha ̣m tô ̣i, hoàn cảnh, điạ điể m, thời gian xảy ra tô ̣i pha ̣m, vai trò của mỗi ngƣời phạm tội… cũng dẫn đến sự khác nhau về tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của mỗi ngƣời phạm tội. Suy cho cùng, đó cũng chính là sƣ̣ khác nhau về biể u hiê ̣n tiń h nguy hiể m cho xã hô ̣i của tô ̣i pha ̣m. Trong sự biến thiên của các yếu tố trên dẫn đến việc tăng hoă ̣c giảm tiń h chấ t, mƣ́c đô ̣ nguy hiể m cho xã hô ̣i của tô ̣i pha ̣m. Vì vậy, pháp luật hình sự quy đinh ̣ nhƣ̃ng tình tiế t tăng nă ̣ng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự nhằm đảm bảo yêu cầ u phân hóa trách nhiệm hình sự. Trong đó, các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự có vai trò phân hóa trách nhiệm hình sự nhƣ̃ng trƣờng hơ ̣p tô ̣i p hạm nguy hiể m hơn và cần phải tăng mức độ giáo dục , cải tạo ngƣời phạm tội. Về mặt pháp luật thực định, trong Bộ luật Hình sự Việt Nam năm 1999, gọi tên các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự quy định tại Khoản 1 Điều 48. Tuy nhiên, tại Khoản 2 Điều này lại quy định: “Những tình tiết đã là yếu tố định tội hoặc định khung hình phạt thì không được coi là tình tiết tăng nặng”. Nhƣ vậy, với quy định này, việc xác định yếu tố định tội, yếu tố định khung hình phạt có phải là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự hay không vẫn đƣợc để ngỏ. Ngoài ra, đối với một số tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự 2
còn chƣa có quy định cụ thể, rõ ràng và việc hƣớng dẫn áp dụng pháp luật chƣa đƣợc thực hiện có hiệu quả dẫn đến việc áp dụng các tình tiết này không thống nhất nhƣ tình tiết phạm tội đối với ông, bà, cha, mẹ…. Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự cũng không đƣợc quy định mức độ cụ thể tăng nặng trách nhiệm hình sự đối với chủ thể tội phạm dẫn đến việc áp dụng tùy nghi, thiếu chính xác, thậm chí tạo điều kiện cho các vấn đề tiêu cực nảy sinh. Thêm vào đó, trong điều kiện, tình hình mới, một số tình tiết phạm tội làm tăng nặng trách nhiệm hình sự nhƣ lợi dụng danh nghĩa cơ quan, tổ chức để phạm tội… chƣa đƣợc quy định là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự làm cho việc phân hóa trách nhiệm hình sự chƣa triệt để, chƣa cá thể hóa đƣợc trách nhiệm hình sự một cách tối đa. Trên thực tế, việc áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự một cách có hiệu quả đã góp phần giải quyết các vụ án hình sự một cách hiệu quả, góp phần đảm bảo trật tự an toàn xã hội. Tuy nhiên, những hạn chế, vƣớng mắc nhƣ đã nêu cùng với những hạn chế trong thực tiễn đã làm cho việc áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong giải quyết các vụ án hình sự chƣa đạt đƣợc hiệu quả cao. Tỉnh Đắk Lắk là một trong những địa bàn trọng điểm của khu vực Tây Nguyên. Trong những năm qua, Tòa án nhân dân tỉnh Đắk Lắk và tòa án nhân dân cấp huyện của tỉnh Đắk Lắk đã làm tốt công tác xét xử hình sự, về cơ bản là áp dụng đúng loại tội phạm, khung hình phạt và các hình phạt đƣợc tuyên tƣơng xứng với hành vi phạm tội. Áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong công tác xét xử vụ án hình sự của Tòa án nhân dân hai cấp trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk là tƣơng đối chính xác, góp phần rất lớn trong công tác phòng ngừa và đấu tranh phòng chống tội phạm, cũng nhƣ trừng phạt, cải tạo và giáo dục ngƣời phạm tội. Tuy nhiên, một số vụ án hình sự, công tác áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự có những hạn chế nhất định, làm giảm hiệu quả 3
của công tác này nhƣ áp dụng chƣa chính xác tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, áp dụng chƣa đầy đủ tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, đánh giá chƣa chính xác tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự. Điều này xuất phát từ cả nguyên nhân khách quan và nguyên nhân chủ quan nhƣ sự chƣa hoàn thiện của hệ thống pháp luật, công tác hƣớng dẫn pháp luật chƣa đầy đủ, trình độ chuyên môn của ngƣời tiến hành tố tụng chƣa cao, tranh tụng chƣa hiệu quả… Đây cũng là thực trạng chung của công tác áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong giải quyết vụ án hình sự tại các địa phƣơng khác. Những vấn đề này đặt ra yêu cầu phải tăng cƣờng hiệu quả của công tác áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự đối với công tác xét xử vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh nói riêng cũng nhƣ trong cả nƣớc nói chung. Về mặt khoa học, hiện nay, trong khoa học pháp lý và thực tiễn áp dụng, có nhiều cách tiếp cận và quan điểm nghiên cứu khác nhau về “tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự”. Xuất phát điểm từ việc trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý bất lợi áp dụng với ngƣời đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội mà luật hình sự quy định là tội phạm thì khi xuất hiện tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, hậu quả pháp lý đó tăng lên. Tuy nhiên tăng lên trong một khung hình phạt hay chuyển sang khung hình phạt nặng hơn hoặc chuyển sang tội nặng hơn thì cũng còn nhiều quan điểm khác nhau. Về mặt khoa học, việc xác định tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự còn có sự tranh luận, chƣa thống nhất với nhau. Chính vì vậy, học viên đã chọn đề tài “Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo luật hình sự Việt Nam (trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bàn tỉnh Đắk Lắk” làm đề tài nghiên cứu luận văn của mình bảo đảm các yêu cầu về lý luận và thực tiễn, góp phần hoàn thiện và nâng cao hiệu quả áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong giải quyết vụ án hình sự ở Việt Nam nói chung và tỉnh Đắk Lắk nói riêng. 4
2. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI Việc nghiên cứu về trách nhiệm hình sự nói chung, tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự nói riêng nhận đƣợc nhiều sự quan tâm nghiên cứu của các nhà quản lý và khoa học Việt Nam. Do tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự liên quan đến nhiều chế định khác nhau của pháp luật hình sự nhƣ quyết định hình phạt, xác định trách nhiệm hình sự trong các tội phạm hoặc nhóm tội phạm, nhóm ngƣời phạm tội… nên đƣợc đề cập trong nhiều nghiên cứu khác nhau về những đối tƣợng nghiên cứu này. Các nghiên cứu này có thể kể đến nhƣ luận án tiến sĩ luật học của Tiến sĩ Dƣơng Tuyết Miên (2003) về Quyết định hình phạt trong Luật Hình sự Việt Nam; luận văn thạc sĩ luật học của Thạc sĩ Đặng Xuân Nam (1999) về Tội hiếp dâm trẻ em và đấu tranh phòng chống tội phạm này trên địa bàn tỉnh Bình Định; Lê Cảm (2002) về Nhân thân người phạm tội: Một số vấn đề lý luận cơ bản (IV. Vai trò của các tình tiết tăng nặng & giảm nhẹ thuộc về nhân thân người phạm tội đối với việc cá thể hoá TNHS và hình phạt); Trịnh Tiến Việt (2004) về Bộ luật Hình sự Việt Nam năm 1999: cần tiếp tục hoàn thiện… Về đối tƣợng nghiên cứu là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự và áp dụng tình tiết này, cũng có nhiều nghiên cứu về đối tƣợng này nhƣ Luận văn thạc sĩ của Thạc sĩ Đỗ Đức Hồng Hà (1991) về Áp dụng tình tiết định tội, tình tiết định khung, tình tiết tăng nặng - giảm nhẹ trong luật Hình sự Việt Nam; Khóa luận tốt nghiệp của Võ Khánh Vinh (1995) về Các tình tiết tăng nặng theo pháp luật hình sự Việt Nam; Luận văn thạc sĩ của Thạc sĩ Trần Mạnh Toàn (2011) về Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội; Luận văn thạc sĩ của Thạc sĩ Bùi Văn Lam (2002) về Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong Luật Hình sự Việt Nam; khóa luận tốt nghiệp của Mông Thị Thu Hƣơng về Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong Luật Hình sự Việt Nam; Luận văn thạc sĩ của Thạc 5
sĩ Phan Hồng Thúy (2010) về Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam - một số vấn đề lý luận và thực tiễn; Luận văn thạc sĩ của Thạc sĩ Bùi Quang Vinh về Lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội với tư cách là một tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam; Luận văn thạc sĩ của Thạc sĩ Nguyễn Thị Phƣơng về Phạm tội vì động cơ đê hèn với tư cách là một tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong Luật Hình sự Việt Nam; Dƣơng Tuyết Miên (1997) về Thực tiễn áp dụng các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự theo điều 38,39 Bộ luật hình sự; Thạc sĩ Lê Văn Luật (2007) về Bàn về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự “Phạm tội đối với trẻ em”; Đỗ Đức Hồng Hà (2006) về Các tình tiết định khung tăng nặng trong tội giết người phản ánh đối tượng bị xâm hại là đối tượng cần được bảo vệ đặc biệt…. Tuy nhiên, những công trình này nghiên cứu chủ yếu dƣới góc độ tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo nghĩa hẹp, tức là các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự chung đƣợc quy định trong Bộ luật Hình sự Việt Nam năm 1985 và 1999. Riêng đối với một số nghiên cứu nhƣ Luận văn thạc sĩ của Thạc sĩ Bùi Văn Lam (2002) về Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong Luật Hình sự Việt Nam nghiên cứu tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong pháp luật hình sự Việt Nam theo nghĩa rộng, bao gồm tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự định tội, tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự định khung và tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự chung. Công trình này nghiên cứu và công bố vào thời điểm năm 2002, đến thời điểm hiện nay một số kiến nghị của tác giả đã đƣợc giải quyết, nhƣng có một số vấn đề mới phát sinh trong thực tiễn có liên quan chƣa đƣợc luận văn này giải quyết nhƣ việc bổ sung một số tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự định tội vào năm 2009 khi ban hành Luật số 37/2009/QH12 sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Hình sự Việt Nam năm 1999. Đặc biệt, hiện nay, chƣa có công trình nghiên cứu nào nghiên 6
cứu về thực tiễn áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong giải quyết vụ án hình sự trên một địa bàn cụ thể là tỉnh Đắk Lắk. Nhƣ vậy, việc nghiên cứu đề tài “Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong Luật hình sự Việt Nam và thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk” không trùng lặp với các công trình đã nghiên cứu trƣớc đây và là một nghiên cứu mới. 3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI 3.1 Mục đích nghiên cứu Luận văn nghiên cứu vấn đề lý luận về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong pháp luật hình sự Việt Nam và thực tiễn áp dụng các quy định này trong giải quyết vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk nhằm: - Góp phần hoàn thiện lý luận cơ bản về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự gồm các nội dung về khái niệm, đặc điểm của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự; phạm vi và phân loại tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự; ý nghĩa và vai trò của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự. - Đánh giá và phân tích các quy định của Bộ luật Hình sự Việt Nam năm 1999, sửa đổi, bổ sung năm 2009 về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự cụ thể. Trong đó, làm sáng tỏ nội dung các quy định này, đánh giá và giải thích về tính nguy hiểm cho xã hội tăng lên của các tình tiết này. Từ đó cũng chỉ ra những thiếu sót, bất cập của quy định về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, nhất là các quy định chƣa rõ ràng, các tình tiết liên quan cần đƣợc bổ sung hoặc quy định về việc áp dụng, hƣớng dẫn áp dụng chƣa cụ thể, rõ ràng. - Đánh giá đƣợc thực trạng áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk, chỉ ra những thành tựu đã đạt đƣợc, những hạn chế, bất cập và nguyên nhân của những hạn chế, bất cập này cần phải khắc phục. Từ đó, luận văn đề xuất một số giải pháp chủ yếu nâng cao chất lƣợng áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trên địa bàn tỉnh 7
Đắk Lắk nói riêng, các địa phƣơng khác trong cả nƣớc nói chung khi giải quyết vụ án hình sự. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt đƣợc mục đích nghiên cứu trên, luận văn có các nhiệm vụ nghiên cứu sau: - Nhận thức đầy đủ và sâu sắc những vấn đề lý luận cơ bản về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự gồm khái niệm, đặc điểm của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự; phạm vi và phân loại tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự; ý nghĩa và vai trò của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự. - Nêu, phân tích và đánh giá làm sáng tỏ nội dung các quy định về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong Bộ luật Hình sự Việt Nam năm 1999, sủa đổi, bổ sung năm 2009. Đánh giá và giải thích về tính nguy hiểm cho xã hội tăng lên của các tình tiết này. Từ đó cũng chỉ ra những thiếu sót, bất cập của quy định về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, nhất là các quy định chƣa rõ ràng, các tình tiết liên quan cần đƣợc bổ sung hoặc quy định về việc áp dụng, hƣớng dẫn áp dụng chƣa cụ thể, rõ ràng. - Đánh giá đƣợc thực trạng áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk, chỉ ra những thành tựu đã đạt đƣợc, những hạn chế, bất cập và nguyên nhân của những hạn chế, bất cập này cần phải khắc phục. - Đề xuất một số giải pháp chủ yếu nâng cao chất lƣợng áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk nói riêng, các địa phƣơng khác trong cả nƣớc nói chung khi giải quyết vụ án hình sự. 4. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự có thể đƣợc nghiên cứu dƣới nhiều góc độ khác nhau. Trong khuôn khổ luận văn thạc sĩ luật học này, tác giả tập trung nghiên cứu tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo nghĩa rộng, bao gồm tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự định tội, tình tiết tăng 8
nặng trách nhiệm hình sự định khung và tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự chung. Bởi vì, theo chúng tôi, tình tiết đƣợc hiểu là yếu tố, dấu hiệu. Khoản 2 Điều 48 Bộ luật Hình sự Việt Nam năm 1999 có đề cập đến yếu tố định tội, yếu tố định khung và tình tiết tăng nặng, và nội dung là thực hiện nguyên tắc loại trừ áp dụng (thứ tự áp dụng) là yếu tố định tội, yếu tố định khung và tình tiết tăng nặng. Trong khi đó, tại Khoản 1 của Điều 48, lại đề cập đến tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự. Nhƣ vậy, tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo quy định của Bộ luật Hình sự Việt Nam phải bao gồm tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự định tội, tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự định khung và tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự chung. Ngoài ra, cũng thấy, cho dù là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự định tội, tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự định khung hay tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự chung thì đều làm tăng trách nhiệm hình sự của chủ thể tội phạm. Cụ thể: tội phạm bị xử lý theo tội danh nặng hơn so với tội danh cơ bản cùng loại, khung hình phạt nặng hơn so với khung hình phạt cơ bản của cùng tội danh hoặc mức hình phạt cao hơn so với trƣờng hợp không có tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong cùng khung hình phạt. Về thực địa, luận văn nghiên cứu hoạt động áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong công tác giải quyết vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk trong giai đoạn từ năm 2010 đến nay. 5. PHƢƠNG PHÁP LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI Luận văn đƣợc thực hiện trên cơ sở phƣơng pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lê nin, trong đó có sự vận dụng tổng hợp các phƣơng pháp duy vật biện chứng, duy vật lịch sử. Luận văn vận dụng những quan điểm cơ bản của Đảng Cộng sản Việt Nam, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh, các văn bản pháp luật Việt Nam, kết hợp với các phƣơng pháp phân tích, tổng hợp, so sánh, thống kê… để lý giải các vấn đề lý luận, đánh giá các quy định của pháp luật cũng nhƣ đánh giá các vấn đề 9
thực tiễn có liên quan giúp cho vấn đề nghiên cứu đƣợc nhìn nhận dƣới góc nhìn đa chiều và hoàn thành các mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài. 6. Ý NGHĨA LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA LUẬN VĂN 6.1. Ý nghĩa khoa học Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần bổ sung, hoàn thiện vấn đề lý luận về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, giúp cho các học giả, các nhà nghiên cứu có góc nhìn toàn diện hơn, đầy đủ hơn về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự và công tác áp dụng quy định về tình tiết này của Bộ luật Hình sự Việt Nam năm 1999, sửa đổi, bổ sung năm 2009. Luận văn cũng sẽ là nguồn tƣ liệu để làm tài liệu tham khảo, giảng dạy, trao đổi kinh nghiệm, nghiên cứu về các vấn đề có liên quan đến tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự và thực tiễn áp dụng quy định về tình tiết này. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần giúp các nhà quản lý, hoạch định chính sách, xây dựng pháp luật có cách tiếp cận đầy đủ về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự quy định trong pháp luật hình sự. Từ đó, có thể hoàn thiện pháp luật, đƣa ra và thực hiện các giải pháp để nâng cao hiệu quả áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong giải quyết các vụ án hình sự. 7. CƠ CẤU CỦA LUẬN VĂN Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chƣơng: Chương 1: Những vấn đề chung về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo luật hình sự Việt Nam. Chương 2: Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo pháp luật hình sự Việt Nam và thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk. Chương 3: Các giải pháp bảo đảm áp dụng đúng pháp luật các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự. 10
Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ CÁC TÌNH TIẾT TĂNG NẶNG TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ THEO LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. Khái niệm, đặc điểm tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự 1.1.1. Khái niệm tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự Khoa ho ̣c pháp lý và khoa học pháp luâ ̣t hiǹ h sƣ̣ nghiên cứu tô ̣i pha ̣m là thể thố ng nhấ t gồm các yếu tố chủ thể , khách thể, mặt chủ quan và mặt khách quan của nó. Trong đó, chủ thể của tội phạm đƣợc xác định ngƣời có đầy đủ năng lƣ̣c trách nhiệm hình sự đã thƣ̣c hiê ̣n hành vi bị xác định là tội phạm , khách thể của tội phạm là quan hệ xã hội bị tội phạm xâm hại ; mặt chủ quan của tội phạm là các yếu tố thuộc về chủ quan của tội phạm , bao gồm : lỗi, động cơ, mục đích phạm tội… , lỗi là yếu tố cơ bản và quan trọng nhất trong mặt chủ quan của tội phạm; mặt khách quan của tội phạm là các yếu tố khách quan của tội phạm, bao gồm các yếu tố về hành vi , hâ ̣u quả nguy hiể m cho xã hô ̣i, mố i quan hê ̣ nhân quả giƣ̃a hành vi và hâ ̣u quả , công cụ, phƣơng tiện phạm tội, hành vi phạm tội là yếu tố luôn có và là yếu tố cơ bản của tội phạm và mặt khách quan của tội phạm. Về nguyên tắc, bị xác định là tô ̣i pha ̣m khi và chỉ khi phải thỏa mañ đầ y đủ bốn yế u tố cấ u thành tô ̣i pha ̣m : chủ thể, khách thể, mặt khách quan và mặt chủ quan. Bấ t kỳ tội phạm nào , cho dù đó là loại tội phạm đă ̣c biê ̣t nghiêm trọng, tội phạm rấ t nghiêm tro ̣ng , tội phạm nghiêm tro ̣ng hay tội phạm ít nghiêm tro ̣ng cũng đề u là một thể thố ng nhấ t giƣ̃a các yế u tố khách quan và yế u tố chủ quan, giƣ̃a nhƣ̃ng biể u hiê ̣n bên ngoài và nhƣ̃ng quan hê ̣ tâm lý bên trong, đều là hoạt động của con ngƣời cụ thể xâm hại đến n hững quan hê ̣ xã hô ̣i đƣợc pháp luật hình sự bảo vệ. Trên thực tế, việc phạm tội cũng rất đa dạng và phong phú do sự khác 11
nhau về các đặc điểm chủ thể, khách thể, mặt chủ quan, mặt khách quan của mỗi tội phạm cụ thể đƣợc thực hiện. Chính sự phong phú, đa dạng này đã làm cho tin ́ h chấ t , mƣ́c đô ̣ nguy hiể m cho xã hô ̣i của mỗi tô ̣i pha ̣m khác nhau . Điều này chỉ ra sự phụ thuộc của tiń h chấ t , mƣ́c đô ̣ nguy hiể m cho xã hô ̣i của mỗi tô ̣i pha ̣m vào các đặc điểm chủ thể , khách thể, mặt chủ quan, mặt khách quan của mỗi tội phạm cụ thể đƣợc thực hiện . Sƣ̣ khác nhau về chủ thể tô ̣i phạm (đô ̣ tuổ i, đă ̣c điể m về nhân thân…), khác nhau về quan hệ xã hội bị xâm hại, khác nhau về tính chất và mức độ lỗi , khác nhau về hành vi khách quan , khác nhau về hậu quả , khác nhau về mục đích phạm tội .... làm cho tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội là khác nhau giữa các tội phạm . Ngay trong cùng mô ̣t tô ̣i pha ̣m, trong các trƣờng hơ ̣p phạm tội cu ̣ thể , tô ̣i pha ̣m cũng khác nhau về công cu ,̣ phƣơng tiê ̣n, phƣơng pháp, thủ đoạn phạm tội (nguy hiể m it́ hay nhiề u ), mƣ́c đô ̣ hậu quả xảy ra , tính chất , đă ̣c điể m của đố i tƣơ ̣ng tác đô ̣ng, thái độ tâm lý , khi thƣ̣c hiê ̣n , đă ̣c điể m cá nhân của ngƣời pha ̣m tô ̣i , hoàn cảnh, điạ điể m , thời gian xảy ra tô ̣i pha ̣m , vai trò của mỗi ngƣời phạm tội… Điều này cũng dẫn đến sự khác nhau về tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm. Suy cho cùng, đó cũng chính là sƣ̣ khác nhau về biể u hiê ̣n tính nguy hiể m cho xã hội của tội phạm. Sự biến thiên của các yếu tố trên dẫn đến việc tăng hoă ̣c giảm tính chấ t , mƣ́c đô ̣ nguy hiể m cho xã hô ̣i của tô ̣i pha ̣m . Vì vậy, pháp luật hình sự quy đinh ̣ nhƣ̃ng tình tiế t tăng nă ̣ng , giảm nhẹ trách nhiệm hình sự nhằ m đảm bảo yêu cầ u phân hóa trách nhiệm hình sự . Trong đó, các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự có vai trò phân hóa trách nhiệm hình sự nhƣ̃ng trƣờng hơ ̣p tô ̣i phạm nguy hiểm hơn và cần phải tăng mức độ biện pháp giáo dục , cải tạo ngƣời phạm tội. Hiện nay, trong khoa học pháp lý và thực tiễn áp dụng pháp luật, có nhiều quan điểm khác nhau về tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự do góc 12
độ nghiên cứu khác nhau cũng nhƣ căn cứ đƣợc sử dụng khác nhau. Qua nghiên cứu các quan điểm này, có thể phân biệt là có hai nhóm quan điểm khác nhau. Cụ thể: quan điểm thứ nhất cho rằng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự chỉ là những tình tiế t làm tăng mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm trong phạm vi một khung hình phạt của một tội phạm cụ thể . Quan điểm thứ hai lại cho rằng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là những tình tiế t làm tăng mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm , bao gồm có thể chuyển sang khung hình phạt khác hoặc chuyển sang tội phạm khác cùng loại nhưng có tính chất nguy hiểm hơn và khung hình phạt nặng hơn hoặc hình phạt nghiêm khắc hơn so với trường hợp phạm tội thông thường. Theo quan điểm thứ nhất, quan niệm này cho rằng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự chỉ là những tình tiết làm tăng mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm trong phạm vi một khung hình phạt của một tội phạm cụ thể. Tƣ́c là tin ̀ h tiế t tăng nă ̣ng trách nhiệm hình sự là tiǹ h tiế t tăng nă ̣ng chung đƣơ ̣c quy đinh ̣ và áp du ̣ng c ho các loa ̣i tô ̣i đƣơ ̣c pháp luật hình sự quy đinh ̣ , mà điển hình là đƣợc quy định ta ̣i Điề u 48 Bộ luật Hình sự Việt Nam năm 1999. Có thể dẫn chứng các quan điểm này nhƣ sau: Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự có ảnh hƣởng tới mức độ nguy hiểm của một tội phạm trong các trƣờng hợp cụ thể khác nhau và có ý nghĩa khi quyết định hình phạt vì chúng... làm tăng lên mức hình phạt cần áp dụng với tội phạm đã thực hiện trong giới hạn khung hình phạt mà luật quy định với tội phạm đó [39, tr.223]; Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là những tình tiết trong một vụ án cụ thể làm tăng mức độ nghiêm trọng của hành vi phạm tội và ngƣời phạm tội phải chịu một hình phạt nghiêm khắc hơn trong một khung hình phạt [32, tr.12]; Những tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là những tình tiết 13
làm cho một hành vi phạm tội hoặc ngƣời phạm tội giảm tăng lên mức độ nguy hiểm cho xã hội để từ đó cần áp dụng hình phạt nặng hơn trong phạm vi một khung hình phạt đã đƣợc xác định [31, tr.305]; Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là những tình tiết phản ánh mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm tăng lên trong phạm vi một khung hình phạt của một tội phạm cụ thể [39, tr.36]; Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là những tình tiết đƣợc quy định trong Bộ luật hình sự phản ánh mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, khả năng cải tạo giáo dục của ngƣời phạm tội. Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự có ý nghĩa trong việc quyết định hình phạt, làm tăng hình phạt trong giới hạn một khung hình phạt [29, tr.19]; Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là tình tiết đƣợc quy định trong Bộ luật hình sự với tính chất là tình tiết tăng nặng chung và là một trong những căn cứ để Tòa án quyết định hình phạt đối với ngƣời phạm tội theo hƣớng nghiêm khắc hơn trong phạm vi một khung hình phạt nếu trong vụ án hình sự có tình tiết này [51]… Quan điểm thứ hai lại cho rằng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là những tình tiế t làm tăng mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm , bao gồm có thể chuyển sang khung hình phạt khác hoặc chuyển sang tội phạm khác cùng loại nhưng có tính chất nguy hiểm hơn và khung hình phạt nặng hơn, hoặc ngay trong khung hình phạt đó nhưng hình phạt được áp dụng nghiêm khắc hơn trường hợp thông thường. Đại diện cho quan điểm này là nhà nghiên cứu Bùi Văn Lam trong Luận văn thạc sỹ luật học của mình đã định nghĩa: Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là tình tiết thuộc yếu tố chủ quan hoặc khách quan của tội phạm, hay tình tiết thuộc nhân 14