Luận văn Thạc sĩ Luật học: Cơ sở lý luận và thực tiễn về tranh tụng tại phiên tòa trong xét xử vụ án hình sự ở tỉnh Bắc Ninh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:125

Thêm vào BST

Báo xấu

34
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nghiên cứu đề tài này, tác giả hướng tới mục đích làm rõ cơ sở lý luận, quy định của Đảng, Nhà nước, pháp luật tố tụng hình sự và định hướng cải cách tư pháp đặc biệt cải cách hoạt động xét xử; đồng thời đánh giá thực tiễn hoạt động tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự ở tỉnh Bắc Ninh, từ đó chỉ ra những bất cập còn tồn tại của hoạt động tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự để đề xuất những giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động tranh tụng tại phiên tòa góp phần xây dựng phiên tòa hình sự thực sự công bằng, dân chủ nhằm thực hiện quá trình cải cách tư pháp ở Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật học: Cơ sở lý luận và thực tiễn về tranh tụng tại phiên tòa trong xét xử vụ án hình sự ở tỉnh Bắc Ninh

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI NGUYỄN THỊ HỒNG NHUNG KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ HỒNG NHUNG LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA TRONG XÉT XỬ VỤ ÁN HÌNH SỰ Ở TỈNH BẮC NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2014 HÀ NỘI - 2014
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ HỒNG NHUNG CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA TRONG XÉT XỬ VỤ ÁN HÌNH SỰ Ở TỈNH BẮC NINH Chuyên ngành : Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã ngành : 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS.TRẦN VĂN LUYỆN HÀ NỘI, 2014
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƢỜI CAM ĐOAN Nguyễn Thị Hồng Nhung
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG DANH MỤC CÁC ĐỒ THỊ MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA XÉT XỬ VỤ ÁN HÌNH SỰ ............................................ 7 1.1. Khái niệm tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự:.................................. 7 1.1.1. Khái niệm tranh tụng: ............................................................. 7 1.1.2. Khái niệm tranh tụng tại phiên tòa: ......................................... 8 1.2. Vai trò tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự:........................................ 8 1.3. Đặc điểm tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự: .................................11 1.3.1. Nguyên tắc tranh tụng tại phiên tòa: ..................................... 11 1.3.2. Các chủ thể tham gia vào quá trình tranh tụng: .................... 14 1.3.3. Bản chất của điều khiển tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự: ........................................................................................... 16 1.3.4. Nội dung hoạt động điều khiển tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự: .................................................................................. 19 1.3.5. Phạm vi và các giai đoạn của quá trình tranh tụng: .............. 21 1.4. Tìm hiểu về tranh tụng trong hoạt động xét xử vụ án hình sự ở một số quốc gia trên thế giới. .........................................................................................................28 1.4.1. Tranh tụng trong tố tụng hình sự của các nước theo hệ thống châu Âu lục địa: .............................................................................. 28
1.4.2. Tranh tụng trong tố tụng hình sự của các nước theo hệ thống pháp luật Anh- Mỹ: ......................................................................... 31 1.4.3. Lịch sử phát triển tranh tụng tại phiên tòa ở Việt Nam: ........ 33 Kết luận chƣơng 1 ......................................................................................... 48 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG XÉT XỬ VỤ ÁN HÌNH SỰ VÀ HOẠT ĐỘNG TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA XÉT XỬ VỤ ÁN HÌNH SỰ Ở TỈNH BẮC NINH .......................................................................................... 50 2.1. Tình hình xét xử vụ án hình sự ở tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2008-2013: .........50 2.2. Thực trạng hoạt động tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự ở tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2008 – 2013: ....................................................................................67 2.3. Nguyên nhân của những hạn chế trong hoạt động tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự ở tỉnh Bắc Ninh. ...........................................................................74 Kết luận chƣơng 2 ......................................................................................... 79 CHƢƠNG 3: CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA XÉT XỬ VỤ ÁN HÌNH SỰ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BẮC NINH ........................................................................ 81 3.1. Quan điểm của Đảng, Nhà nước về tranh tụng tại phiên tòa trong xét xử vụ án hình sự. ..................................................................................................................81 3.2. Các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự:..................................................................................................................83 3.2.1. Hoàn thiện các quy định của pháp luật TTHS hiện hành liên quan đến hoạt động tranh tụng tại phiên tòa hình sự: ..................... 83 3.2.2. Nâng cao trình độ, kĩ năng điều khiển tranh tụng của Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân: ............................................................... 89 3.2.3. Mở rộng, nâng cao quyền bào chữa: ..................................... 95
3.2.4. Nâng cao chất lượng của Kiểm sát viên trong hoạt động tranh tụng tại phiên tòa: ........................................................................... 98 3.2.5. Xây dựng cơ sở vật chất, điều chỉnh chính sách tiền lương cho Thẩm phán, Kiểm sát viên đảm bảo chất lượng tranh tụng: ............ 99 3.2.6. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục cho mọi người hiểu và thực hiện nguyên tắc tranh tụng tại phiên tòa: ......................... 101 Kết luận chƣơng 3 ....................................................................................... 103 KẾT LUẬN .................................................................................................. 104 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 111
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự HĐXX Hội đồng xét xử TAND Tòa án nhân dân TNHS Trách nhiệm hình sự TTHS Tố tụng hình sự VKS Viện kiểm sát VKSND Viện kiểm sát nhân dân XHCN Xã hội chủ nghĩa
DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1: Tổng hợp số liệu xét xử sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm, tái thẩm của ngành Tòa án nhân dân tỉnh Bắc Ninh …………… 105 Bảng 2.2: Tổng hợp số liệu vụ án hình sự sơ thẩm của ngành Tòa án nhân dân tỉnh Bắc Ninh có luật sư tham gia từ năm 2008 đến 2013 … 106
DANH MỤC CÁC ĐỒ THỊ Trang Biểu đồ 2.1: Tỷ lệ xét xử sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm, tái thẩm của ngành Tòa án nhân dân tỉnh Bắc Ninh (2008-2013) .............. 107 Biểu đồ 2.2: Tỷ lệ vụ án hình sự sơ thẩm có luật sư tham gia (2008-2013)..... 108
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài: Những năm qua, tình hình vi phạm pháp luật ở nước ta xảy ra nghiêm trọng, diễn biến phức tạp, có chiều hướng gia tăng ảnh hưởng đến quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Cùng với sự nỗ lực của toàn xã hội, các cơ quan tiến hành tố tụng đã có nhiều cố gắng trong công tác tư pháp nên đã góp phần quan trọng vào việc giữ vững an ninh, chính trị, trật tự, an toàn xã hội. Tuy nhiên, chất lượng công tác tư pháp nói chung và công tác xét xử nói riêng còn chưa ngang tầm với yêu cầu và nhiệm vụ mà Đảng và nhân dân giao phó, còn bộc lộ nhiều yếu kém, bỏ lọt tội phạm, làm oan người vô tội, xâm phạm đến các quyền và lợi ích hợp pháp của Nhà nước, của xã hội và công dân. Trong khi chất lượng tranh tụng hiện nay còn nhiều hạn chế như sự có mặt của người bào chữa tại phiên tòa, quyền bào chữa của bị cáo chưa thực sự được đảm bảo… Đội ngũ Thẩm phán, Kiểm sát viên, Điều tra viên, Luật sư và các cán bộ tư pháp khác chưa được chuẩn bị đầy đủ về kỹ năng nghề nghiệp theo yêu cầu cải cách tư pháp; kinh nghiệm thực tiễn về tranh tụng còn hạn chế nên không tránh khỏi khó khăn, lúng túng trong thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình theo quy định của pháp luật. Nghị quyết 08/NQ-TW ngày 02/01/2002 “Về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới” và Nghị quyết 49/NQ-TW ngày 02/6/2005 “Về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020” của Bộ Chính trị ra đời trở thành định hướng chiến lược cho công cuộc cải cách tư pháp ở nước ta. Nghị quyết này đề cập nhiều nội dung khác nhau của công tác tư pháp từ hoạt động điều tra, truy tố, xét xử cho đến việc đào tạo cán bộ tư pháp, trong đó tăng cường tranh tụng trong quá trình xét xử vụ án hình sự được coi là vấn đề trọng tâm của Nghị quyết. Theo đó, các quy định trong tố tụng hình sự 1
phải đảm bảo tính khách quan, phán quyết của Tòa án phải căn cứ chủ yếu vào kết quả tranh tụng tại phiên tòa, phải đảm bảo để bản án, quyết định của Tòa án là hiện thân của công lý, công bằng xã hội. Như vậy, một vấn đề cấp bách được đặt ra đối với các cơ quan tư pháp là làm thế nào để đạt được những yêu cầu cải cách tư pháp liên quan đến vấn đề tranh tụng. Với vai trò quan trọng như vậy, việc nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa luôn luôn là một nhu cầu, một đòi hỏi cấp thiết khách quan. Cùng với quá trình chuyển đổi nền kinh tế của đất nước, tình hình kinh tế ở Bắc Ninh cũng có nhiều thay đổi. Là một tỉnh được tách ra từ tỉnh Hà Bắc cũ, được tái lập theo nghị quyết của Quốc hội khoá IX, kỳ họp thứ 10 ngày 06/11/1996, với đặc điểm là một tỉnh nằm ở vùng đồng bằng Bắc bộ, có nhiều làng nghề truyền thống, giao thông thuận lợi, Bắc Ninh thu hút được rất nhiều nhà đầu tư nước ngoài đến đầu tư. Nhiều khu công nghiệp đã được xây dựng và đi vào hoạt động như khu công nghiệp Tiên Sơn, khu công nghiệp Quế Võ, khu công nghiệp Yên Phong… ngoài ra còn có các cụm công nghiệp vừa và nhỏ và là nơi tập trung các làng nghề tiểu thủ công nghiệp truyền thống. Tuy nhiên, cùng với quá trình phát triển kinh tế nói trên thì bên cạnh đó các loa ̣i tô ̣i pha ̣m cũng c ó xu hướng ngày mô ̣t gia tăng , đây là vấn đề được sự quan tâm của các cấp, các ngành trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. Tỉnh uỷ, Hội đồng nhân dân, Uỷ ban nhân dân tỉnh Bắc Ninh đã có nhiều Nghị quyết và quyết định yêu cầu các ban, ngành, các tổ chức xã hội đề ra và áp dụng nhiều biện pháp cụ thể nhằm đấu tranh với các loại tội phạm trên điạ bàn . Các cơ quan bảo vệ pháp luật như Toà án, Viện kiểm sát, Công an là những cơ quan được giao nhiệm vụ trực tiếp đấu tranh với các loại tội phạm. Trong đó Tòa án đóng vai trò trung tâm trong toàn bộ quá trình tố tụng, thể hiện đầy đủ nhất bản chất của hệ thống tư pháp của mỗi nhà nước, là giai đoạn quyết định tính đúng đắn, khách quan của việc giải quyết vụ án, bảo vệ lợi ích nhà nước, quyền và 2
lợi ích hợp pháp của tổ chức, công dân. Phiên tòa là nơi có sự tham gia đầy đủ của các cơ quan tiến hành tố tụng, những người tiến hành tố tụng, những người tham gia tố tụng với địa vị pháp lý được xác định. Thông qua phiên tòa, bằng thủ tục trực tiếp, công khai, qua nghe ý kiến tranh tụng của các bên tham gia tố tụng, Tòa án (với tư cách là cơ quan tiến hành tố tụng quan trọng nhất) tiến hành xác định sự thật khách quan của vụ án và ra các phán quyết giải quyết vụ án một cách đúng đắn, đầy đủ, khách quan và đúng pháp luật. Như vậy, về mặt lý luận và thực tiễn, việc nghiên cứu hoàn thiện cơ sở lý luận và thực tiễn về tranh tụng tại phiên tòa đóng vai trò quan trọng nhằm hoàn thiện, nâng cao hiệu quả xét xử của Tòa án nói chung và hiệu quả phiên tòa xét xử vụ án hình sự nói riêng. Hơn nữa, hiện nay chưa có nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề này đặc biệt là trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. Trước yêu cầu đó, nhằm đảm bảo sự dân chủ, bình đẳng trong hoạt động tố tụng hình sự tránh bỏ lọt tội phạm làm oan người vô tội, góp phần làm sáng tỏ về mặt lý luận và thực tiễn nên tác giả chọn đề tài: "Cơ sở lý luận và thực tiễn về tranh tụng tại phiên tòa trong xét xử vụ án hình sự ở tỉnh Bắc Ninh" làm luận văn thạc sĩ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài: Đã có nhiều bài viết, bài nghiên cứu và sách chuyên khảo đề cập đến vấn đề tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự như: Luận văn thạc sỹ luật học: “Thực hiện pháp luật đảm bảo nguyên tắc tranh tụng trong xét xử án hình sự sơ thẩm ở Việt Nam hiện nay” của Nguyễn Tiến Long, Học viện chính trị hành chính quốc gia Hồ Chí Minh, 2005. Luận văn thạc sỹ luật học “Chất lượng tranh tụng tại phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự của Kiểm sát viên Viện kiểm sát nhân dân tỉnh Thanh Hóa” của Mai Thị Nam, Học viện chính trị hành chính quốc gia Hồ Chí Minh, 2005. 3
Bài viết: “Bàn về một số quy định của Bộ luật tố tụng hình sự về tranh tụng tại phiên tòa” của Nguyễn Mạnh Tiến, Tạp chí Tòa án nhân dân số 17/2005. Bài viết “Hoàn thiện một số quy định của Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành nhằm nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm” của Nguyễn Đức Mai, Tạp chí Luật học, trường Đại học Luật Hà Nội số 7/2008; Bài viết “Một số vấn đề về mối quan hệ giữa tranh tụng trong tố tụng hình sự với chức năng xét xử của Tòa án trong bối cảnh cải cách tư pháp” của Nguyễn Thương Tín, tạp chí nhà nước và pháp luật số 10/2008; Bài viết “Tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm hình sự theo tinh thần cải cách tư pháp một số vấn đề lý luận và thực tiễn” của Nguyễn Đức Mai, Tạp chí tòa án nhân dân số 7/2007; Bài viết “Vấn đề tranh tụng và tăng cường tranh tụng trong tố tụng hình sự theo yêu cầu cải cách tư pháp” của Nguyễn Thái Phúc, Tạp chí Nhà nước và pháp luật số 8/2008; Bài viết “Đặc điểm của mô hình tố tụng tranh tụng và phương hướng hoàn thiện mô hình tố tụng hình sự ở Việt Nam” của Nguyễn Đức Mai, Tạp chí Tòa án nhân dân số 12/2009; Bài viết "Về tranh tụng tại phiên tòa hình sự" của tác giả Tống Anh Hào trong Tạp chí Tòa án nhân dân số 5/2003; Bài viết "Bàn về vấn đề tranh tụng trong tố tụng hình sự" đăng trong Tạp chí Kiểm sát, tháng 9/2003 của tác giả Trần Đại Thắng. Các bài viết đề cập đến nguyên tắc tranh tụng, vấn đề tranh tụng trong tố tụng hình sự nhưng những bài viết đó chỉ đề cập đến một số vấn đề nhất định liên quan tranh tụng và còn khá nhiều ý kiến trái ngược nhau xung quanh vấn đề tranh tụng tại phiên tòa trong xét xử vụ án hình sự. 3. Mục đích, nhiệm vụ, đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu của luận văn - Mục đích nghiên cứu: Nghiên cứu đề tài này, tác giả hướng tới mục đích làm rõ cơ sở lý luận, quy định của Đảng, Nhà nước, pháp luật tố tụng hình sự và định hướng cải 4
cách tư pháp đặc biệt cải cách hoạt động xét xử; đồng thời đánh giá thực tiễn hoạt động tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự ở tỉnh Bắc Ninh, từ đó chỉ ra những bất cập còn tồn tại của hoạt động tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự để đề xuất những giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động tranh tụng tại phiên tòa góp phần xây dựng phiên tòa hình sự thực sự công bằng, dân chủ nhằm thực hiện quá trình cải cách tư pháp ở Việt Nam. - Nhiệm vụ: + Nghiên cứu cơ sở lý luận của hoạt động tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự. + Sơ lược về lịch sử các quy định của luật tố tụng hình sự Việt Nam về tranh tụng tại phiên tòa. + Phân tích, đánh giá, so sánh các quy định về tranh tụng của pháp luật một số nước trên thế giới. + Phân tích, đánh giá thực trạng hoạt động tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự ở Bắc Ninh giai đoạn 2008-2013. + Nêu ra các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự ở tỉnh Bắc Ninh trước yêu cầu cải cách tư pháp. - Đối tượng nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn về tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự. - Phạm vi nghiên cứu: Tranh tụng là vấn đề lớn trong hoạt động tố tụng, có nhiều nội dung thể hiện ở các giai đoạn của quá trình giải quyết vụ án nên trong phạm vi của một Luận văn thạc sĩ không thể xem xét và giải quyết hết mọi vấn đề mà chỉ tập trung nghiên cứu chính đến vấn đề điều khiển tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự theo thẩm quyền xét xử của Tòa án tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2008 đến 2013. 5
4. Cơ sở phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu của đề tài: Để hoàn thành luận văn, tác giả đã dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, các quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về pháp luật, về cải cách tư pháp. Đồng thời, luận văn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu cụ thể sau: Phương pháp phân tích, tổng hợp; phương pháp thống kê, so sánh; phương pháp lịch sử; phương pháp đàm thoại (trao đổi ý kiến với những chuyên gia đầu ngành, những người làm công tác thực tiễn lâu năm); phương pháp thống kê xã hội học về vấn đề tranh tụng tại phiên tòa hình sự. 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, luận văn bao gồm ba chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận chung về tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự. Chương 2: Thực trạng xét xử vụ án hình sự và hoạt động tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự ở tỉnh Bắc Ninh Chương 3: Các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. 6
CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ TRANH TỤNG TẠI PHIÊN TÒA XÉT XỬ VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự: 1.1.1. Khái niệm tranh tụng: Tranh tụng không chỉ là thành tựu pháp lý đơn thuần, mà cao hơn nó là thành tựu của sự phát triển tư tưởng nền văn minh nhân loại. Tranh tụng là nguyên tắc và cũng là cơ chế tố tụng có hiệu quả đảm bảo cho Tòa án xác định sự thật khách quan của vụ án, giải quyết đúng đắn vụ việc, đảm bảo công bằng và bảo vệ các quyền và lợi ích của các bên tham gia tố tụng. Hiện nay, trong thực tiễn và khoa học pháp lý có nhiều quan điểm khác nhau về tranh tụng. Theo từ điển Tiếng Việt, thì “tranh tụng” có nghĩa là “sự kiện cáo nhau” [55]. Theo nghĩa Hán Việt thì thuật ngữ “tranh tụng” được ghép từ hai từ “tranh luận” và “tố tụng” có nghĩa là “tranh luận trong tố tụng” [21]. Đó là cuộc tranh luận giữa hai bên: “bên nguyên đơn và bên bị đơn có lập trường tương phản với nhau, yêu cầu Tòa án làm trọng tài phân xử” [26]. Theo từ điển luật học năm 2006 của Viện khoa học pháp lý, Bộ tư pháp thì khái niệm tranh tụng được hiểu như sau: “Tranh tụng là hoạt động tố tụng được thực hiện bởi các bên tham gia tố tụng (bên buộc tội và bên bị buộc tội) có quyền bình đẳng với nhau trong việc thu thập, đưa ra chứng cứ để bảo vệ các quan điểm và lợi ích của mình, phản bác lại các quan điểm lợi ích của phía bên đối lập” [58]. Còn tranh tụng trong tiếng Anh là từ “Adversarial” có nghĩa là đối kháng, đương đầu. Xét về bản chất, tranh tụng là “cuộc đấu” giữa hai bên trong tố tụng hình sự (bên buộc tội và bên bị buộc tội), mà giai đoạn đương đầu tại Tòa án (tại phiên tòa) là trung tâm. Tuy nhiên, không nên hiểu một cách giản đơn tranh tụng là tranh luận, tranh cãi giữa các bên tại phiên tòa mà phải hiểu tranh tụng nó diễn ra trong một quá trình tố tụng lâu dài, 7
được cả hai bên tiến hành một cách quyết liệt. Theo đúng nghĩa, tranh tụng là việc bên buộc tội (công tố) cố gắng làm sao thuyết phục các quan tòa tin được rằng bị cáo là người có tội, còn bên bị buộc tội cố gắng và phải sử dụng mọi lý lẽ chứng cứ để bác bỏ lời buộc tội do bên Công tố đưa ra. Và điều đáng lưu ý là trong hệ thống tố tụng tranh tụng gốc, Luật sư của bị cáo phải bảo vệ thân chủ bằng mọi giá. Như vậy, xét về cách hiểu thông thường nhất, “Tranh tụng là việc từng bên đưa ra các quan điểm của mình và tranh luận lại để bác bỏ một phần hay toàn bộ quan điểm của phía bên kia” [20]. 1.1.2. Khái niệm tranh tụng tại phiên tòa: Theo từ điển luật học 2006, khái niệm tranh tụng tại phiên tòa được hiểu như sau: “Tranh tụng tại phiên tòa là những hoạt động tố tụng được tiến hành tại phiên tòa xét xử bởi hai bên tham gia tố tụng, nhằm bảo vệ ý kiến, luận điểm của mỗi bên và bác bỏ ý kiến, luận điểm của phía bên kia dưới sự điều khiển, quyết định của Tòa án với vai trò trung tâm, trọng tài” [58]. Theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự (BLTTHS) Việt Nam năm 2003, những người tham gia tranh luận có quyền đáp lại ý kiến của người khác. Thời gian tranh luận không bị hạn chế. Nếu qua tranh luận mà xét thấy cần xem xét thêm chứng cứ thì HĐXX có thể quyết định trở lại việc xét hỏi xong lại tiếp tục tranh luận. Như vậy, tranh tụng tại phiên tòa bao giờ cũng gắn liền với hoạt động tài phán của Tòa án. Tại phiên tòa, Tòa án tiến hành xác định sự thật của vụ án bằng cách điều tra công khai, chính thức về vụ án, nghe các bên tranh luận về giải quyết vụ án từ góc độ nội dung cũng như pháp luật áp dụng để ra phán quyết. 1.2. Vai trò tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự: Tranh tụng tại phiên tòa là một trong những nội dung có ý nghĩa rất quan trọng trong hoạt động tố tụng hình sự (TTHS), là vấn đề có tính thời sự 8
được xã hội quan tâm. Tranh tụng tại phiên tòa hình sự không chỉ là yêu cầu của việc bảo đảm tính dân chủ, công bằng giữa những người tham gia tố tụng với Viện kiểm sát (VKS), mà kết quả tranh tụng tại phiên tòa là căn cứ để Hội đồng xét xử (HĐXX), Kiểm sát viên, người bào chữa, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các đương sự xác định sự thật vụ án. Thực hiện các quy định của BLTTHS năm 2003 và Nghị quyết 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị “Về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới” trong đó xác định: Nâng cao chất lượng công tố của Kiểm sát viên tại phiên tòa, bảo đảm tranh tụng dân chủ với Luật sư, người bào chữa và những người tham gia tố tụng khác. Khi xét xử, các Tòa án phải bảo đảm cho mọi công dân đều bình đẳng trước pháp luật, thực sự dân chủ, khách quan; Thẩm phán và Hội thẩm độc lập và chỉ tuân theo pháp luật; việc phán quyết của Tòa án phải căn cứ chủ yếu vào kết qủa tranh tụng tại phiên tòa, trên cơ sở xem xét đầy đủ, toàn diện các chứng cứ, ý kiến của Kiểm sát viên, của người bào chữa, bị cáo, người làm chứng, nguyên đơn, bị đơn, người có quyền, lợi ích hợp pháp để ra những bản án, quyết định đúng pháp luật, có sức thuyết phục và trong thời hạn luật định. Các cơ quan tư pháp có trách nhiệm tạo điều kiện để Luật sư tham gia vào quá trình tố tụng, tham gia hỏi cung bị can, nghiên cứu hồ sơ vụ án, tranh luận dân chủ tại phiên tòa… [3]. Tranh tụng trong TTHS có một ý nghĩa rất đặc biệt, nó thể hiện rõ nét trong giai đoạn xét xử tại tòa và là phương tiện hữu hiệu để các chủ thể tham gia vào tiến trình TTHS, thực hiện đầy đủ và đúng đắn các chức năng của mình. Một số học giả còn cho rằng, tranh tụng chính là công cụ quan trọng 9
nhất để xác định sự thật khách quan của vụ án. Hơn nữa, nguyên tắc tranh tụng còn liên quan chặt chẽ đến các nguyên tắc khác của TTHS đặc biệt là các nguyên tắc như suy đoán vô tội, quyền có người bào chữa của bị cáo và xác định sự thật khách quan của vụ án…“Các nguyên tắc này tác động qua lại với nhau và là điều kiện bảo đảm cho nhau cũng như toàn bộ tiến trình TTHS” [4]. Trong toàn bộ quá trình tố tụng, xét xử đóng vai trò trung tâm, là giai đoạn quyết định tính đúng đắn, khách quan của việc giải quyết vụ án, bảo vệ lợi ích Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, công dân. Do đó tranh tụng tại phiên tòa có vai trò đặc biệt quan trọng và mang tính quyết định trong giải quyết vụ án, điều đó thể hiện ở những điểm sau: Thứ nhất, phiên tòa là nơi Tòa án bằng thủ tục công khai, toàn diện thực hiện cuộc điều tra chính thức để xác định sự thật khách quan của vụ án. Tòa án ra bản án, quyết định trên cơ sở các chứng cứ được thu thập và kiểm tra công khai tại phiên tòa. Việc chứng minh được các chủ thể có quyền, lợi ích khác nhau (bên buộc tội, bên bào chữa) thực hiện một cách bình đẳng, dân chủ tại phiên tòa khi xét hỏi cũng như tranh luận. Thứ hai, phiên tòa đảm bảo sự tham gia của những người tham gia tố tụng. Tại phiên tòa, quyền và nghĩa vụ tố tụng của những người tham gia tố tụng được quy định và được bảo đảm thực hiện đầy đủ nhất bằng thủ tục tố tụng trực tiếp, công khai. Tại phiên tòa khó có thể xảy ra các trường hợp vi phạm pháp luật nghiêm trọng như bức cung, dùng nhục hình… Thứ ba, phiên tòa là nơi có điều kiện tốt nhất để thực hiện việc áp dụng đúng đắn pháp luật. Qua phân tích tranh luận đề nghị của các bên tham gia tố tụng, Tòa án lựa chọn phương án áp dụng pháp luật chính xác nhất để giải quyết vụ án. Thứ tư, phiên tòa là nơi tốt nhất thực hiện việc tuyên truyền, giáo dục pháp luật. Thông qua các thủ tục tại phiên tòa, qua tranh luận và công bố bản án, Tòa án giúp cho những người tham gia tố tụng cũng như những người tham dự phiên tòa nâng cao hiểu biết pháp luật. 10
1.3. Đặc điểm tranh tụng tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự: 1.3.1. Nguyên tắc tranh tụng tại phiên tòa: Các nhà nghiên cứu lịch sử Nhà nước và pháp luật thế giới chứng minh rằng tư tưởng về tranh tụng bắt nguồn từ ý tưởng của nhà triết học cổ đại nổi tiếng người Hy Lạp Plato. Ông cho rằng “bằng cách nói chuyện (đối thoại) về một điều gì đó trong một thời gian dài, một vài dấu hiệu hoặc hiểu biết sẽ xuất hiện và cả hai bên sẽ cùng nhìn ra sự thật” [25]. Ý tưởng này của Plato được các Luật gia Hy Lạp cổ đại phát triển và xây dựng thành là một trong những nguyên tắc cơ bản của TTHS ở Nhà nước Hy Lạp cổ đại. Sau đó, nguyên tắc này được đưa vào áp dụng ở La Mã và các quốc gia cổ đại khác ở Châu Âu với tên gọi “thủ tục hỏi đáp liên tục” [18]. Trước đây, với quan niệm cho rằng tranh tụng là nguyên tắc đặc trưng của TTHS tư sản nên vấn đề này không được khoa học pháp lý quan tâm nghiên cứu. Vì vậy, về mặt lý luận, tranh tụng không được thừa nhận và thuật ngữ “tranh tụng” cũng chưa bao giờ được dùng trong các văn bản pháp luật của nước ta. Những năm gần đây, tranh tụng đã được đề cập đến trong một số bài viết đăng trên các tạp chí chuyên ngành. Tranh tụng nói chung và tranh tụng tại phiên tòa hình sự nói riêng là một vấn đề mới mẻ đối với lĩnh vực tư pháp ở nước ta. Trong quá trình xây dựng BLTTHS sửa đổi, đặc biệt là sau khi có Nghị quyết số 08 thì vấn đề tranh tụng được đưa ra tranh luận sôi nổi. Hiện nay, trên thực tế đang tồn tại nhiều quan điểm khác nhau giữa những người làm công tác thực tiễn và nghiên cứu khoa học về tranh tụng trong TTHS ở chỗ xác định tranh tụng có phải là một nguyên tắc cơ bản của TTHS Việt Nam không? Có thể phân các quan điểm này thành hai nhóm chính sau đây: Nhóm quan điểm thứ nhất cho rằng tố tụng tranh tụng là một kiểu tố tụng hình được đặt ra nhằm giải quyết những tranh chấp, xung đột quan điểm 11