Luận văn Thạc sĩ Luật học: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chế định án tích trong luật hình sự Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:83

Thêm vào BST

Báo xấu

26
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của luận văn là nghiên cứu một cách đồng bộ, toàn diện để làm sáng tỏ về mặt lý luận và khoa học những nội dung cơ bản của chế định án tích trong pháp luật hình sự Việt Nam, đồng thời chỉ ra những bất cập để đưa ra các kiến giải lập pháp nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật hình sự. Nâng cao hiệu quả trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của công dân.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật học: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chế định án tích trong luật hình sự Việt Nam

®¹i häc quèc gia hµ néi khoa luËt phïng ®¨ng tr-êng Mét sè vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn vÒ chÕ ®Þnh ¸n tÝch trong luËt h×nh sù viÖt nam luËn v¨n th¹c sÜ luËt häc Hµ néi - 2014 1
®¹i häc quèc gia hµ néi khoa luËt phïng ®¨ng tr-êng Mét sè vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn vÒ chÕ ®Þnh ¸n tÝch trong luËt h×nh sù viÖt nam Chuyªn ngµnh : LuËt h×nh sù M· sè : 60 38 40 luËn v¨n th¹c sÜ luËt häc Ng-êi h-íng dÉn khoa häc: TS. Ph¹m M¹nh Hïng Hµ néi - 2014 2
LỜI CAM ĐOAN T«i xin cam ®oan ®©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc cña riªng t«i. C¸c sè liÖu, vÝ dô vµ trÝch dÉn trong luËn v¨n ®¶m b¶o ®é tin cËy, chÝnh x¸c vµ trung thùc. Nh÷ng kÕt luËn khoa häc cña luËn v¨n ch-a tõng ®-îc ai c«ng bè trong bÊt kú c«ng tr×nh nµo kh¸c. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Phùng Đăng Trƣờng 3
MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viế t tắ t Danh mục các bảng MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ CHẾ 7 ĐỊNH ÁN TÍCH 1.1. Khái quát lịch sử lập pháp hình sự về án tích trong luật hình 7 sự Việt Nam 1.1.1. Giai đoạn từ năm 1945 đến trước năm 1985 7 1.1.2. Giai đoạn từ năm 1985 đến năm 1999 8 1.1.3. Giai đoa ̣n từ năm 1999 đến nay 9 1.2. Khái niệm và bản chất pháp lý của chế định án tích 10 1.2.1. Khái niệm án tích 10 1.2.2. Các đặc điểm pháp lý cơ bản của án tích 13 1.2.3. Bản chất pháp lý của án tích 18 1.3. Án tích theo quy định của một số nước trên thế giới 18 1.3.1. Án tích theo quy định của Bộ luật hình sự Liên Bang Nga 18 1.3.2. Án tích theo quy đinh ̣ của Bộ luật hình sự nước Cộng hòa 21 nhân dân Trung Hoa 1.3.3. Án tích theo quy đinh ̣ của Bộ luật hình sự Thụy Điển 22 1.3.4. Án tích theo quy định của Bộ luật hình sự Nhật Bản 23 4
Chương 2: CHẾ ĐỊNH ÁN TÍCH THEO BỘ LUẬT HÌNH SỰ 26 VIỆT NAM NĂM 1999 VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG 2.1. Chế định án tích theo quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam 26 năm 1999 2.2. Thực tiễn áp dụng chế định án tích 41 2.2.1. Tình hình áp dụng chế định án tích 41 2.2.2. Một số vướng mắc, tồn tại khi áp dụng chế định án tích 44 52 Chương 3: HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ CỦA VIỆC ÁP DỤNG CHẾ ĐỊNH ÁN TÍCH 3.1. Hoàn thiện pháp luật hình sự về chế định án 52 3.2. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng chế định án tích 59 3.2.1. Tăng cường công tác hướng dẫn, tuyên truyền và giải thích 59 pháp luật 3.2.2. Kiện toàn cơ cấu tổ chức, nâng cao trình độ, năng lực của 61 đội ngũ cán bộ các cơ quan áp dụng pháp luật 3.2.3. 64 Đẩy mạnh công tác kiểm tra, giám sát việc áp dụng pháp luật 3.2.4. 65 Tăng cường quan hệ phối hợp và kiểm soát lẫn nhau giữa các cơ quan hữu quan trong việc áp dụng pháp luật về án tích KẾT LUẬN 69 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 72 5
DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang bảng 2.1 Số vụ án và bị cáo đưa ra xét xử trong cả nước từ năm 42 2009 đến năm 2013 6
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS : Bộ luật hình sự TAND : Tòa án nhân dân TNHS : Trách nhiệm hình sự VKSND : Viện kiểm sát nhân dân XHCN : Xã hội chủ nghĩa 7
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bộ luật hình sự (BLHS) Việt Nam hiện hành đã được Quốc hội khóa X, kỳ họp thứ 6 thông qua ngày 21 tháng 12 năm 1999 và được sửa đổi, bổ sung năm 2009 là một trong những công cụ sắc bén và hữu hiệu của Đảng và Nhà nước trong việc đấu tranh phòng, chống tội phạm, góp phần đắc lực vào việc bảo vệ độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ của Tổ quốc cũng như bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức, góp phần giữ gìn, duy trì trật tự an toàn xã hội. Mặc dù, đã được kế thừa và tiếp thu những tinh thần và sự tiến bộ của BLHS năm 1985 nhưng kể từ năm 1999 đến nay, BLHS năm 1999 đã bộc lộ những bất cập không chỉ trong thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật hình sự mà cả trên phương diện nhận thức và lý luận. Trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền và cải cách tư pháp hiện nay, việc nghiên cứu và làm sáng tỏ về mặt lý luận và đưa ra các kiến giải lập pháp là vô cùng cần thiết và quan trọng không chỉ trong lĩnh vực pháp luật hình sự nói riêng mà đối với cả hệ thống pháp luật Việt Nam nói chung. Án tích là một trong những chế đinh ̣ rất quan trọng trong phần chung của BLHS. Việc nghiên cứu và làm sáng tỏ về mặt nhận thức và lý luận là một đòi hỏi cấp bách, không chỉ góp phần làm cho nhận thức một cách đúng đắn và khoa học về chế định án tích mà còn giúp cho các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng chính xác các quy định của pháp luật hình sự. Bảo đảm các quyền con người, quyền và lợi ích chính đáng của công dân. Từ trước đến nay, về mặt lý luận, vẫn chưa có một công trình nào nghiên cứu một cách tổng thể, toàn diện và có hệ thống vấn đề liên quan đến chế định án tích. Ngoài ra, việc hiểu vấn đề liên quan đến án tích cũng còn có nhiều quan điểm 8
khác nhau và chưa thống nhất. Như vậy, đòi hỏi phải có một công trình nghiên cứu một cách toàn diện và sâu sắc, điều đó đặt ra yêu cầu hết sức cần thiết trong điều kiện hiện nay. Trước yêu cầu đó, việc nghiên cứu một cách nghiêm túc và toàn diện về mặt lý luận vấn đề liên quan đến chế định án tích để đưa ra các lý giải khoa học và mô hình lý luận vấn đề này đồng thời cũng đưa ra các kiến giải lập pháp góp phần hoàn thiện pháp luật hình sự mà cụ thể là BLHS Việt Nam để giải quyết các vấn đề còn bất cập và vướng mắc trong thực tiễn áp dụng các quy phạm này của các cơ quan tiến hành tố tụng là vô cùng quan trọng và cần thiết trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam xã hội chủ nghĩa (XHCN) hiện nay. Từ những lý do phân tích trên đây, chúng tôi lựa chọn đề tài “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chế định án tích trong luật hình sự Việt Nam” làm luận văn thạc sĩ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Qua nghiên cứu và tham khảo BLHS của một số nước trên thế giới, BLHS Việt Nam năm 1985, năm 1999 thì có thể thấy án tích là một trong những chế định quan trọng và phức tạp trong pháp luật hình sự. Việc nghiên cứu về chế định này vẫn chưa được quan tâm đúng mức. Nhìn chung, đã có một số bài viết, khóa luận tốt nghiệp lý giải vấn đề trên góc độ lý luận nhưng vẫn chưa đưa ra được một bức tranh tổng quát cũng như các kiến giải lập pháp về chế định này. Ở Việt Nam, chế định án tích và các chế định liên quan đến chế định này đã có một số công trình nghiên cứu tiêu biểu như sau: Đề tài “Chế định xóa án tích trong luật hình sự Việt Nam” của tác giả Nguyễn Xuân Nghiệp, luận văn thạc sĩ luật học năm 2006; đề tài “Chế định xóa án tích trong luật hình sự Việt Nam” của tác giả Nguyễn Thị Lan, khóa luận tốt nghiệp cử nhân năm 2003. 9
Ngoài ra, về giáo trình, sách chuyên khảo có các công trình sau đây: GS.TSKH Lê Văn Cảm, Mục VII, Chương VIII – Các biện pháp tha miễn trong luật hình sự, sách chuyên khảo sau đại học: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nhà xuất bản (NXB) Đại học Quốc gia Hà Nội, 2005; TSKH. Lê Cảm (chủ biên), Mục VI, Chương XVII – Thời hiệu thi hành bản án, miễn chấp hành hình phạt, giảm thời hạn chấp hành hình phạt và xóa án tích, Chương XVIII – Những đặc thù về trách nhiệm hình sự (TNHS) đối với người chưa thành niên phạm tội, Giáo trình Luật hình sự Việt Nam, Khoa Luật – Đại học quốc gia Hà Nội, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2003. Bên cạnh đó còn có các bài viết sau đây: Hồ Sĩ Sơn, “Án tích theo luật hình sự Viêt Nam 1999”, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, số 12/2001; Phạm Hồng Hải, “Xóa án”, trong sách: Mô hình lý luận về BLHS Việt Nam. NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 1993;… Từ một số nội dung đề cập ở trên cho thấy các công trình và bài viết nghiên cứu liên quan đến chế định án tích đã đưa ra những quan điểm và phần nào đã giải quyết được một số vấn đề cơ bản mà lý luận và thực tiễn áp dụng các quy phạm pháp luật hình sự đặt ra. Tuy nhiên, qua nghiên cứu các công trình này đã cho thấy, chế định án tích với tư cách là một trong những chế định quan trọng và cơ bản trong pháp luật hình sự nhưng chế định này hiện nay vẫn còn nhiều thiếu sót và bất cập. Xuất phát từ những đòi hỏi cấp bách của khoa học luật hình sự, về lý luận cũng như thực tiễn áp dụng các quy phạm pháp luật hình sự. Việc nghiên cứu đề tài “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chế định án tích trong luật hình sự Việt Nam” là một đòi hỏi khách quan và cần thiết trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền và cải cách tư pháp ở Việt Nam hiện nay. 3. Mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu của luận văn 10
3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận văn là nghiên cứu một cách đồng bộ, toàn diện để làm sáng tỏ về mặt lý luận và khoa học những nội dung cơ bản của chế định án tích trong pháp luật hình sự Việt Nam, đồng thời chỉ ra những bất cập để đưa ra các kiến giải lập pháp nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật hình sự. Nâng cao hiệu quả trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của công dân. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Xuất phát từ mục đích nghiên cứu trên, luận văn có những nhiệm vụ nghiên cứu sau: - Về mặt lý luận: Tập trung nghiên cứu xung quanh nội dung của chế định này trong pháp hình sự Việt Nam, đồng thời so sánh chế định án tích trong luật hình sự Việt Nam với chế định án tích trong luật hình sự một số nước trên thế giới để làm sáng tỏ về mặt lý luận của chế định này trong luật hình sự Việt Nam. - Về mặt thực tiễn: Tập trung vào nghiên cứu việc áp dụng các quy phạm pháp luật của chế định án tích trong thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự ở nước ta. Từ đó tìm ra những thiếu sót, bất cập và những vướng mắc của việc áp dụng pháp luật hình sự liên quan đến chế định này trên thực tế, qua đó đưa ra được mô hình lý luận về chế định án tích và đề xuất mô hình kiến giải lập pháp cụ thể về chế định này. 3.3. Phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu và giải quyết vấn đề chế định án tích theo pháp luật hình sự Việt Nam. Đồng thời, đề cập đến một số quy phạm liên quan đến luật tố tụng hình sự, Luật thi hành án hình sự,… những vấn đề liên quan đến án tích và xóa án tích chưa được đề cập trong pháp luật hình sự của nước ta. 11
Luận văn nghiên cứu về chế định án tích không chỉ trong quy định của BLHS Việt Nam năm 1985, năm 1999 mà còn nghiên cứu cả các quy phạm về chế định này trước khi có BLHS năm 1985. Đồng thời luận văn cũng phân tích một số quy định về chế định án tích trong pháp luật hình sự của một số nước trên thế giới. 4. Phƣơng pháp luận và các phƣơng pháp nghiên cứu Đề tài luận văn được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Đề tài luận văn còn được thực hiện trên cơ sở tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng nhà nước pháp quyền, về chính sách hình sự, về cải cách tư pháp để thể hiện. Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể và đặc thù như: phương pháp phân tích, tổng hợp, logic và so sánh. 5. Những điểm mới và đóng góp của luận văn Nghiên cứu về chế định án tích có ý nghĩa và vai trò to lớn về mặt lý luận và thực tiễn đối với việc hoàn thiện pháp luật hình sự, vì đây là công trình đầu tiên ở cấp độ một luận văn thạc sĩ luật học nghiên cứu toàn diện, có hệ thống vấn đề án tích. Luận văn có những điểm mới cơ bản là: - Tập trung vào nghiên cứu một cách đồng bộ, thống nhất về mặt lý luận nội dung cơ bản của chế định án tích theo luật hình sự Việt Nam. - Nghiên cứu chỉ ra những đặc điểm cơ bản và chủ yếu của quá trình hình thành và phát triển chế định án tích trong luật hình sự Việt Nam. - Nghiên cứu làm sáng tỏ và chỉ ra những bất cập, hạn chế đối với các quy định về chế định án tích trong việc áp dụng các quy phạm này vào thực tiễn. 12
- Đề xuất mô hình kiến giải lập pháp cụ thể về chế định án tích góp phần vào việc hoàn thiện hơn nữa BLHS trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam XHCN hiện nay. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận chung về chế định án tích Chương 2: Chế định án tích theo Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999 và thực tiễn áp dụng Chương 3: Hoàn thiện pháp luật hình sự và một số giải pháp nâng cao hiệu quả của việc áp dụng chế định án tích 13
Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ CHẾ ĐỊNH ÁN TÍCH 1.1. Khái quát lịch sử các quy phạm pháp luật về án tích từ năm 1945 đến khi có bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999 1.1.1. Giai đoạn từ năm 1945 đến trước năm 1985 Án tích là một trong những chế định quan trọng trong pháp luật hình sự. Tuy nhiên, trong giai đoạn từ năm 1945 đến năm 1985, thời kỳ đất nước ta mới thành lập chính quyền và trải qua hai cuộc chiến tranh bảo vệ tổ quốc, các nhà làm luật thời kỳ này vẫn chưa thực quan tâm đúng mức và ghi nhận nó. Mặc dù vậy, chế định này cũng đã được đề cập rải rác trong một số văn bản pháp luật của nước ta trong giai đoạn này. Ngày 20 tháng 10 năm 1945, Chủ tịch Chính phủ lâm thời Việt Nam dân chủ cộng hòa Hồ Chí Minh đã ban hành Sắc lệnh số 52 về đại xá được đăng trên tờ Việt Nam Công báo, số 7, trang 78, tại Điều 4 của Sắc lệnh số 52 quy định: “Những tội được xá miễn đều coi như không phạm bao giờ…” hay tại Điều 6 của Sắc lệnh: “Cấm tất cả các công chức hành chính pháp và các thẩm phán viên không được nhắc đến, hoặc trong hồ sơ một vết tích gì về những tội đã được xá…”. Ngày 01 tháng 12 năm 1961, Tòa án nhân dân (TAND) tố i cao ban hành Thông tư 2308/NCLP về xóa án đố i với người đươ ̣c hưởng án treo; ngày 05 tháng 7 năm 1963, TAND tối cao có Công văn số 1082/NCLP khẳ ng đinh ̣ : “Tòa án không thể coi một người đã bị án treo nhưng đã được xóa bỏ , nay la ̣i phạm tội mới, như là tái phạm”. Như vâ ̣y, từ rấ t sớm trong pháp luâ ̣t hiǹ h sự Viê ̣t Nam, án tić h đã đươ ̣c ghi nhâ ̣n, là một trong những căn cứ quan tro ̣ng đố i với Tòa án cũng như các cơ quan nhà nước khác có thẩ m quyề n áp du ̣ng đố i với người phạm tội. Theo pháp luâ ̣t thời kỳ này thì người đang có án tić h mà pha ̣ m tô ̣i mới cũng có thể bị xem xét việc tái phạm. 14
1.1.2. Giai đoạn từ năm 1985 đến năm 1999 Ngày 27 tháng 6 năm 1985, BLHS đầ u tiên của nước ta đươ ̣c Quố c hô ̣i Khóa VII kỳ ho ̣p thứ 9 thông qua. Đây là mô ̣t sự kiê ̣n quan tro ̣ng đánh dấ u mô ̣t bước tiế n lớn đố i với luâ ̣t hình sự nước ta . Chế đinh ̣ án tích đã chính thức đươ ̣c ghi nhâ ̣n trong mô ̣t văn bản pháp lý có giá tri ̣cao này . Tại Chương 6 quy đinh ̣ về viê ̣c quyế t đinh ̣ hình pha ̣t , miễn, giảm hình phạt . Chế đinh ̣ án tích đươ ̣c go ̣i với cái tên là xóa án và được quy định từ Điều 52 đến Điều 56, ngoài ra còn một trường hơ ̣p đă ̣c biê ̣t là xóa án trong trường hơ ̣p người chưa thành niên pha ̣m tô ̣i (Điề u 67). Án tích ngoài việc chín h thức đươ ̣c ghi nhâ ̣n trong BLHS Viê ̣t Nam năm 1985, các văn bản dưới luật cụ thể là các Thông tư đã kịp thời được ban hành để hướng dẫn các quy đinh ̣ liên quan đế n án tích trong BLHS. Ngày 01 tháng 8 năm 1986, TAND tối cao đã phố i hơ ̣p với Vi ện kiểm sát nhân dân (VKSND) tối cao, Bô ̣ Tư pháp , Bô ̣ Nô ̣i vu ̣ (nay là Bô ̣ Công an ) ban hành Thông tư liên ngành số 02/TTLN quy đinh ̣ về viê ̣c xóa án , hướng dẫn cu ̣ thể về thẩ m quyề n xóa án , điề u kiê ̣n cu ̣ thể để đươ ̣c xó a án, thủ tục xóa án,… Theo đó , người bi ̣kế t án muố n xin xóa án thì phải nộp đơn xin xóa án cho Tòa án cấp sơ thẩm đồng thời là chung thẩ m tô ̣i pha ̣m cũ của mình , kèm theo các giấy tờ chứng minh về việc chấp hành xong bản án và không phạm tội mới khi còn mang án tić h. Trong trường hơ ̣p xóa án theo quyết định của Tòa án hoặc trong trường hợp đặc biệt thì cần phải có thêm giấ y tờ xác nhâ ̣n về thái đô ̣ chấ p hành pháp luâ ̣t của chính quyề n điạ phương nơi người bi ̣kế t án thường trú . Thông tư liên ngành này sau đó gầ n ba năm đã đươ ̣c sửa đổ i , bổ sung bằ ng Thông tư l iên ngành số 03/TTLN ngày 15 tháng 7 năm 1989. Chế đinh ̣ án tích lầ n đầ u tiên đươ ̣c ghi nhâ ̣n trong BLH S Viê ̣t Nam năm 1985 cùng các văn bản pháp lý khác đã tạo một hành lang pháp lý tương đối đầy đủ và rõ ràng, là căn cứ pháp luật quan trọng tạo điều kiện thuận lợi cho cơ quan 15
tiế n hành tố tu ̣ng thực thi pháp luâ ̣t đúng vớ i các quy đinh ̣ của pháp luâ ̣t . Ngoài ra, viê ̣c chính thức ghi nhâ ̣n án tích trong BLHS Viê ̣t Nam trong giai đoa ̣n này , với viê ̣c quy đinh ̣ mô ̣t số các điề u luâ ̣t quy đinh ̣ về viê ̣c xóa đi án tić h khi người bị kết án đã đủ các yêu cầ u của pháp luâ ̣t để ho ̣ đươ ̣c đương nhiên đươ ̣c xóa án tích hoặc được Tòa án xóa đi vết xấu trong lý lịch của họ , giúp cho họ được xóa đi những mă ̣c cảm về hành vi vi pha ̣ m pháp luâ ̣t do ho ̣ đã gây ra đ ồng thời khuyế n khích họ tích cực lao động đ ể trở thành người có ić h cho xã hô ̣i . Tuy nhiên, viê ̣c quy đinh ̣ án tích trong giai đoa ̣n này vẫn chưa đươ ̣c rõ ràng , chưa đảm bảo đươ ̣c nô ̣i dung cũng như kỹ thuâ ̣t lâ ̣p pháp , viê ̣c sử du ̣ng thuâ ̣t ngữ “Xóa á n” là không chính xác , mà phải là “Xóa án tích” mới đúng được ý nghĩa của nó, hay vẫn chưa đươ ̣c ra đươ ̣c mô ̣t khái niê ̣m khoa ho ̣c thế nào là án tić h,… 1.1.3. Giai đoaṇ từ năm 1999 đến nay Ngày 21 tháng 12 năm 1999, BLHS Việt Nam hiện hành đã được Quốc hội Khóa X, kỳ họp thứ 6 thông qua. Đây là lầ n pháp điể n hóa thứ hai, chế đinh ̣ án tić h đã đươ ̣c kế thừa và có sự đổi mới nhiều so với BLHS năm 1985. Thuâ ̣t ngữ “xóa án” đã đươ ̣c thay đổ i bằ ng“xóa án tích”. Ngoài ra, chế đinh ̣ án tích trong BLHS năm 1999 đươ ̣c ghi nhâ ̣n trong mô ̣t chương riêng biê ̣t (Chương IX), khác hẳn với chế định án tích trong BLHS năm 1985, điề u đó thể hiê ̣n ở viê ̣c nhà làm luâ ̣t nước ta đã đánh giá đươ ̣c tầ m qua n tro ̣ng của chế định này trong pháp luật hình sự. Về thời ha ̣n để đươ ̣c xóa án tích trong BLHS năm 1999 cũng được mở rộng hơn so với BLHS năm1985. Trong giai đoa ̣n từ năm 1999 đến nay BLHS năm 1999 đã đươ ̣c sửa đổ i, bổ sung mô ̣t số điề u cho phù hợp với tình hình mới. Chế đinh ̣ án tích ngoài viê ̣c quy đinh ̣ trong BLHS năm1999 đươ ̣c sửa đổ i, bổ sung năm 2009. Hiê ̣n nay, chế định còn được quy định trong các luật và thông tư hướng dẫn các điề u của BLHS, như Luâṭ Lý lich ̣ tư pháp năm 2010, Nghị quyết số 01/2000/NQ - HĐTP của Hội đồng thẩm phán TAND tối cao ngày 04 tháng 8 16
năm 2000 về hướng dẫn áp dụng một số quy định trong Phần chung của BLHS năm 1999,… Mă ̣c dù, chế đinh ̣ án tić h so với các giai đoa ̣n trước đã có những ưu điể m, tiế n bô ̣ mới. Song quy đinh ̣ về án tích trong BLHS năm 1999 được sửa đổ i, bổ sung năm 2009 qua quá triǹ h áp du ̣ng trên thực tế vẫn bô ̣c lô ̣ những bấ t câ ̣p ngay trên cả phương diê ̣n lý luâ ̣n. Và để đáp ứng yêu cầ u trong giai đoa ̣n xây dựng nhà nước pháp quyề n Viê ̣t Nam xã hô ̣i chủ nghiã hiê ̣n nay , nhấ t là trong liñ h vực tư pháp hình sự thì việc pháp điể n hóa lầ n thứ ba BLHS Viê ̣t Nam năm 1999 là một đòi hỏi cầ n thiế t và cấ p bách theo hướng ghi nhâ ̣n án tić h trong mô ̣t chương đô ̣c lâ ̣p trong BLHS mới với tên go ̣i “án tić h”, trong đó có quy đinh ̣ khái niê ̣m án tić h, thời điể m bắ t đầ u và kế t thúc án tić h, xóa án tích, các trường hợp đương nhiên được xóa án tích, cơ quan ra quyế t đinh ̣ xóa án tích, thủ tục để được xóa án tích,… Như vậy, mới đảm bảo yêu cầu về mặt lập pháp và dễ dàng được áp dụng trên thực tế. 1.2. Khái niệm và bản chất pháp lý của chế định án tích 1.2.1. Khái niệm án tích Trong giai đoạn xây dựng NNPQ và cải cách tư pháp ở nước ta hiện nay, việc nghiên cứu chế định án tích trong luật hình sự là một yêu cầu hết sức quan trọng và cần thiết. Kể từ khi thành lập nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, đến ngày 27 tháng 6 năm 1985 Quốc hội mới thông qua BLHS đầu tiên, và trong BLHS này chính thức ghi nhận về mặt lập pháp chế định án tích được quy định ở các Điều 40, 52, 53, 54, 55, 55 và 67 trong Phần chung của BLHS với tư cách là một chế định độc lập, mặc dù cách gọi chưa thật sự chính xác trên phương diện luật học và ngôn ngữ đó là “Xóa án”. Đến lần pháp điển hóa thứ hai BLHS vào năm 1999, chế định án tích đã được quy định hoàn thiện hơn. Mặc dù vậy, trong BLHS Việt Nam năm 1999, Điều 63 mới chỉ quy định thế nào là xóa án tích, trong khi đó còn chưa quy định thế nào là án tích(?). 17
Trên phương diện nghiên cứu học thuật, rõ ràng án tích là một chế định quan trọng trong pháp luật hình sự. Bởi vì, chế định án tích có liên quan đến một số quy định khác trong luật hình sự như việc xem xét để xóa án tích hay để xác định tái phạm, tái phạm nguy hiểm,... Việc nghiên cứu làm sáng tỏ về mặt lý luận khái niệm án tích không những tạo ra một cách hiểu thống nhất mà còn giúp cho các cơ quan bảo vệ pháp luật, cơ quan tư pháp áp dụng đúng đắn và chính xác các quy định của BLHS về vấn đề án tích. Trong khoa học luật hình sự Việt Nam và trên thế giới hiện nay, ở mức độ nhất định cũng đã có một số bài viết đề cập về chế định án tích. Ở Việt Nam có một số quan điểm về án tích như sau: 1) GS.TSKH Lê Cảm, Khoa Luật – Đại học Quốc gia Hà Nội cho rằng: Án tích là hậu quả pháp lý của việc người bị kết án bị áp dụng hình phạt theo bản án kết tội có hiệu lực pháp luật của Tòa án và là giai đoạn cuối cùng của việc thực hiện TNHS, được thể hiện trong việc người bị kết án mặc dù đã chấp hành xong bản án (bao gồm hình phạt chính, hình phạt bổ sung và các quyết định khác của Tòa án) nhưng vẫn chưa hết án tích hoặc chưa được xóa án tích theo các quy định của pháp luật hình sự [3, tr.829]. 2) PGS.TS, Luật sư Phạm Hồng Hải coi án tích là hậu quả pháp lý của bản án kết tội mà Tòa án tuyên đối với người phạm tội, là một tình tiết có ý nghĩa pháp lý trong việc đánh giá tính chất nguy hiểm của tội phạm và của người phạm tội khi tội phạm được thực hiện trong thời gian người ấy mang án tích [12, tr.276]. 3) PGS.TS Hồ Sĩ Sơn, Học viện Khoa học xã hội thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam cho rằng: Án tích là vết tích đã từng bị kết án của người phạm tội, xuất hiện khi người đó đã chấp hành xong hình phạt và được xóa để được 18
coi như là chưa bị kết án nếu người này đáp ứng được những điều kiện do BLHS quy định hoặc tồn tại khi người bị kết án đã chấp hành xong hình phạt nhưng chưa đáp ứng được những điều kiện đó và vẫn bị coi là tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm theo BLHS năm 1999 (Điều 49) hoặc phải chịu TNHS về hành vi phạm tội mà theo BLHS vết tích đã từng bị kết án đối với hành vi ấy là yếu tố cấu thành tội phạm [40, tr.65]. 4) Th.S Nguyễn Xuân Nghiệp có quan điểm rằng: Án tích là hậu quả pháp lý của việc phạm tội mà người bị kết án phải gánh chịu hình phạt theo bản án kết tội đã có hiệu lực pháp luật, gánh chịu trong thời hạn nhất định kể từ khi bản án đó có hiệu lực pháp luật cho đến khi hậu quả pháp lý đó được xóa bỏ theo quy định của pháp luật [24, tr.12]. 5) Th.S Nguyễn Thị Lan, Khoa Luật – Đại học Quốc gia Hà Nội coi “án tích” là một dấu án, cho thấy người có án tích đã từng bị kết án vì đã phạm tội và xóa án tích là việc pháp luật hình sự cho phép xóa đi dấu tích về quá khứ tội lỗi của một người đã từng bị kết án sau khi người đó đã thỏa mãn đầy đủ những điều kiện được quy định trong BLHS [20, tr.12-13]. Trong khoa học luật hình sự Liên Xô cũ và Liên bang Nga hiện nay, chế định án tích cũng có một số các quan điểm sau đây: 1) GS.TSKH luật Zelđôv X.L cho rằng: Án tích gồm ba bộ phận hợp thành: i) Khoảng thời gian từ khi bản án kết tội có hiệu lực pháp luật cho đến khi bắt đầu thi hành hình phạt; ii) trong thời gian đang chấp hành hình phạt và iii) khoảng thời gian từ khi chấp hành hình phạt (miễn việc chấp hành hình phạt) cho đến thời điểm hết án tích hoặc án tích đã được Tòa án xóa [3, Tr.826] 19
2) GS.TSKH luật Vittenberg G.B coi án tích, đó là tình trạng pháp lý hình sự đối với chủ thể do việc người này bị Tòa án xử phạt một biện pháp hình phạt nào đó về tội phạm đã thực hiện [3, Tr.826] 3) GS.TSKH luật Nheznamôva Z.A quan niệm rằng: Án tích - đó là một yếu tố, một bộ phận cấu thành của TNHS với tư cách là hậu quả của sự kiện phạm tội và như vậy, án tích là tình trạng pháp lý đặc biệt của một người được tạo ra do người này bị kết án một hình phạt nhất định đối với tội phạm mà tình trạng ấy được thể hiện bằng khả năng đưa đến các hậu quả nhất định (các hạn chế về quyền) có tính chất pháp lý chung và tính chất pháp lý hình sự [3, Tr.827] Như vậy, trong khoa học luật hình sự Việt Nam cũng như trên thế giới có nhiều quan điểm khác nhau về án tích , dưới góc độ nghiên cứu và thực tiễn áp dụng chế định này, chúng ta có thể đưa ra khái niệm án tích như sau: Án tích là một phần nội dung của trách nhiệm hình sự, là hậu quả pháp lý bất lợi và là đặc điểm xấu về nhân thân của người bị kết án bị áp dụng hình phạt. 1.2.2. Các đặc điểm pháp lý cơ bản của án tích - Đặc điểm thứ nhất: Án tích là một phần nội dung của trách nhiệm hình sự. Trách nhiệm hình sự là một loại trách nhiệm pháp lý được áp dụng đối với người thực hiện hành vi bị BLHS coi là tội phạm. Vì vậy, với đặc trưng của án tích là một phần nội dung của trách nhiệm hình sự (TNHS) đồng nghĩa với việc nó cũng là một loại trách nhiệm pháp lý. Cho nên, nếu không có việc thực hiện hành vi bị luật hình sự coi là tội phạm thì không thể bị truy cứu TNHS và không thể bị Tòa án kết tội, từ đó sẽ không phát sinh án tích. Thực tế áp dụng các quy phạm pháp luật hình sự, để quy kết hành vi nào đó là tội phạm và buộc người thực hiện hành vi phải chịu TNHS, người áp dụng pháp luật phải trên cơ sở đối chiếu hành vi đã thực hiện với các dấu hiệu của cấu 20