Luận văn Thạc sĩ Luật học: Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Hà Giang

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:108

Thêm vào BST

Báo xấu

35
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của luận văn là nghiên cứu các quy định của pháp luật về thủ tục giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và tổng hợp các quan điểm của các nhà khoa học đã nghiên cứu về vấn đề này để làm sáng tỏ bản chất của việc giải quyết vấn đề dân sự trong các vụ án hình sự gồm: Những vấn đề chung nhất về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự như khái niệm, bản chất và ý nghĩa, phạm vi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự cũng như thủ tục giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự... Mời các bạn cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật học: Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Hà Giang

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT KIM SƠN TRÚC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH HÀ GIANG LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2015 1
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT KIM SƠN TRÚC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH HÀ GIANG Chuyên ngành : Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Văn Tuân HÀ NỘI - 2015 2
Lêi cam ®oan T«i xin cam ®oan ®©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc cña riªng t«i. C¸c sè liÖu, vÝ dô vµ trÝch dÉn trong luËn v¨n ®¶m b¶o ®é tin cËy, chÝnh x¸c vµ trung thùc. Nh÷ng kÕt luËn khoa häc cña luËn v¨n ch-a tõng ®-îc ai c«ng bè trong bÊt kú c«ng tr×nh nµo kh¸c. T¸c gi¶ luËn v¨n Kim S¬n Tróc 3
MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các bảng MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ 8 DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm, ý nghĩa của giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án 8 hình sự 1.1.1. Khái niệm giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 8 1.1.2. Ý nghĩa của giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 17 1.2. Bản chất và phạm vi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 19 1.3. Khái quát lịch sử quy định của pháp luật Việt Nam về giải 24 quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 1.3.1. Giai đoạn từ 1945 đến 1988 25 1.3.2. Giai đoạn từ 1988 đến nay 26 1.4. Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trong luật tố tụng 29 hình sự một số nước trên thế giới 1.4.1. Bộ luật Tố tụng hình sự của liên bang Nga 29 1.4.2. Luật tố tụng hình sự của nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa 31 1.4.3. Luật Tố tụng hình sự của nước Cộng hòa Pháp 33 1.4.4. Luật Điều tra và tố tụng hình sự của Vương quốc Anh 36 Chương 2: QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ 39 DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH HÀ GIANG 2.1. Quy định của pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ 39 án hình sự 4
2.1.1. Những quy định chung 39 2.1.2. Về tách việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 41 2.1.3. Về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 43 2.2. Thực tiễn áp dụng quy định pháp luật về việc giải quyết vấn 63 đề dân sự trong vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Hà Giang 2.2.1. Tình hình giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trên 63 địa bàn tỉnh Hà Giang 2.2.2. Hạn chế trong việc áp dụng quy định của pháp luật về giải 72 quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Hà Giang và nguyên nhân Chương 3: YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG 82 GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ 3.1. Yêu cầu về nâng cao chất lượng giải quyết vấn đề dân sự 82 trong vụ án hình sự 3.2. Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng quy định 85 của pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 3.2.1. Về lập pháp 85 3.2.2. Về áp dụng pháp luật 90 3.2.3. Về công tác cán bộ 92 KẾT LUẬN 95 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 98 5
DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang bảng 2.1 Số liệu về công tác giải quyết, xét xử sơ thẩm các loại án 68 của Tòa án nhân dân trên địa bàn tỉnh Hà Giang từ năm 2010 đến năm 2014 2.2 Tổng hợp số vụ án hình sự có giải quyết vấn đề dân sự từ 68 năm 2010 - 2014 tại Tòa án nhân dân tỉnh Hà Giang 2.3 Tổng hợp số vụ án hình sự có giải quyết vấn đề dân sự bị 69 kháng cáo, kháng nghị phần dân sự từ năm 2010 - 2014 tại Tòa án nhân dân tỉnh Hà Giang 2.4 Số liệu thống kê kết quả thi hành án dân sự trong hình sự 71 theo đơn yêu cầu các năm từ 2010 đến 2014 6
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hoạt động xét xử là hoạt động có tính đặc thù và chỉ do Tòa án thực hiện. Do đó, yêu cầu tối cao và cũng là cái mốc để đánh giá hiệu quả của công tác xét xử là phải khách quan, toàn diện và đầy đủ; xét xử đúng người, đúng tội, đúng pháp luật; không bỏ lọt tội phạm, không làm oan người vô tội. Đồng thời với việc giải quyết vụ án hình sự, pháp luật Việt Nam cho phép Tòa án giải quyết cả vấn đề dân sự liên quan đến tội phạm. Công dân không chỉ được pháp luật bảo vệ về tính mạng, sức khỏe mà cả tài sản, danh dự và nhân phẩm... Yêu cầu xét xử đối với vụ án hình sự không chỉ là giải quyết tốt về mặt hình sự mà cần giải quyết tốt cả vấn đề dân sự có liên quan. Trong thực tế việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự còn có những hạn chế nhất định, thậm chí cách hiểu và áp dụng còn lúng túng từ các cơ quan xét xử. Các Tòa án chỉ chú trọng đến phần hình sự mà ít chú trọng đến phần dân sự có liên quan trong vụ án. Bên cạnh đó, Hà Giang là một tỉnh miền núi, có nhiều dân tộc, đời sống nhân dân còn gặp nhiều khó khăn, trình độ dân trí còn hạn chế. Tình hình tội phạm diễn ra phức tạp, nhiều trường hợp phạm tội xảy ra do lạc hậu, mê tín dị đoan, do không hiểu biết pháp luật... dẫn đến việc trong quá trình xét xử Tòa án phải áp dụng quy định về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Tuy nhiên thực tiễn áp dụng quy định này trong quá trình xét xử các vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh còn có những sai sót nhất định. Mặt khác, trong khoa học luật tố tụng hình sự Việt Nam hiện nay, việc nghiên cứu về nội dung giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự tuy đã có những bài viết, luận văn nghiên cứu về vấn đề này nhưng những nghiên cứu đó chưa thật sự sâu sắc, đầy đủ, có hệ thống và toàn diện, chủ yếu chỉ dừng lại ở các bài báo hoặc trong công trình nghiên cứu về hoạt động xét xử của Tòa án. Trong khi đó, Đảng và nhà nước ta đã ban hành các văn bản quan trọng về 7
cải cách tư pháp như: Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị về "Một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới", Nghị quyết số 48-NQ/TW ngày 25/4/2005 của Bộ Chính trị về "Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020". Đặc biệt Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị về "Chiến lược cải cách đến năm 2020" đã xác định: "Sớm hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến lĩnh vực tư pháp phù hợp mục tiêu của chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật. Coi trọng việc hoàn thiện chính sách hình sự và thủ tục tố tụng tư pháp, đề cao hiệu quả phòng ngừa và tính hướng thiện trong việc xử lý người phạm tội..." [13] Hoàn thiện các quy định pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự cũng là một nội dung quan trọng trong công tác hoàn thiện chính sách pháp luật hình sự và thủ tục tố tụng tư pháp. Có thể nói, giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là vấn đề phức tạp cả về lý luận và thực tiễn áp dụng. Vì vậy, việc tiếp tục nghiên cứu sâu sắc hơn nữa những vấn đề lý luận và đặc biệt là thực tiễn về "giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự", đồng thời đánh giá việc áp dụng vấn đề này trong thực tiễn áp dụng là cần thiết. Do đó, việc nghiên cứu, đánh giá từ thực tiễn áp dụng nguyên tắc này trên phạm vi địa bàn tỉnh Hà Giang để đưa ra những kiến giải lập pháp và các giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng các quy phạm về vấn đề này trong giai đoạn hiện nay không những có ý nghĩa lý luận - thực tiễn và pháp lý quan trọng, mà còn là vấn đề mang tính cấp thiết. Đây cũng là lý do luận chứng cho việc bản thân quyết định chọn đề tài "Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Hà Giang" làm luận văn thạc sĩ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Quy định về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự đã được nghiên cứu ở nhiều phương diện, phạm vi khác nhau nhằm làm sáng tỏ các 8
vấn đề mang tính chất lý luận và thực tiễn được công bố trong các công trình khoa học, giáo trình giảng dạy, bài viết, bài bình luận trên các tạp chí như: Cấp độ luận văn thạc sĩ luật học có đề tài "Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự" của Nguyễn Thị Thu Hương bảo vệ năm 2009 tại Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội. Ngoài ra, một số tác giả cũng đã công bố những bài báo khoa học đề cập đến các vấn đề về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự như: Đinh Văn Quế, "Vấn đề kháng nghị giám đốc thẩm về "dân sự" trong vụ án hình sự", Tạp chí Tòa án nhân dân, số 9, 2005; Đỗ Văn Đại, "Bàn về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự", Tạp chí Kiểm sát, số 9, 2007; Nguyễn Xuân Đang, "Giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự", Tạp chí Tòa án nhân dân, số 21, 2005; Nguyễn Văn Tuân, "Bản chất và phạm vi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự", Tạp chí Dân chủ và pháp luật, số 8, 2011; Nguyễn Văn Tuân, "Thủ tục giải quyết việc kiện dân sự trong vụ án hình sự", Tạp chí Dân chủ và pháp luật, số 9, 2011; Hoàng Thị Sơn, "Việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự", Tạp chí Luật học, số 6, 1998; Trọng Tài, "Tòa án cấp sơ thẩm và Tòa án cấp phúc thẩm đều xác định sai vấn đề dân sự trong vụ án hình sự", Tạp chí Tòa án nhân dân, số 6, 2006; Nguyễn Ngọc Chí: "Bàn về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự", Tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội, Luật học 26, 2010 v.v... Trên cơ sở nghiên cứu cho thấy, các tác giả chủ yếu nghiên cứu ở từng khía cạnh của vấn đề. Hiện nay chưa có một cuốn giáo trình, sách chuyên khảo, bình luận chuyên biệt, tổng hợp đầy đủ về vấn đề này. Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chủ yếu mới chỉ được nghiên cứu riêng chủ yếu qua các bài viết của các nhà khoa học. Hiện nay cũng chưa có công trình nào nghiên cứu về việc giải quyết vấn đề dân sự trong thực tiễn giải quyết các vụ án hình sự phát sinh trên địa bàn tỉnh Hà Giang. Do vậy, giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự cần được quan tâm nghiên cứu hơn nữa để chế 9
định này ngày càng hoàn thiện, góp phần nâng cao hiệu quả trong thực tiễn giải quyết các vụ án hình sự, góp phần vào công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm trong giai đoạn hiện nay trên cả nước nói chung và thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Hà Giang nói riêng. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận văn là nghiên cứu các quy định của pháp luật về thủ tục giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và tổng hợp các quan điểm của các nhà khoa học đã nghiên cứu về vấn đề này để làm sáng tỏ bản chất của việc giải quyết vấn đề dân sự trong các vụ án hình sự gồm: những vấn đề chung nhất về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự như khái niệm, bản chất và ý nghĩa, phạm vi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự cũng như thủ tục giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự... Trên cơ sở nghiên cứu các quy định pháp luật về thủ tục giải quyết vấn đề dân sự và thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về thủ tục giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trên tại địa bàn tỉnh Hà Giang, luận văn đưa ra những giải pháp nhằm hoàn thiện và nâng cao hiệu quả trong thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Từ mục đích nghiên cứu nêu trên, luận văn có những nhiệm vụ chủ yếu sau: - Nghiên cứu một số vấn đề chung về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, như: Khái niệm, ý nghĩa nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự; bản chất và phạm vi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự v.v... - Nghiên cứu các quy định chung về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam; thủ tục giải 10
quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Hà Giang. - Đưa ra các kiến nghị, đề xuất một số quan điểm và giải pháp hoàn thiện về quy định giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trong pháp luật tố tụng hình sự hiện hành, cũng như những giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng của quy định này trong thực tiễn. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận văn Luận văn nghiên cứu và giải quyết những vấn đề lý luận chung về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự theo luật tố tụng hình sự Việt Nam, kết hợp với việc nghiên cứu, đánh giá tình hình áp dụng quy định về giải quyết vấn đề dân sự trong giải quyết vụ án hình sự trong thực tiễn xét xử của Tòa án hai cấp trên địa bàn tỉnh Hà Giang và những nguyên nhân tồn tại, hạn chế để kiến nghị những giải pháp hoàn thiện luật thực định và nâng cao hiệu quả áp dụng quy định giải quyết vấn đề dân sự trong thực tiễn xét xử các vụ án hình sự. Về thời gian: Luận văn nghiên cứu thực tiễn áp dụng việc giải quyết vấn đề dân sự trong quá trình xét xử các vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Hà Giang trong 05 năm (2010 - 2014). 5. Phƣơng pháp luận và các phƣơng pháp nghiên cứu Đề tài được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa duy vật biện chứng mác-xít, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng Nhà nước pháp quyền, về chính sách hình sự, về vấn đề cải cách tư pháp được thể hiện trong các Nghị quyết Đại hội Đảng VIII, IX, X và các Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002, Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 26/5/2005 về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 của Bộ Chính trị. Trong quá trình nghiên cứu đề tài, tác giả luận văn đã sử dụng các phương pháp cụ thể và đặc thù của khoa học luật hình sự như: phương pháp 11
phân tích và tổng hợp; phương pháp so sánh, đối chiếu; phương pháp diễn dịch; phương pháp quy nạp; phương pháp thống kê, điều tra xã hội học để tổng hợp các tri thức khoa học luật hình sự và luận chứng các vấn đề tương ứng được nghiên cứu trong luận văn. 6. Những điểm mới và đóng góp của luận văn Về mặt lý luận: Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ giúp xác định được khái niệm, nội dung, thủ tục giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự từ đó đưa ra những kiến nghị về mặt lập pháp nhằm xây dựng và hoàn thiện quy định giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Việc xây dựng các quy phạm pháp luật phù hợp, đầy đủ, có hệ thống sẽ là cơ sở pháp lý quan trọng để giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Về thực tiễn: Nghiên cứu một cách khá toàn diện và có hệ thống về việc áp dụng các quy định pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Hà Giang, phân tích những vấn đề chung về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh, từ đó đưa ra những hạn chế, nguyên nhân của nó trong việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trên địa bàn, nêu lên những điểm bất cập trong các quy định của pháp luật hình sự và tố tụng hình sự hiện hành về vấn đề này, đồng thời đưa ra những giải pháp, kiến giải để nâng cao hiệu quả áp dụng nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong luật tố tụng hình sự Việt Nam và trong thực tiễn thi hành quy định này trên địa bàn tỉnh Hà Giang. 7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Về mặt lý luận: Luận văn là công trình nghiên cứu khoa học đầu tiên, có tính hệ thống và tương đối toàn diện về thực tiễn áp dụng nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Hà Giang ở cấp độ một luận văn thạc sĩ luật học với những đóng góp về mặt khoa học đã nêu trên. Về mặt thực tiễn: Kết quả nghiên cứu của luận văn giúp các cơ quan tiến hành tố tụng xác định và áp dụng đúng đắn, thống nhất nguyên tắc, trình 12
tự, thủ tục giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trong quá trình giải quyết vụ án, đưa ra những kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy phạm pháp luật. Bên cạnh đó, luận văn sẽ là một tài liệu tham khảo cần thiết và bổ ích dành cho không chỉ các nhà lập pháp, mà còn cho các nhà nghiên cứu, các cán bộ giảng dạy pháp luật, các nghiên cứu sinh, học viên cao học và sinh viên thuộc chuyên ngành Tư pháp hình sự tại các cơ sở đào tạo luật. Kết quả nghiên cứu của luận văn còn phục vụ cho việc trang bị những kiến thức cho các cán bộ thực tiễn đang công tác tại các cơ quan tiến hành tố tụng trong quá trình giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được khách quan, có căn cứ và đúng pháp luật. 8. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề chung về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Chương 2: Quy định của pháp luật tố tụng hình sự về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Hà Giang. Chương 3: Yêu cầu và giải pháp nâng cao chất lượng giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. 13
Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. KHÁI NIỆM, Ý NGHĨA CỦA GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1.1. Khái niệm giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự Hành vi phạm tội xảy ra không chỉ xâm hại đến những quan hệ do pháp luật hình sự bảo vệ mà còn xâm hại đến các quan hệ dân sự, nên có hai loại trách nhiệm được đặt ra khi giải quyết vụ án hình sự, đó là: Trách nhiệm hình sự và trách nhiệm dân sự. Có nghĩa là, khi giải quyết vụ án hình sự mà tội phạm xâm hại đến tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản… của cá nhân, tổ chức thì ngoài việc điều tra, truy tố, xét xử về hình sự, áp dụng, thi hành hình phạt đối với người phạm tội, các cơ quan tiến hành tố tụng còn phải giải quyết vấn đề bồi thường thiệt hại về vật chất và tinh thần cho cá nhân, tổ chức bị thiệt hại. Luật tố tụng hình sự Việt Nam hiện nay đã quy định về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự tại Điều 28, Chương II, Bộ luật Tố tụng hình sự 2003, đó là: Việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được tiến hành cùng với việc giải quyết vụ án hình sự. Trong trường hợp vụ án hình sự phải giải quyết vấn đề bồi thường, bồi hoàn mà chưa có điều kiện chứng minh và không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án hình sự thì có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự [24]. Tuy nhiên, vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là gì? Khái niệm giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là gì thì hiện nay còn có những nhận thức, quan điểm khác nhau, như: Quan điểm của tác giả Dương Văn Thăng thì vấn đề bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự không phải là vấn đề dân sự thuần túy, mà vấn đề này có ảnh hưởng đến mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội, thủ tục tố tụng về 14
bồi thường trong trường hợp này cũng có những đặc điểm riêng. Do vậy vấn đề bồi thường phải được quy định trong Bộ luật Hình sự làm căn cứ cho việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự [32]. Theo tác giả Đinh Văn Quế cho rằng, "dân sự" trong vụ án hình sự chỉ bao gồm những khoản tiền hoặc tài sản có liên quan đến việc trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại quy định tại Điều 42 Bộ luật Hình sự, hay nói cách khác là "dân sự" trong vụ án hình sự chỉ trong phạm vi "trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng" theo quy định tại Chương V Bộ luật Dân sự năm 1995 (nay là chương XXI Bộ luật Dân sự 2005) [19]. Đó là những quan hệ bồi thường thiệt hại phát sinh do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản của tổ chức, cá nhân bị tội phạm xâm hại. Theo Công văn số 121/2003/KHXX ngày 19/9/2003 của Tòa án nhân dân tối cao về việc giải quyết vấn đề liên quan đến tài sản, bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự (sau đây gọi tắt là Công văn 121/2003/KHXX) thì phần dân sự trong vụ án hình sự bao gồm: Việc đòi trả lại tài sản bị chiếm đoạt, đòi bồi thường giá trị tài sản do bị can, bị cáo chiếm đoạt nhưng bị mất hoặc bị hủy hoại, buộc phải sửa chữa tài sản bị hư hỏng, đòi bồi thường thiệt hại về lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản, chi phí hợp lý để ngăn chặn, khắc phục thiệt hại do tài sản bị chiếm đoạt, bị hủy hoại hoặc bị hư hỏng; đòi bồi thường thiệt hại do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm hại. Như vậy, khái niệm "dân sự" là một khái niệm rộng và khó xác định. Điều 28 Bộ luật Tố tụng hình sự 2003 cũng không xác định rõ giải quyết "vấn đề dân sự" là giải quyết cái gì? Điều 28, Bộ luật Tố tụng hình sự có đoạn quy định: "... Trong trường hợp vụ án hình sự phải giải quyết vấn đề bồi thường, bồi hoàn mà chưa có điều kiện chứng minh và không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án hình sự thì có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự" [24]. Như vậy, có thể hiểu "vấn đề dân sự" trong vụ án hình sự gồm không chỉ là bồi thường mà cả bồi hoàn. Theo tinh thần của Điều 28 Bộ luật Tố tụng hình 15
sự thì "vấn đề dân sự" là vấn đề có thể được giải quyết cùng vụ án hình sự và cũng có thể giải quyết riêng theo thủ tục tố tụng dân sự. Theo quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự thì những vụ việc được giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự là những vụ việc dân sự. Chúng tôi đồng ý với quan điểm của tác giả Đinh Văn Quế cho rằng, "dân sự" trong vụ án hình sự không phải là tất cả những gì có liên quan đến tiền hoặc tài sản mà Tòa án xét xử và quyết định, vì trong quá trình giải quyết vụ án, các cơ quan tiến hành tố tụng còn áp dụng một số biện pháp tư pháp có liên quan đến tiền hoặc tài sản như: tịch thu công cụ, phương tiện dùng vào việc phạm tội; tịch thu vật hoặc tiền do phạm tội hoặc do mua bán, đổi chác những thứ ấy mà có; tịch thu vật thuộc loại nhà nước cấm lưu hành; tịch thu hoặc trả lại vật, tiền bị người phạm tội chiếm đoạt hoặc sử dụng trái phép; tịch thu hoặc trả lại vật, tiền của người khác mà người phạm tội đã sử dụng vào việc thực hiện tội phạm... Các quyết định này tuy có liên quan đến tài sản nhưng không phải là quan hệ dân sự giữa những người tham gia tố tụng trong vụ án hình sự và được giải quyết theo luật hình sự và tố tụng hình sự [19]. Vì vậy, "vấn đề dân sự" không thể được quy định trong Bộ luật Hình sự và không thể là căn cứ để giải quyết vấn đề về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tội phạm gây ra, mà nó phải được quy định trong Bộ luật Dân sự, bởi lẽ nó là "vấn đề dân sự" chứ không phải là "vấn đề hình sự", mặc dù nó có quan hệ nhất định đến vụ án hình sự. Tuy nhiên không phải tất cả những quy định của Chương XXI của Bộ luật Dân sự 2005 về trách nhiệm bồi thường ngoài hợp đồng đều là "vấn đề dân sự" trong vụ án hình sự. Chỉ có những thiệt hại nào do tội phạm gây ra và trách nhiệm bồi thường thiệt hại đó mới là "vấn đề dân sự" trong vụ án hình sự hay nói một cách chính xác hơn đây là việc kiện dân sự đòi bồi thường thiệt hại do tội phạm gây ra. Căn cứ để xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại bao gồm các yếu tố: Có tội phạm xảy ra, có thiệt hại, có quan hệ nhân quả giữa tội phạm và thiệt hại. 16
Từ những phân tích trên, ta có thể đưa ra khái niệm giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự như sau: Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là trình tự, thủ tục giải quyết việc đòi bồi thường những thiệt hại do tội phạm gây ra. Từ khái niệm trên, chúng ta có thể đưa ra những đặc điểm cơ bản của giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự như sau: Thứ nhất: Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là một trong những nguyên tắc cơ bản của luật tố tụng hình sự nên nó chứa đựng những nội dung thể hiện phương châm, định hướng của Đảng và Nhà nước ta về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Về nguyên tắc, thì mọi vấn đề liên quan đến "phần dân sự" thì đương sự có quyền tự định đoạt, do đó vấn đề dân sự trong vụ án hình sự đương sự có quyền có thể khởi kiện vụ án dân sự riêng biệt với vụ án hình sự tại Tòa dân sự. Tuy nhiên, phần dân sự của vụ án sẽ chưa được xét xử chừng nào phần hình sự của vụ án chưa được xét xử xong, nếu đã khởi tố hình sự, tức là một khi cơ quan tiến hành tố tụng đã khởi tố vụ án hình sự thì phải xem xét giải quyết xong vấn đề hình sự rồi mới xem xét giải quyết vấn đề dân sự. Đó là nguyên tắc "Hình hoãn hộ". Theo đó, vấn đề hình sự chưa giải quyết thì không thể giải quyết vấn đề dân sự làm như vậy để tránh cho Tòa hình sự và Tòa dân sự cùng xử lý một vụ việc có thể đưa ra hai bản án trái ngược nhau, như trường hợp Tòa hình sự không kết tội, còn Tòa dân sự bắt bị cáo bồi thường thiệt hại hoặc ngược lại, điều này có thể ảnh hưởng đến quyền, nghĩa vụ của các bên đương sự. Do đó, để thể hiện tính nhân đạo trong pháp luật của nhà nước ta, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003 xác định việc giải quyết vấn đề dân sự được tiến hành cùng với việc giải quyết vụ án hình sự và trong trường hợp vụ án hình sự phải giải quyết vấn đề bồi thường, bồi hoàn mà chưa có điều kiện chứng minh và không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án hình sự thì có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự. 17
Thứ hai: Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ có phạm vi áp dụng đối với những quan hệ về đòi bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng xuất hiện do việc thực hiện tội phạm. Có nhiều vấn đề dân sự phát sinh do việc thực hiện tội phạm gây thiệt hại cho các quan hệ dân sự, bao gồm: Hành vi phạm tội xâm hại đến sức khỏe, tính mạng, danh dự, nhân phẩm, tài sản thì ngoài việc làm phát sinh trách nhiệm hình sự còn làm phát sinh trách nhiệm dân sự của những người tham gia tố tụng. Hoặc những vấn đề có liên quan đến tiền và tài sản như: tang vật, án phí, tịch thu vật, tiền hoặc tài sản do phạm tội mà có, đòi lại tài sản, đòi bồi thường thiệt hại… Tuy nhiên, không phải tất cả vấn đề dân sự nào liên quan đến tiền hoặc tài sản mà cơ quan tiến hành tố tụng giải quyết cũng đều nằm trong phạm vi điều chỉnh của qui định tại Điều 28 Bộ luật Tố tụng hình sự. Bởi lẽ, việc Tòa án áp dụng việc trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại theo quy định tại Điều 42 Bộ luật Hình sự và xử lý vật chứng theo quy định tại Điều 76 Bộ luật Tố tụng hình sự tuy có liên quan đến tài sản nhưng không phải là quan hệ dân sự giữa những người tham gia tố tụng trong vụ án hình sự và được giải quyết theo luật hình sự, tố tụng hình sự và trách nhiệm giải quyết thuộc về cơ quan tiến hành tố tụng. Theo đó, vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ bao gồm việc đòi trả lại tài sản bị chiếm đoạt, đòi bồi thường giá trị tài sản do bị can, bị cáo chiếm đoạt nhưng bị mất hoặc bị hủy hoại, buộc phải sửa chữa tài sản bị hư hỏng, đòi bồi thường thiệt hại về lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản, chi phí hợp lý để ngăn chặn, khắc phục thiệt hại do tài sản bị chiếm đoạt; đòi bồi thường thiệt hại về vật chất và tinh thần do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm. Nói cách khác, vấn đề dân sự trong vụ án hình sự bao gồm không chỉ vấn đền bồi thường mà cả bồi hoàn và được xác định trong phạm vi "trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng" theo quy định tại chương XXI Bộ luật Dân sự 2005 và đó là những quan hệ bồi thường thiệt hại phát sinh 18
do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản của tổ chức, cá nhân bị tội phạm xâm hại. Thứ ba: Vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được giải quyết cùng với việc giải quyết vấn đề hình sự sau khi khởi tố vụ án hình sự. Quyết định khởi tố vụ án hình sự là văn bản pháp lí xác định có sự việc phạm tội, làm cơ sở cho các hoạt động điều tra. Do đó, khi vụ án hình sự có vấn đề dân sự phát sinh do việc thực hiện tội phạm bị khởi tố thì việc dân sự đó được xem xét và giải quyết mà không cần phải khởi kiện riêng bằng một thủ tục khác nữa. Theo thủ tục tố tụng dân sự thì vụ án dân sự chỉ được đặt ra và xem xét giải quyết khi có đơn khởi kiện của các chủ thể có quyền khởi kiện theo quy định tại Điều 161, 162 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2004, theo đó, cá nhân, tổ chức có quyền tự mình hoặc thông qua đại diện hợp pháp khởi kiện vụ án để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho mình và tòa án chỉ giải quyết khi có đơn khởi kiện dân sự. Trong vụ án hình sự, khi vụ án hình sự đã khởi tố vụ án mà có vấn đề dân sự liên quan đến việc thực hiện tội phạm thì các cơ quan tiến hành tố tụng sẽ xem xét giải quyết vấn đề dân sự, chứng minh có thiệt hại về vật chất, tài sản… là việc giải quyết phần hình sự của vụ án đồng thời cũng chính là việc chứng minh mức độ thiệt hại, giá trị tài sản cần được bồi thường cho người bị hại. Còn đối với trường hợp cá nhân, cơ quan, tổ chức bị thiệt hại do tội phạm gây ra được xác định là nguyên đơn dân sự trong vụ án hình sự thì trong quá trình giải quyết vụ án hình sự người tiến hành tố tụng, cơ quan tiến hành tố tụng phải tuân theo nguyên tắc quyền quyết định và tự định đoạt của đương sự, đó là việc nguyên đơn có quyền yêu cầu hoặc không yêu cầu đòi bồi thường thiệt hại. Trong trường hợp này Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003 quy định vấn đề dân sự chỉ được giải quyết cùng vụ án hình sự khi họ có đơn yêu cầu bồi thường thiệt hại. Thời điểm nguyên đơn dân sự có đơn yêu cầu bồi thường là thời điểm vấn đề dân sự trong vụ án hình sự bắt đầu được giải quyết. Để bảo vệ quyền lợi của mình, trong trường hợp này nguyên đơn dân 19
sự cần phải chứng minh mức độ thiệt hại do tội phạm gây ra, trong đó có những thiệt hại mà cơ quan tiến hành tố tụng không thể và không có trách nhiệm chứng minh. Thông thường đơn yêu cầu được thực hiện sau khi có quyết định khởi tố vụ án hình sự, nhưng trước khi kết thúc xét hỏi tại phiên tòa. Thứ tư: Quá trình giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự có sự tham gia của cơ quan tiến hành tố tụng trong việc chứng minh, xác định mức độ thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra. Trong vụ án dân sự bình thường, về nguyên tắc thì nghĩa vụ chứng minh cho yêu cầu của mình thuộc trách nhiệm của đương sự, trách nhiệm của bên đi kiện. Việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự cũng không phải ngoại lệ. Tuy nhiên, Trong trường hợp vấn đề dân sự được giải quyết trong vụ án hình sự, ở đây được hiểu là giải quyết việc tranh tụng dân sự trong vụ án hình sự và do Tòa hình sự giải quyết, về nguyên tắc vì là được giải quyết bởi Tòa hình sự nên khi xem xét giải quyết vụ án Tòa án phải áp dụng các quy định, trình tự, thủ tục của luật tố tụng hình sự để giải quyết. Tuy nhiên, việc giải quyết vấn đề dân sự trong cùng vụ án hình sự về bản chất vẫn là giải quyết mối quan hệ dân sự, do đó không thể áp dụng thủ tục hình sự để giải quyết vấn đề dân sự mà phải áp dụng thủ tục tố tụng dân sự để giải quyết. Hay nói cách khác, giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự phải được giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự nằm trong thủ tục tố tụng hình sự nói chung. Theo tác giả PGS.TS Hoàng Thị Sơn thì: Tranh tụng dân sự nhằm giải quyết các vấn đề dân sự song khi áp dụng vào tố tụng hình sự nó trở thành chế định pháp luật tố tụng hình sự. Vậy, khái niệm tranh tụng dân sự phải được hiểu thống nhất trong tố tụng dân sự cũng như trong tố tụng hình sự. Ngoài những đặc điểm chung tranh tụng dân sự trong tố tụng hình sự có những đặc điểm riêng của nó như có sự tham gia của cơ quan điều tra và việc xác định mức độ thiệt hại do hành vi phạm tội gây 20