Luận văn Thạc sĩ Luật học: Thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự - Lý luận và thực tiễn áp dụng trên địa bàn thành phố Hà Nội

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:120

Thêm vào BST

Báo xấu

32
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận văn là đưa ra các luận giải khoa học và một số giải pháp, kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự Việt Nam nói chung và nhất là áp dụng có hiệu quả thủ tục này trên địa bàn thành phố Hà Nội nói riêng, góp phần xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân và vì dân. Qua đó, đáp ứng yêu cầu của công cuộc cải cách Tư pháp và hoàn thiện pháp luật của nước ta giai đoạn từ nay đến năm 2020, bảo đảm quyền dân chủ của công dân theo đúng đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước ta.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật học: Thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự - Lý luận và thực tiễn áp dụng trên địa bàn thành phố Hà Nội

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT Vò quang dòng Thñ tôc rót gän trong tè tông h×nh sù - lý luËn vµ thùc tiÔn ¸p dông trªn ®Þa bµn thµnh phè hµ néi luËn v¨n th¹c sü luËt häc Hµ néi – n¨m 2008
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT Vò quang dòng Thñ tôc rót gän trong tè tông h×nh sù - lý luËn vµ thùc tiÔn ¸p dông trªn ®Þa bµn thµnh phè hµ néi Chuyªn ngµnh : LuËt h×nh sù M· sè : 60 38 40 luËn v¨n th¹c sü luËt häc Ng-êi h-íng dÉn khoa häc: TS. NguyÔn Ngäc ChÝ Hµ néi – n¨m 2008
MỤC LỤC Lời cam đoan 1 Lời cảm ơn 2 Danh mục bảng biểu 3 Mục lục 4 MỞ ĐẦU 6 Chƣơng 1: LÝ LUẬN VỀ THỦ TỤC RÚT GỌN TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ 13 1.1. Khái niệm, bản chất, mục đích và ý nghĩa của thủ tục rút gọn 13 trong tố tụng hình sự 1.1.1. Khái niệm và bản chất của Thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự 13 1.1.2. Mục đích của việc áp dụng thủ tục rút gọn 17 1.1.3. Ý nghĩa của việc áp dụng thủ tục rút gọn 18 1.1.4. Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc xây dựng thủ tục rút gọn ở nước 19 ta hiện nay 1.2. Mối quan hệ giữa thủ tục rút gọn với các mô hình tố tụng, với các 26 nguyên tắc chung của tố tụng hình sự và với pháp luật hình sự 1.2.1. Mối quan hệ giữa thủ tục rút gọn với các mô hình tố tụng 26 1.2.2.Thủ tục rút gọn trong mối quan hệ với các nguyên tắc chung của tố 29 tụng hình sự 1.2.3. Mối quan hệ giữa thủ tục rút gọn với pháp luật hình sự 33 1.3. Thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự một số nƣớc trên thế giới 36 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VÀ ÁP DỤNG THỦ TỤC RÚT GỌN 50 TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI 2.1. Lịch sử chế định thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự Việt Nam 50 2.1.1. Giai đoạn trước khi Bộ luật tố tụng hình sự được pháp điển hoá 50 3
2.1.2. Giai đoạn từ khi ban hành Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 đến trước 57 khi Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 ra đời 2.2. Thủ tục rút gọn theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự 2003 59 2.3. Thực trạng áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự trên địa 69 bàn thành phố Hà Nội và nguyên nhân của thực trạng 2.3.1. Thực trạng áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự trên địa 69 bàn thành phố Hà Nội 2.3.2. Nguyên nhân của thực trạng 73 Chƣơng 3: NHỮNG GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG THỦ TỤC 77 RÚT GỌN TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ 3.1. Hoàn thiện quy định pháp luật về thủ tục rút gọn trong tố tụng 77 hình sự 3.1.1. Những nguyên tắc trong việc hoàn thiện thủ tục rút gọn trong tố 77 tụng hình sự 3.1.2. Một số kiến nghị hoàn thiện thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự 81 3.2. Cơ chế thực hiện có hiệu quả thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự 105 và một số kiến nghị khác 3.2.1. Cơ chế thực hiện có hiệu quả thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự 105 3.2.2. Một số kiến nghị khác 106 KẾT LUẬN 108 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 110 4
DANH MỤC BẢNG – BIỂU STT TÊN BẢNG – BIỂU TRANG Bảng 1.1 Nhóm các tội phạm đủ điều kiện áp dụng thủ tục rút gọn 34 Thống kê tình hình áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng Bảng 2.1 71 hình sự trên địa bàn thành phố Hà Nội 5
MỞ ĐẦU 1. Tình cấp thiết của đề tài Bộ luật tố tụng hình sự đã được Quốc hội nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam thông qua ngày 28 tháng 6 năm 1988 (có hiệu lực thi hành ngày 01 tháng 01 năm 1989), là một đạo luật quy định về trình tự, thủ tục khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án các vụ án hình sự. Qua 3 lần đ- ược sửa đổi, bổ sung (năm 1990, 1992 và 2000), Bộ luật tố tụng hình sự đã thực sự là công cụ pháp lý sắc bén, góp phần đặc biệt quan trọng trong cuộc đấu tranh phòng - chống tội phạm, bảo vệ tốt hơn các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức và Nhà nước, tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực hiện công cuộc đổi mới đất nước trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Tuy nhiên, sau 15 năm thực hiện, Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 đã bộc lộ những bất cập, hạn chế, thiếu sót. Thể hiện qua tình trạng quá tải trong điều tra, truy tố và xét xử, án tồn đọng rất nhiều, sự vi phạm các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự về thời hạn điều tra, truy tố, xét xử, thời hạn tạm giữ, tạm giam…từ phía các cơ quan tiến hành tố tụng và những người tiến hành tố tụng vẫn thường xảy ra ở nhiều địa phương. Một trong những hạn chế dẫn đến tình trạng trên là việc Bộ luật không quy định về thủ tục rút gọn, một loại thủ tục đặc biệt tạo điều kiện cho quá trình giải quyết một số loại án diễn ra nhanh chóng, kịp thời. Trước yêu cầu cải cách Tư pháp, cải cách thủ tục tố tụng tư pháp nhằm đáp ứng yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân, Đảng ta đã tổng kết sâu sắc thực tiễn tổ chức và hoạt động của các cơ quan Tư pháp và đề ra nhiều chủ trương, biện pháp nhằm xây dựng một nền Tư pháp lành mạnh, mang bản chất nhân dân, hoạt động thực sự có hiệu quả. 6
Nghị quyết Trung ương 3 khoá VIII của Đảng đã chỉ rõ: “Nghiên cứu áp dụng thủ tục rút gọn để xử lý kịp thời một số vụ án đơn giản, rõ ràng.” Tư tưởng này đã được Nghị quyết số: 08 - NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị về một số nhiệm vụ trong tâm của công tác Tư pháp trong thời gian tới cụ thể hoá và nhấn mạnh: “Nghiên cứu để quy định và thực hiện thủ tục tố tụng hình sự rút gọn đối với những vụ án đơn giản, phạm tội quả tang, chứng cứ rõ ràng, hậu quả ít nghiêm trọng;…” Đây là những cơ sở chính trị và pháp lý quan trọng cho việc xây dựng thủ tục rút gọn trên thực tế ở nước ta hiện nay. Thể chế hoá chủ trương và đường lối của Đảng, ngày 17/12/2003, Quốc hội nước ta đã thông qua Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003. Đây là bước đột phá quan trọng trong hoạt động cải cách Tư pháp của nước ta. Đặc biệt là trong cải cách thủ tục tố tụng hình sự. Bộ luật đã dành chương XXXIV tại phần thứ bảy quy định về thủ tục rút gọn với tính chất là một thủ tục đặc biệt trong tố tụng hình sự. Tuy nhiên, dưới góc độ khoa học pháp lý vẫn còn khá nhiều vấn đề về lý luận và thực tiễn áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự cần được tiếp tục nghiên cứu và làm sáng tỏ hơn. Vì vậy, việc nghiên cứu thực trạng áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự ở nước ta hiện nay cũng như thực trạng áp dụng thủ tục này ở từng địa phương (nhất là địa bàn thành phố Hà Nội - Thủ đô của cả nước) để đưa ra các giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng thủ tục này trong thực tế, góp phần xử lý nhanh chóng, kịp thời, khách quan nhằm bảo vệ tốt hơn các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, lợi ích của Nhà nước và xã hội là một nhu cầu khách quan và cần thiết. Nghị quyết số: 48 - NQ/TW ngày 24/5/2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, 7
định hướng đến năm 2020 đã tiếp tục xác định: “Cải cách mạnh mẽ các thủ tục tố tụng Tư pháp theo hướng dân chủ, bình đẳng, công khai, minh bạch, chặt chẽ nhưng thuận tiện, đảm bảo sự tham gia và giám sát của nhân dân đối với hoạt động Tư pháp”. Và tiếp đó, Nghị quyết số: 49 - NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách Tư pháp đến năm 2020 cũng đã khẳng định: “Coi trọng việc hoàn thiện chính sách hình sự và thủ tục tố tụng Tư pháp; xây dựng cơ chế xét xử theo thủ tục rút gọn đối với những vụ án có đủ một số điều kiện nhất định”. Với những lý do trên, tác giả đã chọn đề tài: “Thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự - Lý luận và thực tiễn áp dụng trên địa bàn thành phố Hà Nội” làm luận văn tốt nghiệp thạc sĩ Luật học. Nội dung của đề tài cố gắng nghiên cứu một cách tổng thể về thực trạng áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự của 14 quận - huyện trên địa bàn thành phố Hà Nội. Đề tài cũng đưa ra những luận cứ khoa học về phạm vi, điều kiện, nội dung của thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự; đồng thời đề ra một số kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng thủ tục rút gọn phù hợp với điều kiện thực tiễn của cả nước nói chung và thành phố Hà Nội nói riêng đáp ứng yêu cầu của công cuộc cải cách Tư pháp trong thời gian tới. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự là một thủ tục tố tụng đặc biệt mới được quy định trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003. Trong thời gian qua, kể cả trước khi Bộ luật ra đời, ở nước ta đã có rất nhiều bài viết, công trình khoa học nghiên cứu về việc quy định và áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự như: Xây dựng thủ tục rút gọn trong Bộ luật tố tụng hình sự - Khuất Văn Nga (1999); Về thủ tục rút ngắn trong tố tụng hình sự - Nguyễn Đức Mai (1997); Luận văn thạc sỹ Luật học: Xây dựng thủ tục rút gọn trong 8
luật tố tụng hình sự Việt Nam - Nguyễn Duy Giảng (2002); Một số vấn đề liên quan đến việc quy định thủ tục rút gọn trong dự thảo Bộ luật tố tụng hình sự (sửa đổi) - Nguyễn Duy Giảng (2003); Luận văn thạc sỹ Luật học: Thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự - Những vấn đề lý luận và thực tiễn - Nguyễn Minh Quang (2001); Sự cần thiết phải áp dụng thủ tục rút ngắn trong xét xử một số vụ án hình sự - Nguyễn Minh Tiến (2001); Xây dựng thủ tục rút gọn trong Bộ luật tố tụng hình sự (sửa đổi) - Nguyễn Quốc Việt (2001); Mấy ý kiến về thủ tục rút gọn - những vấn đề lý luận và thực tiễn cấp bách của tố tụng hình sự Việt Nam - Nguyễn Văn Hoàn (1995); Bàn về thủ tục rút gọn trong hoạt động tố tụng của các cơ quan Tư pháp nhằm góp phần sửa đổi, bổ sung Hiến pháp 1992 - Trần Huy Liệu (2001); Bàn thêm về thủ tục rút gọn - Nguyễn Văn Hoàn (2000); Về thủ tục rút gọn - Nguyễn Thanh Hải (2003). Các bài viết, công trình nghiên cứu trên đã phân tích, giải quyết và làm rõ được một số vấn đề về lý luận thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự như: khái niệm, ý nghĩa của thủ tục rút gọn, các kiến nghị về điều kiện, phạm vi áp dụng thủ tục rút gọn...Nhưng vẫn còn nhiều vấn đề về lý luận và thực tiễn mà các công trình nghiên cứu trên chưa đề cập đầy đủ, phương pháp tiếp cận còn chưa phù hợp, chưa có nghiên cứu về thực trạng áp dụng thủ tục rút gọn của từng địa phương sau khi Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 ra đời. Do các công trình trên đều đề cập và nghiên cứu vấn đề trước khi Bộ luật ra đời nên việc đánh giá tình hình chưa có cơ sở thực tiễn. Bên cạnh đó, có 2 công trình nghiên cứu là: Đề tài cấp cơ sở của Viện khoa học pháp lý: Thủ tục tố tụng hình sự rút gọn - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn - Bộ Tư pháp (2004) và luận văn thạc sỹ Luật học: Thủ tục rút gọn trong pháp luật tố tụng hình sự - Lý luận và thực tiễn - Nguyễn Văn Hiển (2006). Hai công trình trên đã đề cập tương đối đầy đủ các luận cứ khoa học như: bản chất, ý nghĩa, mục đích của thủ tục rút gọn, tham khảo kinh nghiệm 9
nước ngoài. Tuy nhiên, việc nghiên cứu ở phạm vi rộng bao trùm ở nhiều địa phương, chưa đi sâu vào nghiên cứu tình hình áp dụng thủ tục rút gọn của từng địa phương cụ thể để đưa ra những giải pháp, kiến nghị cho phù hợp nhằm áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự chặt chẽ và sát với thực tế các địa phương hơn. Nhất là ở địa bàn thành phố Hà Nội - Thủ đô của cả nư- ớc, nơi mà tình hình tội phạm trong thời gian qua đã diễn ra tương đối phức tạp và ngày càng có chiều hướng gia tăng thì việc nghiên cứu tình hình áp dụng thủ tục rút gọn các vụ án hình sự trên địa bàn này là hết sức có ý nghĩa, đáp ứng tốt yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm và công cuộc cải cách Tư pháp của Thủ đô. Ngoài ra, trong quá trình dự thảo và xây dựng Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003, các cơ quan có thẩm quyền của nước ta đã có nhiều khảo sát và nghiên cứu về tố tụng hình sự của một số nước trên thế giới về việc áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự rất có ý nghĩa như: Các báo cáo của đoàn khảo sát pháp luật của Viện kiểm sát nhân dân tối cao tại các nước: Hàn Quốc, Anh, Trung Quốc, Đan Mạch…; các bản dịch Bộ luật tố tụng hình sự của một số nước trên thế giới như: Nhật Bản, Pháp, Canada, Nga; các tài liệu dịch về hệ thống Tư pháp của một số nước châu Á, châu Âu, châu Mỹ latinh. 3. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là đưa ra các luận giải khoa học và một số giải pháp, kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự Việt Nam nói chung và nhất là áp dụng có hiệu quả thủ tục này trên địa bàn thành phố Hà Nội nói riêng, góp phần xây dựng Nhà nư- ớc pháp quyền XHCN của dân, do dân và vì dân. Qua đó, đáp ứng yêu cầu của công cuộc cải cách Tư pháp và hoàn thiện pháp luật của nước ta giai đoạn từ nay đến năm 2020, bảo đảm quyền dân chủ của công dân theo đúng đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước ta. 10
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu các vấn đề lý luận về thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự, thực trạng pháp luật và thực trạng áp dụng thủ tục rút gọn trên địa bàn thành phố Hà Nội như: Nghiên cứu lịch sử của chế định thủ tục rút gọn ở nước ta; các quy định cụ thể về phạm vi, điều kiện, thẩm quyền, nội dung thủ tục rút gọn và các vấn đề liên quan về bảo đảm quyền bào chữa của bị can, bị cáo; áp dụng các biện pháp ngăn chặn trong thủ tục rút gọn; thực trạng áp dụng thủ tục rút gọn của các cơ quan tiến hành tố tụng tại 14 quận - huyện trên địa bàn thành phố Hà Nội sau khi Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 có hiệu lực thi hành. Bên cạnh đó, luận văn có tham khảo tình hình áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự của một số nước tiến tiến trên thế giới. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu Trên cơ sở đối tượng và phạm vi nghiên cứu trên, tác giả tập trung vào giải quyết những nhiệm vụ như sau: - Khái quát các vấn đề lý luận về thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự nh- ư: khái niệm, bản chất, ý nghĩa, mục đích, phạm vi điều kiện, nội dung của thủ tục rút gọn; - Đánh giá sơ lược lịch sử của chế định thủ tục rút gọn trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ trước đến nay và thực trạng áp dụng thủ tục rút gọn trong thời gian từ khi Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 có hiệu lực thi hành đến hết năm 2007 của các cơ quan tiến hành tố tụng 14 quận - huyện trên địa bàn thành phố Hà Nội. Tham khảo tình hình xây dựng và áp dụng thủ tục rút gọn trong pháp luật tố tụng hình sự ở một số nước tiên tiến trên thế giới. - Đề ra những giải pháp, kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự Việt Nam trong giai đoạn hiện nay, đáp ứng yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN cũng như yêu cầu cải cách Tư pháp đến năm 2020. Đồng thời, đưa ra một số kiến nghị cụ thể nhằm áp 11
dụng có hiệu quả thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự trên địa bàn thành phố Hà Nội. 6. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu - Luận văn được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lê Nin và tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật; - Các phương pháp nghiên cứu cụ thể: Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học xã hội và khoa học pháp lý cụ thể phù hợp với yêu cầu của từng vấn đề nghiên cứu như: phương pháp phân tích tài liệu, nghiên cứu lịch sử, tổng hợp, so sánh, thống kê Tư pháp… 7. Những đóng góp mới của luận văn - Phân tích, đánh giá một cách có hệ thống, toàn diện các vấn đề về thực trạng áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự trên địa bàn thành phố Hà Nội; - Đưa ra các luận giải khoa học về bản chất, ý nghĩa, yêu cầu xây dựng và áp dụng thủ tục tố tụng trong thời gian tới, đưa ra các giải pháp hoàn thiện các quy định về thủ tục rút gọn trong Bộ luật tố tụng hình sự cũng như các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự trên địa bàn thành phố Hà Nội. 8. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận văn - Tăng cường sự nhận thức đúng đắn của nhân dân, cán bộ, công chức nhất là những người tiến hành tố tụng và các cơ quan tiến hành tố tụng của thành phố Hà Nội về bản chất, yêu cầu, ý nghĩa của việc quy định và áp dụng thủ tục rút gọn trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam; - Đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự, góp phần nâng cao hiệu quả công tác phổ biến, tuyên truyền, giáo dục và áp dụng pháp luật của các cơ quan có thẩm quyền về thủ tục rút gọn trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam. 12
9. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, Luận văn gồm 3 chương với kết cấu như sau: Chương 1: Lý luận về thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự Chương 2: Thực trạng pháp luật và áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự trên địa bàn thành phố Hà Nội Chương 3: Những giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự 13
Chƣơng 1 LÝ LUẬN VỀ THỦ TỤC RÚT GỌN TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ 1.1. KHÁI NIỆM, BẢN CHẤT, MỤC ĐÍCH VÀ Ý NGHĨA CỦA THỦ TỤC RÚT GỌN TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ 1.1.1. Khái niệm và bản chất của Thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự Tố tụng được hiểu là việc thưa kiện tại Tòa án, là một thuật ngữ pháp lý thuộc luật hình thức, chỉ thủ tục giải quyết các vụ việc theo trình tự Tư pháp. Tố tụng hình sự là toàn bộ quá trình giải quyết vụ án hình sự, là trình tự, thủ tục tiến hành hoạt động khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án hình sự. Các giai đoạn tố tụng này có tính độc lập tương đối nhưng giữa chúng luôn có quan hệ khăng khít và mật thiết với nhau. Giai đoạn trước là tiền đề của giai đoạn sau và kết quả của giai đoạn sau là sự kiểm chứng tính đúng đắn của giai đoạn trước. Hoạt động tố tụng hình sự thường được các cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng thực hiện theo các giai đoạn tố tụng trên. Theo đó, các cơ quan tiến hành tố tụng bao gồm: Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án. Người tiến hành tố tụng bao gồm: Điều tra viên, Kiểm sát viên, Thẩm phán. Các hoạt động tố tụng này được thực hiện có sự tham gia của những người tham gia tố tụng như: bị can, bị cáo, người bị tạm giữ..., cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội có liên quan theo trình tự, thủ tục do pháp luật quy định nhằm phát hiện tội phạm và kẻ phạm tội để xử lý kịp thời, nhanh chóng tội phạm theo đúng pháp luật. Tuy nhiên, trên thực tế có những vụ án hình sự diễn ra có tính chất đơn giản, rõ ràng, việc điều tra, thu thập chứng cứ nhanh chóng, không mất nhiều thời gian. Nếu chúng ta tiến hành giải quyết những vụ án đó theo thủ tục thông thường thì sẽ dẫn đến việc lãng phí về thời gian, công sức, tiền của của 14
các cơ quan Nhà nước và những người tiến hành tố tụng cũng như những người tham gia tố tụng. Đồng thời không đáp ứng kịp thời yêu cầu của công cuộc đấu tranh phòng và chống tội phạm. Từ đó, nảy sinh nhu cầu khách quan là cần phải có một thủ tục tố tụng vừa nhanh gọn, vừa bảo đảm được tính khách quan, chính xác để giải quyết các vụ án hình sự có tính chất đơn giản, chứng cứ rõ ràng. Nghiên cứu pháp luật tố tụng hình sự của hầu hết các nước trên thế giới đều thấy có quy định về thủ tục này trong các hoạt động tố tụng hình sự. Như chúng ta đã biết, trên thế giới có các hệ thống pháp luật cơ bản là hệ thống pháp luật Châu Âu lục địa, họ pháp luật Anh - Mỹ, họ pháp luật tôn giáo và họ pháp luật XHCN. Nhưng mỗi hệ thống pháp luật lại có những mô hình tố tụng khác nhau. Các nước theo hệ thống pháp luật Anh - Mỹ (điển hình là các nước Anh, Mỹ...) thường áp dụng mô hình tố tụng tranh tụng hay còn gọi là mô hình tố tụng công bằng. Các nước theo hệ thống pháp luật châu Âu lục địa (điển hình là các nước Pháp, Đức, Bỉ, Hà Lan...) thường áp dụng mô hình tố tụng xét hỏi hay còn gọi là mô hình tố tụng kiểm soát tội phạm. Nhưng dù theo hệ thống pháp luật nào thì mỗi nước đều có một hình thức tố tụng chung, thống nhất để giải quyết các vụ án hình sự. Mặt khác, tùy thuộc vào điều kiện, hoàn cảnh và truyền thống văn hóa cụ thể mỗi quốc gia mà có những hình thức tố tụng đặc biệt áp dụng đối với những loại tội phạm đặc biệt như thủ tục rút gọn đối với các vụ án hình sự đơn giản, thủ tục xét xử sơ chung thẩm hoặc chủ thể thực hiện tội phạm đặc biệt như thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên phạm tội, đối với người có nhược điểm về thể chất hoặc tâm thần...[22, tr.6-7] “Thủ tục rút gọn” trong tố tụng hình sự hay “thủ tục rút ngắn”, “thủ tục giản lƣợc”, “thủ tục đơn giản” là một dạng thủ tục tố tụng hình sự đặc biệt. Tuy mỗi quốc gia có cách gọi khác nhau nhưng bản chất chung của hình 15
thức tố tụng này là sự rút ngắn thời gian và giản lược các thủ tục tố tụng không cần thiết so với thủ tục tố tụng thông thường như giảm bớt một số khâu công việc, một số thủ tục giấy tờ, giảm bớt thành phần những người tiến hành tố tụng, thời hạn tố tụng... để việc giải quyết vụ án được nhanh chóng và kịp thời nhưng vẫn đáp ứng các yêu cầu và mục đích tố tụng đặt ra. Nghiên cứu pháp luật tố tụng hình sự của các nước trên thế giới cho thấy việc xác định mục đích của tố tụng hình sự nói chung và tố tụng theo thủ tục rút gọn nói riêng có sự ảnh hưởng mang tính quyết định đến bản chất, mô hình thủ tục rút gọn tại mỗi nước, mỗi hệ thống pháp luật. Tình hình xã hội hiện nay cho thấy sự phát triển của tội phạm ngày càng đa dạng và phức tạp, số vụ án hình sự ngày càng tăng trong khi đó số lượng Thẩm phán và Tòa án có hạn nên tình trạng quá tải trong xét xử ở hầu hết các nước trên thế giới diễn ra phổ biến. Thực tế này dẫn đến nhu cầu khách quan là tất cả các nước thuộc tất cả các hệ thống pháp luật phải tìm ra các hình thức, mô hình tố tụng mới nhanh chóng, hiệu quả, đáp ứng nhu cầu thực tế, phù hợp với tình hình phát triển tội phạm ở đất nước mình. Do đó, các quốc gia theo mô hình tố tụng Anh - Mỹ là rất thuận lợi với yêu cầu trên vì bản chất tố tụng của các nước này cho phép xây dựng được các mô hình tố tụng đặc biệt. Trong đó, có các thủ tục tố tụng giản lược, thủ tục mặc cả thú tội, dàn xếp công khai, mặc cả giảm nhẹ hình phạt, giảm nhẹ tội... Nhưng vấn đề cơ bản là phải lựa chọn những loại vụ án nào, tội phạm nào cho phù hợp với từng loại mô hình tố tụng đặc biệt. [22, tr.8] Thực tế cho thấy, các quốc gia trên thế giới quy định thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự để giải quyết nhanh chóng, kịp thời một số loại vụ án hình sự nhằm giảm bớt sự quá tải của cơ quan tiến hành tố tụng nhưng vẫn phải đảm bảo các yêu cầu về nguyên tắc cơ bản của mô hình tố tụng chung của nước đó. Nên thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự không đặt ra cho tất cả 16
các loại vụ án mà chỉ được áp dụng đối với một số loại vụ án nhất định với những điều kiện cụ thể. Điều kiện thực hiện thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự ở mỗi quốc gia là khác nhau tuỳ thuộc vào điều kiện kinh tế - xã hội, tổ chức bộ máy và hoạt động của hệ thống các cơ quan Tư pháp, truyền thống pháp luật cũng như yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm ở mỗi nước. Nhưng phần lớn các nước đều áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự để giải quyết các vụ án hình sự đối với bị can, bị cáo phạm các tội ít nghiêm trọng, chứng cứ rõ ràng, tính chất của tội phạm không phức tạp, hình phạt áp dụng đối với các tội phạm đó không nặng thường là cảnh cáo, phạt tiền. Một số nước còn quy định cho phép bị can, bị cáo lựa chọn hình thức tố tụng được áp dụng nếu vụ án có đủ điều kiện để tiến hành theo thủ tục rút gọn. Bên cạnh đó, thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự ở các nước ngoài việc rút ngắn thời gian so với thủ tục thông thường còn có biểu hiện rõ nét nhất trong giai đoạn xét xử đó là việc xét xử vụ án thường do một Thẩm phán đảm nhiệm mà không có Bồi thẩm đoàn hoặc Hội thẩm nhân dân. Như vậy, bản chất của thủ tục rút gọn là một hình thức tố tụng đặc biệt được rút ngắn về thời gian tố tụng, giản lược thủ tục và quy trình tố tụng, thành phần Hội đồng xét xử so với thủ tục thông thường. Bên cạnh một số hình thức tố tụng đặc biệt khác như: khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại, hình thức tố tụng mặc cả thú tội, dàn xếp cung khai, tố tụng đối với người chưa thành niên, người có nhược điểm và thể chất hoặc tâm thần...thì thủ tục rút gọn là một trong những giải pháp hữu hiệu nhằm giải quyết nhanh chóng một lượng án hình sự nhất định, giảm bớt sự qúa tải trong thủ tục tố tụng thông thường. Hình thức tố tụng này vừa có khả năng mang lại hiệu qủa cao trong việc giải quyết các vụ án hình sự của các cơ quan tiến hành tố tụng vừa có khả năng đáp ứng được các đòi hỏi ngày càng cao của người 17
dân trong việc bảo vệ quyền con người, quyền tự do, dân chủ của công dân trong tố tụng hình sự . Tuy nhiên, không vì có sự rút ngắn thời gian, giảm bớt một số thủ tục mà thủ tục rút gọn không tuân theo những nguyên tắc cơ bản của tố tụng hình sự một quốc gia. Vì nếu chúng ta đặt ra những nguyên tắc riêng biệt cho thủ tục tố tụng rút gọn thì nó sẽ phá vỡ tính thống nhất trong hệ thống tố tụng của một quốc gia. Bên cạnh đó, nó sẽ tạo ra sự bất bình đẳng trong việc hưởng quyền và thực hiện nghĩa vụ của công dân trong hoạt động tố tụng. Và do đó, trong một quốc gia với một hệ thống tố tụng thống nhất thì không thể tồn tại hình thức tố tụng khác trái với các nguyên tắc cơ bản của tố tụng hình sự nước đó. Về mặt lập pháp, các văn bản luật cả trong nước và các nước trên thế giới đều không đưa ra một định nghĩa cụ thể, rõ ràng về thủ tục rút gọn. Nhưng trong các tài liệu, sách báo có liên quan lại có rất nhiều cách định nghĩa khác nhau. Mặc dù vậy, các nhà nghiên cứu trong nước đều có chung quan điểm: Thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự là thủ tục tố tụng được rút ngắn về thời gian tố tụng nhằm giúp cho việc diều tra, truy tố, xét xử được nhanh chóng đối với những vụ án nhất định. Từ điển Black’s Law đã đưa ra định nghĩa: “Thủ tục rút gọn (summary proceeding) là một loại thủ tục tố tụng không có bồi thẩm đoàn, xét xử một vụ việc một cách nhanh chóng và đơn giản”. [57] Từ những phân tích trên, chúng ta có thể rút ra khái niệm: “Thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự là thủ tục tố tụng hình sự được rút ngắn về thời gian tố tụng, giản lược một số thủ tục nhất định nhưng vẫn đảm bảo các nguyên tắc chung của tố tụng hình sự nhằm giúp cho việc điều tra, truy tố, xét xử được nhanh chóng đối với những vụ án trong phạm vi luật định, góp phần đấu tranh phòng và chống tội phạm kịp thời, có hiệu quả, bảo đảm các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân trong tố tụng hình sự”. 18
1.1.2. Mục đích của việc áp dụng thủ tục rút gọn Thủ tục rút gọn là thủ tục đặc biệt được quy định trong luật tố tụng hình sự nhằm mục đích làm giảm áp lực, tiết kiệm thời gian, tiền của, công sức của các cơ quan tiến hành tố tụng, những người tiến hành và tham gia tố tụng, giải quyết nhanh chóng, kịp thời và hiệu quả một số vụ án hình sự nhất định. Mặt khác, việc giải quyết các vụ án hình sự theo thủ tục rút gọn vẫn bảo đảm sự chính xác, tuân thủ triệt để các nguyên tắc chung của tố tụng hình sự, sự thật của vụ án vẫn được thể hiện một cách khách quan, toàn diện, đầy đủ, bảo đảm xử lý đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, không làm oan người vô tội, đảm bảo các quyền tự do, dân chủ và bình dẳng của công dân trước pháp luật. Ở một số nước thì thủ tục rút gọn còn là một trong những giải pháp tốt để bị can, bị cáo cân nhắc, lựa chọn hình thức tố tụng phù hợp, bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của mình. 1.1.3. Ý nghĩa của việc áp dụng thủ tục rút gọn Những quy định về việc áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự là những căn cứ pháp lý quan trọng để các cơ quan tiến hành tố tụng và những người tiến hành tố tụng có thẩm quyền giả quyết nhanh chóng, kịp thời các vụ án thuộc loại ít nghiêm trọng, bị bắt quả tang, tính chất vụ án đơn giản, lai lịch của người phạm tội rõ ràng. Do đó, tiết kiệm được thời gian, công sức, tiền của của nhà nước, tạo điều kiện để các cơ quan tiến hành tố tụng tập trung vào việc giải quyết các vụ án hình sự phức tạp, nghiêm trọng. Qua đó, đẩy nhanh tốc độ xử lý các vụ án của toàn bộ hoạt động tố tụng hình sự, nâng cao hiệu quả của công cuộc đấu tranh phòng chống tội phạm, góp phần giải quyết tình trạng để án tồn đọng kéo dài, khắc phục tình trạng quá tải trong các trại tạm giam. Bên cạnh đó, việc áp dụng thủ tục rút gọn làm cho những thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra nhanh chóng được khắc phục, xử lý kịp thời 19
các hành vi phạm tội và người phạm tội. Từ đó, phát huy tác dụng giáo dục ý thức pháp luật trong nhân dân và phòng ngừa tội phạm. Tuy nhiên, dưới nhiều góc độ khác nhau, thủ tục rút gọn cũng có những hạn chế nhất định như do bị rút ngắn về thời gian và một số thủ tục khác (không có bản kết luận điều tra, không có cáo trạng) nên đã ảnh hưởng nhất định đến quyền lợi của bị can, bị cáo, thậm chí trong một số trường hợp làm cho bản án sai lệch. Nếu chỉ chú trọng đến vấn đề bảo đảm quyền bình đẳng của công dân trước pháp luật, thủ tục bảo đảm quyền bào chữa của bị can, bị cáo thì một số thủ tục sẽ mang tính hình thức. Và do đó, việc áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự sẽ không mang lại hiệu quả mà còn có thể tạo ra những khó khăn, lúng túng cho các cơ quan tiên hành tố tụng và người tiến hành tố tụng. Ngược lại, nếu chỉ quá chú trọng đến vấn đề giải quyết vụ án nhanh chóng, tiết kiệm thì sẽ dẫn đến việc vi phạm các nguyên tắc cơ bản của tố tụng hình sự. Qua đó, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân sẽ không được bảo đảm triệt để. Vì vậy, xuất phát từ điều kiện và hoàn cảnh thực tiễn của nước ta mà việc nghiên cứu đầy đủ, toàn diện những vấn đề về bản chất, mục đích, ý nghĩa, các quy định về áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự Việt Nam và tìm ra các giải pháp tối ưu cho việc xây dựng, áp dụng thủ tục này trên thực tế là công việc không chỉ mang ý nghĩa lý luận mà còn có giá trị to lớn về mặt thực tiễn nhất là trong công cuộc cải cách Tư pháp của nước ta hiện nay. 1.1.4. Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc xây dựng và áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự ở nƣớc ta hiện nay 1.1.4.1. Cơ sở lý luận * Quan điểm của Đảng và Nhà nƣớc về xây dựng và hoàn thiện thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự 20