Luận văn Thạc sĩ: Phát triển kinh tế hộ gia đình trên địa bàn huyện Đồng Hỷ- tỉnh Thái Nguyên

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:106

Thêm vào BST

Báo xấu

1
lượt xem 0
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích chung của luận văn là trên cơ sở tổng quan lý luận và thực tiễn, phân tích thực trạng của phát triển kinh tế hộ trên địa bàn huyện Đồng Hỷ để đưa ra các giải pháp có căn cứ khoa học và thực tiễn nhằm phát triển kinh tế hộ trên địa bàn huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ: Phát triển kinh tế hộ gia đình trên địa bàn huyện Đồng Hỷ- tỉnh Thái Nguyên

LỜI CAM ĐOAN Tác giả cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của riêng tác giả. Các số liệu được sử dụng trong luận văn là trung thực, đề tài không trùng với bất kỳ đề tài nghiên cứu khoa học nào. Những kết quả nêu trong luận văn chưa được sử dụng trong bất kỳ công trình nào khác. Những thông tin tham khảo trong luận văn đều được trích dẫn cụ thể nguồn sử dụng. Tác giả luận văn Ngô Thị Hồng Vân i
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn của mình, tác giả xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới TS. Đỗ Văn Quang - người đã trực tiếp hướng dẫn, tận tình giúp đỡ và động viên tác giả trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn tới các thầy cô giảng dạy chương trình Cao học chuyên ngành Quản lý kinh tế tại trường Đại học Thủy lợi đã truyền dạy những kiến thức quý báu trong suốt quá trình tôi được học tập và nghiên cứu ở Trường. Những kiến thức này không chỉ hữu ích đối với việc trình bày luận văn mà còn giúp tác giả rất nhiều trong công việc và nghiên cứu khoa học. Tác giả xin cảm ơn các thầy, cô trong hội đồng khoa học đã đóng góp những ý kiến góp ý có ý nghĩa rất quan trọng để tác giả có thể hoàn thiện luận văn này. Trong quá trình nghiên cứu và tìm hiểu thực tế, tác giả xin chân thành cảm ơn các đồng chí lãnh đạo UBND huyện Đồng Hỷ đã nhiệt tình giúp đỡ, tạo điều kiện và cung cấp các số liệu để tác giả có thể hoàn thiện luận văn. Cuối cùng, tác giả xin cảm ơn các thầy, cô trong Khoa Kinh tế & Quản lý và Trường Đại học Thủy lợi đã tạo điều kiện thuận lợi trong suốt quá trình tác giả tham gia học tập và nghiên cứu tại Trường. Tác giả xin chân thành cảm ơn! ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................. ii DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ ..........................................................................vi DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU................................................................................. vii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .......................................................................... viii MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỘ GIA ĐÌNH ....................................................................................................................... 5 1.1 Tổng quan lý luận về phát triển kinh tế hộ gia đình.............................................5 1.1.1 Khái niệm về phát triển kinh tế hộ gia đình ...............................................5 1.1.2 Bản chất và đặc trưng của kinh tế hộ gia đình ...........................................6 1.1.3 Vai trò của phát triển kinh tế hộ gia đình ...................................................8 1.1.4 Nội dung phát triển kinh tế hộ gia đình....................................................12 1.1.5 Chỉ tiêu đánh giá phát triển kinh tế hộ gia đình .......................................14 1.1.6 Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển kinh tế hộ gia đình....................... 14 1.2 Tổng quan thực tiễn về phát triển kinh tế hộ gia đình .......................................19 1.2.1 Thực tiễn phát triển kinh tế hộ gia đình nông thôn Việt Nam .................19 1.2.2 Kinh nghiệm phát triển kinh tế hộ một số địa phương............................. 23 1.2.3 Xu hướng phát triển và những bài học kinh nghiệm cho phát triển kinh tế hộ gia đình trên địa bàn huyện Đồng Hỷ .......................................................... 27 1.3 Tổng quan các nghiên cứu về phát triển kinh tế hộ gia đình ............................. 30 Kết luận chương 1 .........................................................................................................32 CHƯƠNG 2 THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỘ GIA ĐÌNH TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN ĐỒNG HỶ, TỈNH THÁI NGUYÊN ....................................................33 2.1 Điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội huyện Đồng Hỷ ...........................................33 2.1.1 Điều kiện tự nhiên ....................................................................................33 2.1.2 Tình hình phát triển kinh tế - xã hội huyện Đồng Hỷ giai đoạn 2015 - 2018 ...................................................................................................................36 iii
2.2 Những chính sách phát triển kinh tế nông nghiệp nông thôn trên địa bàn huyện Đồng Hỷ ................................................................................................................... 40 2.2.1 Vấn đề quy hoạch vùng nông thôn .......................................................... 40 2.2.2 Vấn đề phát triển cơ sở hạ tầng nông thôn............................................... 40 2.2.3 Công tác tài chính, tín dụng ..................................................................... 41 2.2.4 Công tác quản lý tài nguyên và môi trường ............................................. 42 2.2.5 Sự tham gia của các ban, ngành đoàn thể trong phát triển kinh tế hộ ..... 42 2.3 Thực trạng phát triển kinh tế hộ gia đình trên địa bàn huyện Đồng Hỷ ............ 43 2.3.1 Thực trạng về quy mô sản xuất của kinh tế hộ gia đình .......................... 44 2.3.2 Thực trạng về trình độ sản xuất của các hộ gia đình ............................... 51 2.3.3 Thực trạng về thu nhập, đời sống và tích lũy của hộ gia đình ................. 54 2.4 Đánh giá chung về tình hình phát triển kinh tế hộ gia đình trên địa bàn huyện Đồng Hỷ ................................................................................................................... 60 2.4.1 Những kết quả đạt được ........................................................................... 60 2.4.2 Những hạn chế ......................................................................................... 61 2.4.3 Nguyên nhân của hạn chế ........................................................................ 63 Kết luận chương 2 ......................................................................................................... 64 CHƯƠNG 3 GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỘ GIA ĐÌNH TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN ĐỒNG HỶ, TỈNH THÁI NGUYÊN ............................................................. 66 3.1 Quan điểm và mục tiêu phát triển kinh tế xã hội trên địa bàn huyện Đồng Hỷ – tỉnh Thái Nguyên đến năm 2025 .............................................................................. 66 3.1.1 Quan điểm phát triển ................................................................................ 66 3.1.2 Mục tiêu phát triển kinh tế xã hội của huyện đến năm 2025 ................... 67 3.2 Các giải pháp để phát triển kinh tế hộ gia đình trên địa bàn huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên ..................................................................................................... 69 3.2.1 Giải pháp phát triển về qui mô sản xuất của hộ nông dân ....................... 69 3.2.2 Giải pháp về nâng cao trình độ sản xuất cho các hộ gia đình .................. 74 3.2.3 Giải pháp nâng cao thu nhập, đời sống và tích lũy của hộ nông dân....... 82 3.2.4 Giải pháp xây dựng kết cấu hạ tầng nông thôn ........................................ 86 3.2.5 Nhóm giải pháp về chính sách ................................................................. 88 Kết luận Chương 3 ........................................................................................................ 92 iv
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ....................................................................................... 93 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................97 v
DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ Hình 2.1 Cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp huyện Đồng Hỷ ......................................... 36 Hình 2.2 Tỷ trọng các nguồn thu nhập của các hộ điều tra ........................................... 57 vi
DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1 Hiện trạng sử dụng đất trên địa bàn huyện Đồng Hỷ Năm 201 ................35 Bảng 2.2 Thống kê tình hình nguồn nhân lực trong nông nghiệp .................................45 Bảng 2.3 Thực trạng sử dụng đất nông nghiệp trên địa bàn huyện Đồng Hỷ ...............47 Bảng 2.4 Tỷ lệ bình quân đất nông nghiệp trên một nhân kh u....................................48 Bảng 2.5 Dư nợ cho vay sản xuất nông nghiệp ............................................................. 49 Bảng 2.6 Tỷ lệ số hộ gia đình vay vốn ..........................................................................49 Bảng 2. Tình hình tư liệu lao động của các hộ gia đình ..............................................50 Bảng 2. Trình độ văn hóa của các chủ hộ....................................................................51 Bảng 2. Trình độ chuyên môn của các chủ hộ ............................................................ 52 Bảng 2.10 Thống kê hộ gia đình tham gia đào tạo kỹ thuật nông nghiệp ..................... 53 Bảng 2.11 Sản lượng một số sản ph m nông, lâm nghiệp chủ yếu ............................... 55 Bảng 2.12 Thu nhập của các hộ gia đình.......................................................................56 Bảng 2.13 Thống kê số hộ ngh o trên địa bàn huyện Đồng Hỷ....................................59 Bảng 3.1 Quy hoạch sử dụng đất nông nghiệp giai đoạn 2020-2025 ........................... 71 Bảng 3.2 Dự kiến đào tạo bồi dữỡng nâng cao trình độ chuyên môn cho hộ nông dân đến năm 2022.................................................................................................................77 Bảng 3.3 Kế hoạch đầu tư xây dựng cơ bản giai đoạn 2020-2024................................ 87 vii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ ATK An toàn khu BQ Bình quân BVTV Bảo vệ thực vật KHKT Khoa học kỹ thuật LĐ Lao động MTTQ Mặt trận Tổ quốc NN Nông nghiệp NTM Nông thôn mới NH Ngân hàng PTNT Phát triển nông thôn SXKDG Sản xuất kinh doanh giỏi THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông viii
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Kinh tế hộ gia đình ở địa bàn nông thôn là một bộ phận quan trọng của nền kinh tế Việt Nam. Vai trò của kinh tế hộ gia đình ngoài giải quyết việc làm, tăng thu nhập, tăng thu cho ngân sách ... còn là mạng lưới rộng lớn phát triển về tận những vùng xâu, vùng xa mà các lĩnh vực kinh doanh khác không đáp ứng được. Ðất nước ta đang từng bước hội nhập nền kinh tế thế giới, giành nhiều thành tựu quan trọng trên tất cả các lĩnh vực đời sống kinh tế - xã hội. Chất lượng cuộc sống mọi mặt của người dân nói chung, người nông dân nói riêng không ngừng được cải thiện. Tuy nhiên, khu vực nông thôn 2% số dân sống ở nông thôn và 0% lao động làm nghề nông nghiệp) cũng rất dễ bị tổn thương nhất bởi sự tác động của các yếu tố có tính chất quy luật của nền kinh tế thị trường và các yếu tố bất lợi khác. Từ thực trạng trên cho thấy đời sống của người nông dân đang phải đối mặt không ít khó khăn. Sự phân hóa giàu ngh o, khoảng cách phát triển giữa thành thị và nông thôn ngày càng dãn ra; tình trạng thất nghiệp, mất việc làm ngày càng gia tăng do quỹ đất nông nghiệp hằng năm thu hẹp lại dành cho sự phát triển đô thị hóa. Phát triển kinh tế nông nghiệp, nông thôn là nhiệm vụ quan trọng hàng đầu của nước ta trong quá trình đ y mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước và hội nhập kinh tế quốc tế. Trải qua 30 năm đổi mới, việc thực hiện và đưa nghị quyết đại hội Đảng lần thứ VI vào cuộc sống năm 1 và đặc biệt là Nghị quyết 10 của Bộ chính trị năm 1988). Kinh tế hộ nước ta đã đạt được những thành quả to lớn, góp phần quan trọng tạo lên sự phát triển vượt bậc của nền kinh tế đất nước. Khai thác có hiệu quả các nguồn lực trong nông nghiệp - nông thôn , phát huy những lợi thế vốn có của đất nước, tạo công ăn việc làm, từng bước làm tăng thu nhập cho lao động làm nông nghiệp là những mục tiêu mà kinh tế hộ nước nhà về cơ bản đã làm được trong thời gian qua. Tuy nhiên, cũng từ những kết quả đạt được đó, trên con đường phát triển kinh tế hộ nước ta đã và đang đặt ra nhiều vấn đề đòi hỏi chúng ta làm tốt hơn nữa trong thời gian tới như ruộng đất cho người nông dân, vốn, tín dụng cho hộ nông dân, chuyển dịch cơ 1
cấu cây trồng vật nuôi thị trường cung ứng vật tư đầu vào, đầu ra, nâng cao trình độ tay nghề, kiến thức cho người lao động trong nông nghiệp - nông thôn. Đồng Hỷ là huyện miền núi của tỉnh Thái Nguyên, có nhiều đồng bào dân tộc cùng chung sống, hoạt động sản xuất chủ yếu là nông – lâm nghiệp. Kinh tế của huyện có nhiều thay đổi đáng kể nhưng sự phát triển còn ở mức thấp so và chưa tương xứng với tiềm năng thế mạnh của huyện. Trong quá trình phát triển kinh tế hộ nơi đây cũng đặt ra nhiều vấn đề cần giải quyết nhằm khai thác tốt hơn nữa các nguồn lực nông nghiệp nông thôn, không ngừng nâng cao chất lượng lao động và đời sống của người nông dân. Với mong muốn góp phần đưa ra các giải pháp phát triển kinh tế hộ ở địa bàn huyện Đồng Hỷ được tốt hơn tôi chọn nghiên cứu luận văn “Phát triển kinh tế hộ gia đình trên địa bàn huyện Đồng Hỷ- tỉnh Thái Nguyên”. Đề tài tập trung phân tích thực trạng phát triển kinh tế hộ trên cơ sở đánh giá những kết quả đạt được, chỉ ra nguyên nhân hạn chế, từ đó đề xuất giải pháp phát triển kinh tế hộ tốt hơn trong thời gian tới. 2. Mục đích nghiên cứu Mục đích chung của luận văn là trên cơ sở tổng quan lý luận và thực tiễn, phân tích thực trạng của phát triển kinh tế hộ trên địa bàn huyện Đồng Hỷ để đưa ra các giải pháp có căn cứ khoa học và thực tiễn nhằm phát triển kinh tế hộ trên địa bàn huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Do đặc thù cơ cấu kinh tế của địa bàn nghiên cứu và vì điều kiện về thời gian nên tác giả lựa chọn nghiên cứu các vấn đề liên quan đến phát triển kinh tế các hộ nông dân trên địa bàn huyện Đồng Hỷ. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Không gian nghiên cứu: Nghiên cứu kinh tế của các hộ nông dân sinh sống trên địa bàn huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên. 2
- Thời gian nghiên cứu: Số liệu thu thập trong 4 năm gần nhất từ 2015 - 2018). 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hóa một số vấn đề lý luận và thực tiễn về phát triển kinh tế hộ. - Đánh giá thực trạng phát triển kinh tế hộ trên địa bàn huyện Đồng Hỷ. - Đề xuất các giải pháp chủ yếu phát triển kinh tế hộ trên địa bàn huyện Đồng Hỷ – tỉnh Thái Nguyên. 5. Phương pháp nghiên cứu - Phân tích, tổng hợp cơ sở lý luận và thực tiễn. - Phân tích so sánh định lượng để đánh giá thực trạng, tổng hợp và suy luận biện chứng đề xuất giải pháp. - Phương pháp thống kê so sánh gồm cả so sánh số tuyệt đối và so sánh số tương đối để đánh giá động thái phát triển của hiện tượng, sự vật theo thời gian và không gian. Sau khi tính toán số liệu ta tiến hành so sánh số liệu giữa các năm để đánh giá. Số liệu sử dụng trong luận văn được thu thập thù các phòng, ban chuyên môn của huyện Đồng Hỷ về phát triển kinh tế hộ gia đình. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận văn - Ý nghĩa khoa học: Là cơ sở giúp cho tập thể Ban Thường vụ Huyện ủy huyện Đồng Hỷ – tỉnh Thái Nguyên đánh giá được thực trạng phát triển kinh tế hộ trên địa bàn huyện Đồng Hỷ trong giai đoạn hiện nay. - Ý nghĩa thực tiễn của đề tài: Là cơ sở thực tiễn để huyện Đồng Hỷ tham khảo trong việc phát triển kinh tế hộ phù hợp với điều kiện thực tế của địa phương. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, mục lục và tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển kinh tế hộ gia đình. 3
Chương 2: Thực trạng phát triển kinh tế hộ gia đình trên địa bàn huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên Chương 3: Một số giải pháp phát triển kinh tế hộ gia đình trên địa bàn huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên. 4
CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỘ GIA ĐÌNH 1.1 Tổng quan lý luận về phát triển kinh tế hộ gia đình 1.1.1 Khái niệm về phát triển kinh tế hộ gia đình * Khái niệm hộ gia đình: Hộ gia đình hay còn gọi đơn giản là hộ là một đơn vị xã hội bao gồm một hay một nhóm người ở chung và ăn chung nhân kh u . Đối với những hộ có từ 2 người trở lên, các thành viên trong hộ có thể có hay không có quỹ thu chi chung hoặc thu nhập chung. Hộ gia đình không đồng nhất với khái niệm gia đình, những người trong hộ gia đình có thể có hoặc không có quan hệ huyết thống, nuôi dưỡng hoặc hôn nhân hoặc cả hai [1]. * Khái niệm kinh tế hộ gia đình: Kinh tế hộ gia đình là tế bào kinh tế - xã hội được hình thành trên cơ sở các mối quan hệ: hôn nhân, huyết thống, phong tục, tâm linh, tâm lý, đạo đức. Là hình thức tổ chức kinh tế cơ sở của nông dân và nông thôn. Kinh tế hộ đã tồn tại từ rất lâu ở các nước nông nghiệp, tự chủ trong sản xuất - kinh doanh nông nghiệp, là pháp nhân kinh tế, bình đẳng trước pháp luật và là chủ thể nền kinh tế thị trường. Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài luận văn này chỉ tập trung nghiên cứu về kinh tế hộ gia đình nông dân. Đây là đối tượng nghiên cứu chủ yếu của khoa học nông nghiệp và phát triển nông thôn, vì tất cả các hoạt động nông nghiệp, phi nông nghiệp ở nước ta chủ yếu được thực hiện qua các hoạt động của hộ nông dân. Hộ nông dân là những hộ chủ yếu hoạt động nông nghiệp theo nghĩa rộng bao gồm cả nông nghiệp, nghề rừng, nghề biển và hoạt động phi nông nghiệp ở nước ta. Trong các hoạt động phi nông nghiệp khó phân biệt các hoạt động có liên quan tới nông nghiệp và không liên quan tới nông nghiệp [2]. Khái niệm hộ nông dân gần đây được định nghĩa như sau: "Nông dân là các nông hộ thu hoạch các phương tiện sống từ ruộng đất, sử dụng chủ yếu lao động gia đình trong sản xuất nông trại, nằm trong một hệ thống kinh tế rộng hơn, nhưng về cơ bản được đặc trưng bằng việc tham gia một phần trong thị trường hoạt động với một trình độ hoàn chỉnh không cao" [1]. 5
* Khái niệm phát triển kinh tế hộ gia đình: Phát triển kinh tế là quá trình tăng tiến về mọi mặt của nền kinh tế trong một thời kỳ nhất định. Trong đó bao gồm cả sự tăng lên về quy mô sản lượng và tiến bộ mọi mặt của xã hội hình thành cơ cấu kinh tế hợp lý [2]. Kinh tế hộ gia đình là một thành phần của kinh tế nông nghiệp, do đó có thể hiểu rằng phát triển kinh tế hộ gia đình chính là quá trình tăng trưởng về sản xuất, gia tăng về thu nhập, tích lũy của kinh tế hộ gia đình, làm cho kinh tế nông nghiệp nói riêng và nền kinh tế quốc dân nói chung đi lên. 1.1.2 Bản chất và đặc trưng của kinh tế hộ gia đình 1.1.2.1 Bản chất của kinh tế hộ gia đình Kinh tế hộ gia đình là đơn vị kinh tế, trong đó các thành viên hoạt động và làm việc một cách tự chủ, tự nguyện vì lợi ích của bản thân, của gia đình và của toàn xã hội. Kinh tế hộ gia đình là loại hình kinh tế thích nghi nhất với đặc điểm của sản xuất nông nghiệp, nơi mà các cây trồng, vật nuôi đòi hỏi sự quan tâm sát sao, sự chăm sóc đúng lúc của con người. Đất đai và các tư liệu sản xuất khác đòi hỏi một sự bảo quản và bồi dưỡng hợp lý từ người sử dụng, một yêu cầu mà không hình thức sản xuất nào khác đáp ứng được [1]. Kinh tế hộ gia đình là loại hình kinh tế phổ biến mang tính chất đặc thù ở mỗi vùng, mỗi khu vực và mỗi nước trên thế giới. Kinh tế hộ gia đình là đơn vị kinh tế cơ sở vừa sản xuất, vừa tiêu dùng mà người ta thường gọi tự cấp tự túc sản ph m mà hộ làm ra có thể được tiêu dùng luôn với vai trò là tư liệu sản xuất hoặc sản ph m tiêu dùng. Cũng như những thành phần kinh tế khác, kinh tế hộ gia đình phải vận dụng tổng hợp các quy luật tự nhiên và quy luật kinh tế khách quan trong quá trình tồn tại và phát triển của mình. Kinh tế hộ gia đình không những giải quyết tốt các mục tiêu của hộ gia đình làm nông nghiệp mà còn giải quyết tốt vấn đề môi trường sinh thái và vấn đề xây dựng nông thôn mới. 6
1.1.2.2 Đặc trưng của kinh tế hộ gia đình Kinh tế hộ gia đình đang tồn tại và phát triển với vai trò là một đơn vị sản xuất cơ sở của nông nghiệp - nông thôn. Là một thành phần kinh tế độc lập, tự chủ cùng các thành phần kinh tế khác hình thành lên nền kinh tế thị trường của nước ta hiện hay. Kinh tế hộ gia đình sẽ luôn là một tế bào bền vững và phát triển lành mạnh trong nền kinh tế, nó mang những đặc trưng cơ bản sau đây: - Đặc trưng về sở hữu: Tuy không được sở hữu về đất đai nhưng hộ gia đình làm nông nghiệp lại được nhà nước giao quyền sử dụng ổn định và lâu dài. Đó là tiền đề quan trọng cho sự phát triển của mọi quá trình sản xuất trong nông nghiệp. Mọi tư liệu sản xuất khác đều thuộc quyền sở hữu của các thành viên trong hộ, và tất nhiên mọi sản ph m làm ra đều thuộc quyền sở hữu của gia đình. Tất cả những điều này tạo lên sự khác biệt giữa sở hữu hộ và sở hữu tư nhân trong sở hữu tập thể [1]. - Đặc trưng về mục đích sản xuất: Mục đích sản xuất của kinh tế hộ gia đình được xác định chủ yếu trên cơ sở đảm bảo nhu cầu về lương thực và thực ph m cho hộ, một số ít dư thừa được đem ra để trao đổi. Tuy nhiên cùng với quá trình phát triển, mục tiêu đảm bảo nhu cầu của hộ sẽ giảm dần và thay vào đó là sản xuất hàng hoá nhằm nâng cao thu nhập, cải thiện đời sống cho các thành viên, phục vụ ngày càng tốt hơn nhu cầu về vật chất và tinh thần của các thành viên trong gia đình [1]. - Đặc trưng về lao động: Thường thì các hộ gia đình kinh doanh không thuê lao động mà chỉ sử dụng những thành viên trong gia đình. Trong các ngành kinh tế khác, việc sử dụng lao động là trẻ em và người lớn tuổi là không được phép nhưng trong kinh tế hộ gia đình nông nghiệp thì lao động trẻ em và người lớn tuổi đóng một vai trò rất đáng kể, hai lao động trẻ em hoặc người lớn tuổi được tính bằng một lao động chính. Mọi lao động trong hộ gia đình làm việc với tính tự giác cao, tự chủ vì lợi ích của bản thân, của gia đình và của toàn xã hội [3]. - Đặc trưng về mặt tổ chức: Tổ chức của hộ gia đình rất đơn giản, gọn nhẹ chỉ bao gồm những người trong gia đình, trong bộ tộc có quan hệ hôn nhân và huyết thống. Điều khiển mọi quá trình sản xuất chủ yếu là người chủ gia đình trên cơ sở thứ bậc, hiệu lực cao bởi kỷ cương, lề nếp mang tính truyền thống. 7
- Đặc trưng về hoạt động kinh tế hộ: Hoạt động kinh tế của hộ gia đình khá đa dạng và phong phú, có thể tiến hành sản xuất kinh doanh trên nhiều lĩnh vực, nhiều ngành nghề. Có tính phù hợp và tự điều chỉnh cao, với mỗi thay đổi của môi trường sản xuất kinh doanh thì hoạt động kinh tế của hộ có thể tự điều chỉnh để phù hợp.Tuy nhiên sự tự phù hợp đó nhanh hay chậm, chính xác hay không còn phụ thuộc vào điều kiện và khả năng của mỗi thành viên trong hộ [3]. - Đặc trưng về phân phối: Các sản ph m do hộ gia đình sản xuất ra trước hết được phân phối đều theo nhu cầu của các thành viên trong gia đình, phần còn dư thừa được đem bán hoặc trao đổi theo sự thống nhất giữa mọi thành viên trong gia đình. Với sáu đặc trưng như đã nêu ở trên, kinh tế hộ nông dân thực sự là thành phần kinh tế phù hợp với yêu cầu của mọi nền kinh tế đang tồn tại, nó là một trong năm thành phần kinh tế của Đảng, Nhà nước và nhân dân ta trong quá trình tiến lên chủ nghĩa xã hội. 1.1.3 Vai trò của phát triển kinh tế hộ gia đình Kinh tế hộ gia đình là một trong những thành phần cấu tạo lên nền kinh tế quốc dân của mỗi nước, nó không chỉ tự phát triển, tự ảnh hưởng mà còn ảnh hưởng tới và chịu sự ảnh hưởng tác động của tất cả các thành phần kinh tế khác. Sự tồn tại và phát triển của kinh tế hộ ảnh hưởng sâu sắc tới đời sống vật chất, văn hoá, tinh thần của mọi tầng lớp dân cư trong xã hội. Thực tế phát triển của mỗi nền kinh tế trong thời gian vừa qua đã chứng minh sự tồn tại và phát triển của kinh tế hộ gia đình là một tất yếu, khách quan, phù hợp với quy luật của sản xuất nông nghiệp. Bằng những luận giải như đã nói trên, chúng ta phải công nhận rằng kinh tế hộ gia đình có những ưu điểm mà không chủ thể kinh tế nào có được. Điều này đặc biệt đúng trong lĩnh vực nông nghiệp nông thôn - nơi mà những tiền đề cho sự phát triển vẫn còn khiêm tốn, đòi hỏi nhiều công sức đầu tư cũng như cần có sự quan tâm đúng mức của nhà nước thì sự phát triển của hình thức kinh tế này là một tất yếu. Vai trò của kinh tế hộ gia đình thể hiện ở các điểm sau: - Cung cấp lượng lương thực, thực phẩm chủ yếu phục vụ cho đời sống và nhu cầu của con người: Hàng năm ở Việt Nam chúng ta với trên 10 triệu hộ gia đình, hàng năm đã tạo ra một khối lượng nông sản thực ph n cực lớn với sự tiến bộ vượt bậc. Theo thống kê năm 2016, sản lượng lúa cả năm 2016 ước tính đạt 43,6 triệu tấn, giảm 1,5 triệu tấn 8
so với năm 2015 do diện tích gieo cấy đạt , triệu ha, giảm 40 nghìn ha; năng suất đạt 56 tạ/ha, giảm 1,6 tạ/ha. Nếu tính thêm 5,2 triệu tấn ngô thì tổng sản lượng lương thực có hạt năm nay ước tính đạt 4 , triệu tấn, giảm 1,5 triệu tấn so với năm 2015. Trong sản xuất lúa, diện tích gieo cấy lúa đông xuân năm nay đạt 3,1 triệu ha, giảm 30 nghìn ha so với vụ đông xuân trước; năng suất đạt 63 tạ/ha, giảm 3,5 tạ/ha nên sản lượng đạt 1 ,4 triệu tấn, giảm 1,3 triệu tấn. Diện tích gieo cấy lúa h thu và thu đông đạt 2, triệu ha, tăng 23, nghìn ha so với năm trước; năng suất đạt 53,5 tạ/ha, giảm 0,6%; sản lượng đạt 15 triệu tấn, tăng 34 nghìn tấn. Diện tích gieo cấy lúa mùa của cả nước đạt 1, triệu ha, giảm 33,5 nghìn ha so với vụ mùa năm trước; năng suất ước tính đạt 4 ,4 tạ/ha, giảm 0,4 tạ/ha; sản lượng đạt ,2 triệu tấn, giảm 243 nghìn tấn. Theo kết quả điều tra chăn nuôi, tại thời điểm 01/10/2016, đàn trâu cả nước có 2,5 triệu con, giảm 0,2% so với cùng thời điểm năm trước; đàn bò có 5,5 triệu con, tăng 2,4%, riêng đàn bò sữa đạt 2 2, nghìn con, tăng 2, %; đàn lợn có 2 ,1 triệu con, tăng 4, %; đàn gia cầm có 361, triệu con, tăng 5, %. Sản lượng thịt hơi các loại năm nay đạt khá, trong đó sản lượng thịt trâu đạt 6,6 nghìn tấn, tăng 1% so với cùng thời điểm năm trước; sản lượng thịt bò đạt 30 ,6 nghìn tấn, tăng 3,1%; sản lượng thịt lợn đạt 3, triệu tấn, tăng 5%; sản lượng thịt gia cầm đạt 61,6 nghìn tấn, tăng 5, %; sản lượng trứng gia cầm đạt .446,2 triệu quả, tăng 6,4%. Như vậy, chúng ta không những đảm bảo nhu cầu lương thực, thực ph m cho nhân dân cả nước mà còn vươn lên trở thành một trong những nước xuất kh u nông sản lớn trên thế giới. - Hình thành đơn vị tích tụ vốn của xã hội: Kinh tế hộ gia đình với đặc điểm là đơn vị sản xuất cơ sở và tự chủ đã đóng vai trò là đơn vị tích tụ vốn của xã hội, cùng vời các đơn vị trong các thành phần kinh tế khác tạo lên một tổng thể các nguồn vốn phục vụ cho nhu cầu về vốn của toàn xã hội. Nguồn vốn mà các hộ gia đình tích tụ được là cơ sở cho việc chuyển từ kinh tế tự túc tự cấp sang kinh tế hàng hoá với hiệu quả cao mang lại. Kết quả ấy sẽ tạo điều kiện cho việc chuyển dịch cơ cấu ngành nghề trong nông nghiệp, góp phần tích cực và to lớn vào sự nghiệp công nghiệp hoá - hiện đại hoá nông nghiệp và nông thôn. Trong quá trình sản xuất kinh doanh của minh, kinh tế hộ gia đình vừa là đơn vị tích tụ vốn, vừa đóng vai trò là đơn vị giải ngân nguồn vốn đó vào việc tái sản xuất hoặc mở rộng ngành nghề, tạo nguồn đầu tư vào các ngành khác. 9
- Tạo công ăn việc làm cho người lao động: Trong quá trình sản xuất, kinh tế hộ gia đình cần sử dụng nhiều lao động với số ngày công rất cao. Tuy nhiên với mỗi dạng hộ khác nhau, ở mỗi thời điểm và thời kỳ phát triển của hộ khác nhau mà có nhu cầu về lao động không giống nhau [1]: + Sử dụng lao động gia đình: Hộ gia đình chủ yếu sử dụng lao động trong gia đình và lao động trong gia đình cũng là nguồn chủ yếu cung cấp cho nhu cầu của hộ, chúng ta phải nói rằng đa số lao động trong hộ đều làm việc cho sự phát triển và mục tiêu sản xuất cũng như quá trình sản xuất của hộ gia đình. + Sử dụng lao động gia đình ngoài độ tuổi lao động: Hiện nay, một tình trạng khá phổ biến là ở các hộ gia đình, việc sử dụng lao động ngoài độ tuổi lao động, đó là các trẻ em và người lớn tuổi, với cách tính cứ hai lao động này bằng một lao động chính đã góp phần tăng thu nhập cho hộ, giải phóng dần lực lượng lao động chính ra khỏi nông nghiệp đến một mức hợp lý. + Sử dụng lao động làm thuê: Việc sử dụng lao động làm thuê rất ít khi x y ra ở những hộ tự túc tự cấp, sản xuất nhỏ nhưng lại là việc làm khá phổ biến ở các hộ gia đình sản xuất hàng hoá và sản xuất lớn. Những hộ gia đình này việc thuê mướn thêm lao động thường xuyên hoặc vào thời vụ là điều cần thiết với tiền công hợp lý đã tạo ra một số lượng công ăn việc làm khá lớn cho những lao động dư thừa ở nông thôn hiện nay. Kinh tế hộ gia đình, trong quá trình sản xuất và phát triển của mình cần rất nhiều ngày công lao động. Thực tế đã chứng minh những năm vừa qua, kinh tế hộ gia đình đã giải quyết việc làm cho hàng triệu lao động ở nông thôn nước ta, góp phần quan trọng vào công cuộc giải quyết công ăn việc làm cho người lao động. - Thực hiện phân công lao động theo đơn vị kinh tế hộ gia đình: Cùng với quá trình phát triển của mình kinh tế hộ gia đình ngày càng có điều kiện để tích luỹ tái sản xuất theo cả chiều rộng và chiều sâu, khoa học kỹ thuật và công nghệ cũng như máy móc được áp dụng và sử dụng vào sản xuất ngày càng nhiều [1]. Trình độ, kỹ năng, kinh nghiệm của người nông dân ngày càng được nâng lên rõ rệt thêm vào đó là sự phù hợp trong cơ chế và các chính sách của nhà nước sẽ giúp cho 10
sản xuất ngày càng phát triển số lao động phục vụ cho nhu cầu của kinh tế hộ về nông nghiệp ngày càng giảm, sẽ dẫn đến tình trạng dư thừa lao động trong nông nghiệp. Số lao động dư thừa này với trình độ ngày càng được nâng lên sẽ chuyển dịch sang làm việc tại các ngành, nghề khác, nhất là các ngành nghề truyền thống sẽ ngày càng phát triển. Tất cả những điều này sẽ dẫn tới diện tích đất nông nghiệp trên đầu người sẽ tăng, năng xuất lao động tăng và hiệu quả sản xuất của một lao động sẽ không ngừng được nâng lên. - Đổi mới kỹ thuật sản xuất: Sự tồn tại và phát triển của kinh tế hộ gia đình với tư cách là một thành phần kinh tế tồn tại và luôn đổi mới cùng với quá trình đổi mới, phát triển của nền kinh tế nói chung. Kinh tế hộ gia đình chịu sự ảnh hưởng tác động của các thành phần kinh tế khác, của nhiều yếu tố khác. Qua quá trình hoạt động, nó luôn phát triển hướng tới hoàn thiện mình, mà đổi mới về kỹ thuật sản xuất chỉ là một mặt đổi mới của nó. Sự đổi mới về kỹ thuật sản xuất có được là do các nguyên nhân tác động sau đây [1]: + Người nông dân với kinh nghiệm sản xuất của mình ngày càng làm tốt hơn công việc của mình, phát hiện những khó khăn cần khắc phục và những thuận lợi cần khai thác phát huy. + Cùng với quá trình phát triển của mình, việc đầu tư cho đổi mới trang thiết bị sản xuất là điều tất yếu mà việc học hỏi khoa học kỹ thuật mới là việc làm thực sự cần thiết. + Trong đời sống kinh tế hộ gia đình thì việc cạnh tranh lành mạnh, sự ghanh đua với những kết quả đạt được sẽ là động lự là nhân tố tích cực đầu tư và học hỏi. + Cùng với sự quan tâm về giáo dục của nhà nước, các mạng lưới khuyến nông ngày càng hoạt động có hiệu quả thì một hệ quả là trình độ của người lao động trong hộ gia đình ngày một nâng lên. Điều này thực sự là nhân tố tích cực giúp vận dụng tốt những điều kiện vốn có những tư liệu sản xuất trong nông hộ được kết hợp có khoa học mang lại hiệu quả kinh tế cao. + Qua thời gian và sự phát triển của nền kinh tế, đầu tư của nhà nước cho nông nghiệp cũng ngày một tăng, góp phần khai thác tốt những tiềm năng, ưu thế riêng có của hộ. Tất 11
cả những điều nói trên kết hợp với nhau một cách hài hoà, khoa học, kinh nghiệm truyền thống kết hợp với kỹ thuật hiện đại làm cho sản ph m sản xuất ngày càng nhiều hơn, chất lượng tốt hơn, giá thành hạ hơn, lợi nhuận thu được cao hơn. Đó cũng là mục tiêu cho sự tồn tại và phát triển của kinh tế hộ gia đình. Sản xuất hàng hoá có thể sớm được áp dụng những tiến bộ khoa học, công nghệ, nhất là công nghệ sinh học vào sản xuất. - Giữ gìn và làm trong sạch môi trường sinh thái: Vấn đề môi trường và ô nhiễm môi trường ngày nay đang được toàn thể nhân loại quan tâm cùng giải quyết. Giữ gìn và làm trong sạch môi trường là vấn đề đang được đặt nên vị trí hàng đầu hiện nay. Kinh tế hộ gia đình, hàng năm với hàng triệu ha cây xanh các loại được gieo trồng đã góp phần to lớn vào công cuộc bảo vệ môi trường trên thế giới. Đó là điều mà không ai trong chúng ta có thể phủ nhận [1]. - Phát triển kinh tế hộ gia đình sẽ giúp khai thác hết mọi tiềm năng, tiềm lực trong nông nghiệp-nông thôn. Khai thác và sử dụng có hiệu quả những tư liệu sản xuất như đất đai, công cụ lao động...những yếu tố mà chỉ có kinh tế hộ mới sử dụng có hiệu quả nhất. Sản xuất của hộ gia đình mang tính đa dạng, tính thích ứng cao. Sự phân bố của kinh tế hộ mang tính rộng khắp. Sản ph m của nông nghiệp mang tính liên tục, không phân chia thành các bán thành ph m, không tính toán được kết quả ngay ở mỗi giai đoạn. Kinh tế hộ gia đình tồn tại và phát triển khắc phục được những khó khăn tưởng chừng không khắc phục nổi, khai thác được những tiềm năng mà không một chủ thể nào khác khai thác được [1]. Trong những năm đổi mới vừa qua, nền kinh tế và nông nghiệp nước ta đã khởi sắc, đạt được những thành tựu to lớn, điều đó có được có một sự đóng góp rất lớn của kinh tế hộ gia đình. Điều này càng một lần nữa khẳng định sự tồn tại và phát triển của kinh tế hộ gia đình là một tất yếu khách quan, phù hợp với quy luật của sản xuất nông nghịêp. 1.1.4 Nội dung phát triển kinh tế hộ gia đình Phát triển kinh tế là quá trình tăng tiến về mọi mặt của nền kinh tế trong một thời kỳ nhất định. Trong đó bao gồm cả sự tăng lên về quy mô sản lượng và tiến bộ mọi mặt của xã hội hình thành cơ cấu kinh tế hợp lý. Kinh tế hộ gia đình là một thành phần của kinh tế địa phương, do đó có thể hiểu rằng phát 12