Luận văn Thạc sĩ Luật học: Lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng theo pháp luật Việt Nam

Chia sẻ: Cỏ Xanh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:95

Thêm vào BST

Báo xấu

149
lượt xem 34
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá thực trạng các quy định của pháp luật liên quan tới chế định trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng nói chung và lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng nói riêng trên cơ sở phân tích, đối chiếu các văn bản pháp luật và quá trình áp dụng để tìm ra nguyên nhân, bất cập trong thực tiễn; Kiến nghị một số định hướng và giải pháp nhằm xây dựng và hoàn thiện pháp luật về lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật học: Lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng theo pháp luật Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT LƢU THANH HƢƠNG lçi trong tr¸ch nhiÖm båi th-êng thiÖt h¹i ngoµi hîp ®ång THEO PH¸P LUËT VIÖT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2020
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT LƢU THANH HƢƠNG lçi trong tr¸ch nhiÖm båi th-êng thiÖt h¹i ngoµi hîp ®ång THEO PH¸P LUËT VIÖT NAM Chuyên ngành: Luật dân sự và tố tụng dân sự Mã số: 8380101.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN TIẾN VINH HÀ NỘI - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Lƣu Thanh Hƣơng
MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục từ viết tắt MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ LỖI TRONG TRÁCH NHIỆM BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI NGOÀI HỢP ĐỒNG......... 7 1.1. Trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng ......................... 7 1.1.1. Khái niệm trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng .............. 7 1.1.2. Đặc điểm pháp lý của trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng............................................................................................. 10 1.2. Khái niệm về lỗi và ý nghĩa của lỗi trong việc xác định trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng ................................... 11 1.2.1. Khái niệm lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng ......... 11 1.2.2. Ý nghĩa của lỗi trong việc xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng ............................................................................. 13 1.3. Hình thức lỗi và mức độ lỗi trong trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng ........................................................................... 15 1.3.1. Hình thức lỗi....................................................................................... 15 1.3.2. Mức độ lỗi .......................................................................................... 22 1.4. Quy định của pháp luật về lỗi trong trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng trong luật một số nƣớc .......................... 22 1.4.1. Pháp luật các nước theo truyền thống civil law ................................. 24 1.4.2. Pháp luật các nước theo truyền thống common law .......................... 27 Tiểu kết chƣơng 1 .......................................................................................... 29
CHƢƠNG 2: QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ LỖI TRONG TRÁCH NHIỆM BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI NGOÀI HỢP ĐỒNG....... 30 2.1. Trƣớc khi có Bộ luật dân sự 2015 ................................................... 30 2.1.1. Lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng trong Luật dân sự cổ Việt Nam.................................................................... 30 2.1.2. Lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng thời kỳ Pháp thuộc ..................................................................................... 32 2.1.3. Lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại theo quy định của Thông tư 173/UBTP năm 1972 .......................................................... 34 2.1.4. Lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng theo quy định của Bộ luật dân sự 1995 và 2005 ........................................ 36 2.2. Lỗi trong trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng quy định tại Bộ luật dân sự 2015 .................................................... 38 2.2.1. So sánh lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng với lỗi trong các loại trách nhiệm pháp lý khác ........................ 39 2.2.2. Lỗi trong việc xác định loại trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng ............................................................................. 41 2.2.3. Lỗi trong việc xác định chủ thể phải chịu trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng ........................................................ 47 2.2.4. Lỗi trong việc xác định mức độ bồi thường thiệt hại ......................... 49 2.2.5. Lỗi trong một số trường hợp bồi thường thiệt hại cụ thể ................... 51 Tiểu kết chƣơng 2 .......................................................................................... 61 CHƢƠNG 3: THỰC TIỄN ÁP DỤNG CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ LỖI TRONG TRÁCH NHIỆM BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI NGOÀI HỢP ĐỒNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT .......................................................... 62 3.1. Thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật về lỗi trong trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng......................... 62
3.1.1. Sự cố Formosa năm 2016 ................................................................... 63 3.1.2. Vụ kiện bồi thường thiệt hại về sức khoẻ tại Ninh Bình ................... 70 3.1.3. Một sô bất cập trong thực tiễn trong giải quyết trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng ........................................................ 72 3.2. Đánh giá các quy định của pháp luật về lỗi trong trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng .............................................. 75 3.3. Một số giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện các quy định về lỗi trong trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng .............. 79 3.3.1. Về khía cạnh lập pháp ........................................................................ 79 3.3.2. Về cơ chế giải quyết bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng của các cơ quan nhà nước ............................................................................... 82 3.3.3. Nâng cao ý thức pháp luật của người dân nói chung và cán bộ, công chức, cơ quan có thẩm quyền nói riêng..................................... 83 Tiểu kết chƣơng 3 .......................................................................................... 84 KẾT LUẬN .................................................................................................... 85 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 87
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BLDS: Bộ luật dân sự BTTH: Bồi thường thiệt hại
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Trước sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế thị trường, những hiện tượng tiêu cực xâm phạm đến quyền và lợi ích chính đáng của tổ chức, cá nhân trong xã hội ngày càng phổ biến hơn. Đó không chỉ là những hành vi vi phạm thỏa thuận các bên đã giao kết mà còn là hành vi xâm phạm đến tính mạng, sức khỏe, tài sản, danh dự, nhân phẩm, uy tín của tổ chức, cá nhân không có giao kết hợp đồ ng dẫn đến thiệt hại thực tế xảy ra. Vấn đề đặt ra khi có thiệt hại thực tế xảy ra là phải xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại của chủ thể gây thiệt hại. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại được giải quyết phải đảm bảo tuân thủ quy định của pháp luật cũng như đảm bảo sự công bằng cho người có quyền và lợi ích bị xâm phạm. Khác với giải quyết trách nhiệm bồi thường thiệt hại khi các bên đã có thỏa thuận (hợp đồng), khi giải quyết trách nhiệm bồi thường thiệt hại khi các bên không có thỏa thuận (hợp đồng) do không xuất phát từ sự vi phạm nghĩa vụ được các chủ thể thiết lập sẵn nên việc giải quyết phức tạp hơn. Giải quyết bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng nhằm mục đích khôi phục lại những lợi ích đã bị xâm phạm, bù đắp những thiệt hại do hành vi trái luật gây nên và quy trách nhiệm pháp lý cho chủ thể có hành vi gây thiệt hại đó. Xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng có vai trò và ý nghĩa vô cùng quan trọng trong đời sống, góp phần đảm bảo công lý, công bằng xã hội. Do đó, những năm vừa qua pháp luật dân sự Việt Nam không ngừng hoàn thiện các quy định liên quan tới chế định bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Bộ luật dân sự 2015 được Quốc Hội thông qua với rất nhiều quy định liên quan tới chế định bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng được sửa đổi, bổ sung theo hướng đề cao các giá trị phổ biến về quyền con người được 1
ghi nhận trong Hiến pháp năm 2013. Theo quy định của Bộ luật dân sự 2015 thì hiện nay, căn cứ xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại là hành vi xâm phạm của người gây thiệt hại. Theo quy định trước đây, Điều 604 Bộ luật dân sự 2005, trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng yêu cầu người gây thiệt hại phải có “lỗi cố ý hoặc vô ý”. Với quy định này, ngoài việc chứng minh người gây thiệt hại có hành vi trái pháp luật, người bị thiệt hại cần phải chứng minh người gây thiệt hại có lỗi. Bộ luật dân sự 2015 đã quy định về căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại theo hướng có lợi hơn cho người bị thiệt hại. Theo đó, trách nhiệm bồi thường thiệt hại phát sinh khi có các điều kiện: Có thiệt hại xảy ra, hành vi gây thiệt hại là hành vi trái pháp luật, có mối quan hệ nhân quả giữa hành vi trái pháp luật và thiệt hại xảy ra. Mặc dù hiện nay Bộ luật dân sự 2015 không quy định lỗi là một trong bốn yếu tố làm căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, tuy nhiên lỗi vẫn đóng vai trò quan trọng. (xác định mức độ của hành vi gây thiệt hại, mức bồi thường…). Việc xác định, đánh giá không đúng đắn mức độ lỗi của chủ thể thực hiện hành vi vi phạm có thể dẫn đến những sai phạm trong quá trình xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Do đó, để nhận thức được đúng đắn vai trò, tầm quan trọng của lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, cần thiết phải xem xét lỗi một cách có hệ thống trong mối liên hệ với những nguyên tắc lý luận chung của lỗi và đặc thù của loại trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Nắm bắt được tầm quan trọng cũng như ý nghĩa của việc nghiên cứu vấn đề lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, tôi xin lựa chọn đề tài “Lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng theo pháp luật Việt Nam” làm đề tài luận văn thạc sỹ luật học của mình. 2
2. Tình hình nghiên cứu đề tài Việc nghiên cứu đề tài lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng đã được nhiều nhà khoa học pháp lý quan tâm trong các thời kỳ và với các góc độ khác nhau. Dưới đây là một số công trình nghiên cứu khoa học và bài viết tiêu biểu: Về sách chuyên khảo, công trình nghiên cứu, bài viết: Giáo trình “Luật dân sự Việt Nam” của trường Đại học Luật Hà Nội (2015); Giáo trình “Hợp đồng và bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng” của Trường Đại học Luật thành phố Hồ Chí Minh (2015); Đỗ Văn Đại “Bình luận khoa học những điểm mới của Bộ luật dân sự 2015” (2016); Vũ Văn Mẫu “Việt Nam Dân luật lược khảo”, quyển 2, nghĩa vụ và khế ước, in lần 1, 1963, Bộ quốc gia giáo dục xuất bản và nhiều công trình nghiên cứu khác. Về khóa luận, luận văn thạc sỹ, luận án tiến sỹ: Có một số luận văn thạc sỹ nghiên cứu các đề tài liên quan đến trách nhiệm bồi thường thiệt hại nói chung và lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại nói riêng như: Phạm Thị Vân Hồng (2001) “Lỗi trong trách nhiệm Bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng”, khóa luận tốt nghiệp, Đại học luật Hà Nội; Bùi Thị Thủy Chung (2006) “Lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng”, Luận văn thạc sỹ luật học, Đại học quốc gia Hà Nội… Về bài viết trên tạp chí: Trần Ngọc Dương (2009), “Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng trong pháp luật dân sự của Cộng hòa Pháp”, Tạp chí Luật học, (1); Đinh Thị Mai Phương (2003), “Thực tiễn bảo vệ quyền dân sự – Những bất cập và giải pháp hoàn thiện”, Tạp chí Dân chủ và pháp luật Số 7 (136); Ngô Văn Hiệp (2005), “Chế định bồi thường thiệt hại cho người bị oan”, Tạp chí Pháp lý Số 5/2005, tr. 10 – 11. Có thể nói, những công trình khoa học trên là tài liệu quí báu giúp tác giả có thêm nhiều thông tin quan trọng phục vụ cho việc nghiên cứu luận văn, 3
tuy nhiên các công trình trên chưa nghiên cứu toàn diện và thấu đáo về lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng theo quy định của pháp luật Việt Nam, đặc biệt là BLDS năm 2015. Do vậy, việc nghiên cứu đề tài: “Lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng theo pháp luật Việt Nam” không trùng lặp với các công trình khoa học đã được công bố. 3. Mục tiêu nghiên cứu Thông qua việc nghiên cứu các quy định của Bộ luật dân sự 2015 về lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng và các văn bản pháp luật khác, so sánh với Bộ luật dân sự 2005 qua đó có cái nhìn toàn diện về vấn đề lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Nêu thực trạng các quy định của pháp luật hiện nay và những định hướng, giải pháp hoàn thiện quy định của pháp luật về vấn đề này. Để đạt được mục đích trên, nhiệm vụ nghiên cứu đặt ra là: - Nêu và phân tích những vấn đề lý luận về lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng như: khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa, cơ sở… - Phân tích, đánh giá những quy định của Bộ luật Dân sự 2015 về lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng; - Đánh giá thực trạng các quy định của pháp luật liên quan tới chế định trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng nói chung và lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng nói riêng trên cơ sở phân tích, đối chiếu các văn bản pháp luật và quá trình áp dụng để tìm ra nguyên nhân, bất cập trong thực tiễn; - Kiến nghị một số định hướng và giải pháp nhằm xây dựng và hoàn thiện pháp luật về lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Những vấn đề lý luận về lỗi trong trách nhiệm 4
bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng; thực tế áp dụng quy định của pháp luật về lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng trong thực tiễn hiện nay và đề xuất phương hướng hoàn thiện. - Phạm vi nghiên cứu: Luận văn tập trung nghiên cứu các vấn đề về lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng theo pháp luật Việt Nam, trên cơ sở so sánh với các quy định của Bộ luật Dân sự 2005 và thực tiễn áp dụng pháp luật hiện hành nhằm đưa ra những giải pháp nhằm tháo gỡ vướng mắc đã và sẽ xảy ra khi áp dụng các quy định của Bộ luật dân sự. 5. Nội dung nghiên cứu và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Nội dung nghiên cứu Lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng theo pháp luật Việt Nam. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu mà đề tài đặt ra, trong quá trình nghiên cứu luận văn đã sử dụng một số phương pháp nghiên cứu chung của khoa học xã hội và các phương pháp nghiên cứu đặc thù của luật học để nghiên cứu đề tài. Các phương pháp chủ yếu là: phương pháp mô tả, phương pháp phân tích quy phạm, phương pháp so sánh pháp luật,... - Phương pháp mô tả được sử dụng chủ yếu nhằm mô tả các quy định của pháp luật và các vụ việc liên quan. Qua đó, luận văn tạo ra bức tranh chân thực của hiện tại. Phương pháp mô tả theo hai hướng sao lại và phản ánh. - Phương pháp phân tích được sử dụng chủ yếu để tìm hiểu các quy định của pháp luật, cũng như các vụ việc có liên quan tới xác định ngữ nghĩa của quy phạm pháp luật, tính hợp lý khi áp dụng. - Phương pháp so sánh pháp luật được sử dụng để làm rõ các vấn đề của pháp luật Việt nam nhằm đưa ra các kiến nghị phù hợp. 5
6. Tính mới và đóng góp của đề tài Những đóng góp mới của luận văn gồm: - Một là, về mặt lý luận: luận văn tập trung nghiên cứu có hệ thống các quy định của pháp luật về lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, qua đó thấy được các đặc điểm, ý nghĩa của lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Từ đó, tác giả đi luận giải các vấn đề cơ bản về lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. - Hai là, về mặt thực tiễn: Tìm ra các hạn chế, bất cập của các quy định của pháp luật về vấn đề này. Tác giả sẽ phân tích tình hình thực hiện và áp dụng pháp luật hiện hành, so sánh với các quy định của Bộ luật dân sự 2015 để đưa ra các vướng mắc, khó khăn trong thực tiễn. - Ba là, về định hướng hoàn thiện: từ những phân tích lý luận, tìm hiểu thực tiễn quy định của pháp luật và thực hiện pháp luật, tác giả sẽ nêu lên các định hướng, giải pháp mang tính toàn diện nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật và thực hiện pháp luật về vấn đề nghiên cứu trong thực tiễn hiện nay. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài Phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương. 6
Chƣơng 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ LỖI TRONG TRÁCH NHIỆM BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI NGOÀI HỢP ĐỒNG 1.1. Trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng 1.1.1. Khái niệm trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng Trách nhiệm BTTH từ lâu đã được các nhà nghiên cứu tiếp cận dưới nhiều góc độ khác nhau qua mỗi thời kỳ lịch sử. Theo đó, trước khi được hiểu là một loại trách nhiệm pháp lý thì trách nhiệm BTTH được xem xét ở các giai đoạn như sau [8, tr.437]: Giai đoạn thứ nhất, trong thời kỳ cổ đại, khi chính quyền trong xã hội còn chưa được tổ chức một cách vững chãi, các cá nhân, mỗi khi bị xâm phạm vào quyền lợi được tự ý trả thù để trừng phạt đối phương, hoặc bắt đối phương làm nô lệ, hay lấy tài sản của họ. Chế độ này còn được gọi là chế độ tư nhân phục thù. Giai đoạn thứ hai, người gây ra sự tổn hại có thể nộp một số tiền chuộc hay thục kim cho nạn nhân để tránh trả thù. Chế độ này còn được gọi là chế độ thục kim. Chế độ thục kim đã trải qua hai giai đoạn phát triển: 1) Khi chưa có sự can thiệp của pháp luật, các bên tự thoả thuận với nhau về tiền chuộc, đó là chuộc lỗi tự nguyện; 2) Nhờ sự can thiệp của chính quyền, các bên tranh chấp bắt buộc phải giải quyết tranh chấp bằng cách trả cho nhau số tiền chuộc lỗi theo ngạch giá do pháp luật quy định, đó là chế độ thục kim bắt buộc. Tiền thục kim này có thể coi như vừa là một hình phạt, vừa có tính chất bồi thường thiệt hại. Vào thời kỳ Luật 12 bảng, Cổ luật La Mã mới bắt đầu chuyển từ chế độ tự ý thục kim sang bắt buộc thục kim. Giai đoạn thứ ba, chứng kiến sự phân biệt hai trách nhiệm hình sự và dân sự. Chính quyền, trước hết, can thiệp để trừng phạt những tội phạm chỉ 7
liên quan đến trật tự xã hội, không liên hệ đến cá nhân. Sự can thiệp này rất cần thiết, vì nếu không có sự thanh trừng của xã hội, những vụ phạm pháp này không được chú ý tới vì không làm hại trực tiếp đến quyền lợi của tư nhân. Sự can thiệp của chính quyền dần dần được nới rộng đến sự phạm pháp liên quan đến quyền lợi của các cá nhân như các vụ ẩu đả, trộm cắp. Về phương diện hình sự, cá nhân mất hết quyền phục thù và chỉ còn quyền xin bồi thường tổn hại của mình về dân sự. Tuy trong một số trường hợp, Luật La Mã đã tiến tới sự phân biệt hai trách nhiệm hình sự và dân sự, nhưng nhà làm luật chưa quy định được hẳn một nguyên tắc trách nhiệm tổng quát, bắt buộc người gây ra sự tổn thất phải bồi thường thiệt hại bất luận trường hợp nào. Ở Việt Nam, cổ luật cũng không tách biệt trách nhiệm BTTH là một loại trách nhiệm thuộc luật tư và cũng chỉ giải quyết các vấn đề thuộc trật tự công. Vì vậy, các điều luật trong bộ luật cổ như bộ Quốc triều Hình luật của nhà Lê hay Hoàng Việt Luật lệ của Gia Long đều quy định các điều khoản trách nhiệm về luật hình ví dụ: Điều 582 Quốc triều hình luật đã quy định Nếu những súc vật và chó đã húc, đá và cắn người mà cách làm hiệu và ràng buộc không đúng phép – (theo đúng phép vật nào hay húc người thì phải cắt hai sừng, đá người thì phải buộc hai chân, cắn người thì phải cắt hai tai)- hay là chó dại mà không giết thì người chủ phải phạt 60 lượng. Nếu vì cớ trên, có người chết hay bị thương thì phải tội quá thất. Nếu cố ý thả ra để làm cho người chết hay bị thương thì phải tội kém tội đánh người bị thương hay đánh chết người một bậc. Người được thuê đến để chữa bệnh cho súc vật, hay là người cố trêu trọc những vật kia, mà bị thương hay chết, thì người chủ không phải tội. Tuy nhiên, trong một vài trường hợp đặc biệt, cổ luật Việt Nam cũng 8
quy định sự bồi thường. Đối với trường hợp đánh người bị thương, điều 468 Quốc triều hình luật đã quy định sự nuôi bảo cô. Thí dụ: đánh bị thương bằng chân tay thì phải nuôi 10 ngày, bằng vật khác thì phải nuôi 20 ngày, bằng thứ có mũi nhọn hay bằng nước sôi, lửa, thì phải nuôi 40 ngày, đánh gãy xương thì phải nuôi 80 ngày…. Nhưng ngoài những trường hợp đặc biệt, Cổ luật Việt Nam không phân biệt rõ rệt hai trách nhiệm hình sự và dân sự và cũng không nêu lên một nguyên tắc tổng quát nào về trách nhiệm dân sự [22]. Trải qua nhiều giai đoạn phát triển của lịch sử lập pháp, hiện nay, trách nhiệm BTTH được hiểu là một loại trách nhiệm dân sự theo đó người có hành vi gây ra thiệt hại cho người khác phải bồi thường những tổn thất mà mình gây ra. Theo quy định của Bộ luật dân sự 2015 thì trách nhiệm bồi thường thiệt hại được quy định tại Điều 361 – Thiệt hại do vi phạm nói chung và Chương XX – Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Tuy nhiên, trong cả hai phần này đều không nêu rõ trách nhiệm BTTH mà chỉ nêu lên căn cứ phát sinh trách nhiệm, nguyên tắc bồi thường, năng lực chịu trách nhiệm, thời hạn bồi thường… Bộ luật dân sự 2015 dành một chương riêng quy định về trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Mặc dù không đưa ra khái niệm cụ thể về loại trách nhiệm này song qua các quy định liên quan có thể hiểu: Trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là một loại trách nhiệm dân sự mà khi người nào có hành vi vi phạm nghĩa vụ do pháp luật quy định ngoài hợp đồng xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của người khác thì phải bồi thường thiệt hại do mình gây ra. Hiện nay, pháp luật Việt Nam quy định chủ yếu về trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng đối với hành vi xâm phạm đến tính mạng, sức khoẻ, danh dự, nhân phẩm, uy tín, tài sản của các cá nhân và tổ chức khác. 9
1.1.2. Đặc điểm pháp lý của trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng Thứ nhất, trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là một loại trách nhiệm dân sự. Nếu trách nhiệm BTTH theo hợp đồng bao giờ cũng phát sinh trên cơ sở một hợp đồng có trước thì trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng là một loại trách nhiệm pháp lý do pháp luật quy định đối với người có hành vi trái pháp luật xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của người khác. Người có hành vi trái pháp luật, gây thiệt hại cho người khác phải có trách nhiệm bồi thường cho người bị thiệt hại những tổn thất về mặt vật chất và tinh thần mà người bị thiệt hại phải gánh chịu. Việc bồi thường được thực hiện theo quy định của pháp luật dân sự. Do đó, trách nhiệm BTTH được xác định là một loại trách nhiệm dân sự. Thứ hai, cơ sở phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại Trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng là một loại trách nhiệm dân sự phát sinh trên cơ sở do pháp luật quy định. Người gây ra thiệt hại nếu thỏa mãn các dấu hiệu về căn cứ phát sinh trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng thì phải chịu trách nhiệm bồi thường theo quy định của pháp luật. Theo đó, Điều 584 Bộ luật dân sự 2015 quy định về căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng như sau: “Người nào có hành vi xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín, tài sản, quyền, lợi ích hợp pháp khác của người khác mà gây thiệt hại thì phải bồi thường”. Thứ ba, về chủ thể chịu trách nhiệm Thông thường, người có hành vi trái pháp luật, gây thiệt hại cho người khác thì phải chịu trách nhiệm BTTH. Tuy nhiên, pháp luật dân sự cũng căn cứ vào độ tuổi, khả năng nhận thức, điều khiển hành vi của từng chủ thể gây thiệt hại mà xem xét về trách nhiệm bồi thường thiệt hại cho từng đối tượng 10
khác nhau. Do đó, Bộ luật dân sự 2015 quy định, trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng ngoài việc áp dụng đối với người có hành vi trái pháp luật thì còn áp đụng đối với người khác như cha mẹ của người chưa thành niên, người giám hộ đối với người được giám hộ, pháp nhân đối với người của pháp nhân, trường học, bệnh viện, cơ sở dạy nghề… Thứ tư, về mức bồi thường BTTH ngoài hợp đồng nhằm mục đích bù đắp cho người bị thiệt hại những tổn thất về mặt vật chất và tinh thần mà người đó phải gánh chịu do hành vi vi phạm pháp luật của chủ thể gây thiệt hại. Do đó, để đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp cho người bị thiệt hại, pháp luật quy định về nguyên tắc người gây thiệt hại (người chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại) phải bồi thường toàn bộ thiệt hại thực tế xảy ra một cách nhanh chóng kịp thời. Thiệt hại chỉ có thể được giảm trong một số trường hợp đặc biệt đó là người gây thiệt hại không có lỗi, có lỗi vô ý và thiệt hại xảy ra quá lớn so với khả năng kinh tế trước mắt và lâu dài của họ. 1.2. Khái niệm về lỗi và ý nghĩa của lỗi trong việc xác định trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng 1.2.1. Khái niệm lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng Hiện nay, khái niệm lỗi được xây dựng với nhiều quan điểm. Theo cuốn Từ điển tiếng Việt “Lỗi là điều sai sót, không nên, không phải trong cách xử sự, trong hành động” [20]. Đây là cách hiểu thông thường về lỗi trong đời sống hàng ngày. Theo quan điểm của Luật gia người pháp Planion cho rằng: “Lỗi là sự vi phạm nghĩa vụ đã sẵn có”. Ở Việt Nam, khái niệm lỗi được xem xét ở nhiều khía cạnh với những quan điểm khác nhau, theo đó có hai quan điểm nổi bật được đa số các chuyên gia pháp lý thừa nhận rộng rãi: Quan điểm 1 cho rằng: Lỗi là trạng thái tâm lý phản ánh thái độ tiêu cực của chủ thể đối với hành vi trái pháp luật của mình cũng như đối với hậu quả của hành vi đó [7]. 11
Quan điểm 2 cho rằng: Thái độ tâm lý của chủ thể đối với hành vi trái pháp luật không phải sau sự kiện thực hiện hành vi mà trong quá trình thực hiện nó, diễn ra đồng thời với quá trình thực hiện nó. “Một hành vi gây thiệt hại có bị coi là có lỗi nếu hành vi ấy là kết quả của sự tự lựa chọn và quyết định của chủ thể trong khi chủ thể có đủ điều kiện khách quan và chủ quan để lựa chọn và quyết định một xử sự khác phù hợp với đòi hỏi của xã hội” [17]. Pháp luật dân sự Việt Nam qua các thời kỳ cũng không quy định về khái niệm “lỗi”. Hiện nay, Bộ luật dân sự Việt Nam 2015 ra đời với nhiều quy định mới tuy nhiên cũng không đưa ra khái niệm lỗi trong trách nhiệm dân sự nói chung và lỗi trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng nói riêng mà chỉ ghi nhận lỗi trong loại trách nhiệm này tại Điều 364. Vì vậy khi tìm hiểu khái niệm lỗi chúng tôi sẽ dựa trên hai quan niệm nêu trên. Thực chất hai quan niệm này đều thống nhất trong cách hiểu về bản chất của lỗi nhưng định nghĩa lỗi dựa trên hai phương diện khác nhau: hình thức và nội dung, kết hợp cả hai quan điểm trên, chúng ta có một cách hiểu đúng đắn và toàn diện về lỗi như sau: Lỗi là trạng thái tâm lý của con người đối với hành vi trái pháp luật của mình và hậu quả do hành vi đó gây ra. Một người bị coi là có lỗi khi thực hiện hành vi trái pháp luật gây thiệt hại cho xã hội nếu đó là kết quả mà chủ thể tự lựa chọn và tự quyết định thực hiện trong khi họ có đủ điều kiện khách quan và chủ quan để lựa chọn và quyết định một xử sự khác phù hợp với các yêu cầu và chuẩn mực xã hội. Đối với một chủ thể có đầy đủ năng lực pháp luật và năng lực hành vi, họ nhận thức được hành vi vi phạm bằng ý chí và lý chí của mình, do đó nếu họ cố tình xử sự trái với pháp luật thì buộc họ phải chịu trách nhiệm về sự lựa chọn của mình. 12
Một người khi đạt đến độ tuổi nhất định sẽ có đủ hiểu biết cần thiết để ý thức được những yêu cầu của xã hội, của pháp luật, ý thức được bổn phận, trách nhiệm của họ tương ứng với các quyền mà họ được hưởng. Đối với một chủ thể có đủ năng lực pháp luật và năng lực hành vi, khi thực hiện hành vi trái pháp luật, về mặt lý trí, chủ thể nhận thức được hoặc hoàn toàn có thể nhận thức được tính chất gây thiệt hại của hành vi mà mình đã lựa chọn; về mặt ý chí, chủ thể đã điều khiển hành vi vi phạm pháp luật gây thiệt hại cho người khác, cho xã hội trong khi chủ thể hoàn toàn có thể tự kiềm chế không thực hiện xử sự gây thiệt hại này mà điều khiển một xử sự khác phù hợp với xã hội. Từ những đặc điểm về ý chí và lý trí trong tâm lý chủ thể vi phạm cho thấy việc họ thực hiện hành vi gây thiệt hại cho người khác không phải xuất phát từ nguyên nhân khách quan mà nó xuất phát từ những nguyên nhân chủ quan, có ý thức của chính chủ thể. Họ hoàn toàn có khả năng để xử sự phù hợp với đạo đức, với pháp luật nhưng họ đã không sử dụng khả năng đó nên họ phải chịu trách nhiệm trước pháp luật về hành vi của mình. Do đó, có thể khái quát lỗi chỉ đặt ra khi một người có năng lực chủ quan tự lựa chọn cách xử sự không phù hợp với quy định pháp luật, đạo đức xã hội trong khi họ có khả năng, điều kiện để lựa chọn cách xử sự khác phù hợp. Việc lựa chọn cách xử sự không phù hợp dẫn đến hành vi thực hiện trái pháp luật, gây thiệt hại cho người khác, họ đã có lỗi khi thực hiện hành vi đó và tất yếu phải chịu trách nhiệm về hành vi của mình. 1.2.2. Ý nghĩa của lỗi trong việc xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng Mặc dù hiện nay Điều 584 Bộ luật dân sự 2015 không quy định lỗi là một trong những căn cứ làm phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, tuy nhiên, nếu phát sinh các thiệt hại liên quan đến trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, lỗi đóng vai trò vô cùng quan 13