Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Lịch sử: Sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học Lịch sử địa phương ở lớp 10 trung học phổ thông tỉnh Ninh Bình

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:194

Thêm vào BST

Báo xấu

49
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cấu trúc của luận văn gồm mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn gồm 2 chương: Chương 1 - Vấn đề sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học lịch sử địa phương ở lớp 10 trung học phổ thông tỉnh Ninh Bình – Lý luận và thực tiễn; Chương 2 - Hình thức, biện pháp sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học lịch sử địa phương ở lớp 10 trung học phổ thông tỉnh Ninh Bình. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Lịch sử: Sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học Lịch sử địa phương ở lớp 10 trung học phổ thông tỉnh Ninh Bình

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC HOÀNG THỊ THỦY SỬ DỤNG DI SẢN VĂN HÓA CỐ ĐÔ HOA LƢ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ ĐỊA PHƢƠNG Ở LỚP 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TỈNH NINH BÌNH LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM LỊCH SỬ HÀ NỘI - 2020
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC HOÀNG THỊ THỦY SỬ DỤNG DI SẢN VĂN HÓA CỐ ĐÔ HOA LƢ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ ĐỊA PHƢƠNG Ở LỚP 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TỈNH NINH BÌNH LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM LỊCH SỬ CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC BỘ MÔN LỊCH SỬ Mã số: 8.14.01.11 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS. TS. NGUYỄN THỊ CÔI HÀ NỘI - 2020
LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn tới tất cả các thầy cô trong tổ bộ môn Phương pháp dạy học bộ môn lịch sử, cũng như các thầy cô dạy bộ môn của trường Đại học Giáo dục đã tạo điều kiện cho tôi trong suốt thời gian học tập cũng như trong quá trình nghiên cứu. Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất đến cô giáo GS. TS. Nguyễn Thị Côi - người đã tận tình, chu đáo đầy trách nhiệm giúp đỡ, hướng dẫn tác giả hoàn thành luận văn này. Cảm ơn tập thể giáo viên và học sinh các trường trung học phổ thông Đinh Tiên Hoàng, Nho Quan A, Gia Viễn C và đặc biệt là trường trung học phổ thông Gia Viễn B – tỉnh Ninh Bình, đã tạo điều kiện cho tác giả điều tra thực tế và nhiệt tình giúp đỡ tôi trong việc thực nghiệm sư phạm. Trong quá trình thực hiện đề tài, không tránh khỏi những thiếu sót, tác giả mong nhận được những ý kiến đóng góp của các thầy cô giáo và các bạn đồng nghiệp để luận văn hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, 20 tháng 7 năm 2020 Tác giả Hoàng Thị Thủy i
MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ i MỤC LỤC ................................................................................................................. ii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT..................................................................... iv DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................v DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ, HÌNH............................................................... vii MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 CHƢƠNG 1 VẤN ĐỀ SỬ DỤNG DI SẢN VĂN HÓA CỐ ĐÔ HOA LƢ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ ĐỊA PHƢƠNG Ở LỚP 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TỈNH NINH BÌNH – LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ...............................15 1.1. Cơ sở lí luận .......................................................................................................15 1.1.1. Quan niệm về sử dụng di sản văn hóa trong dạy học lịch sử địa phương ......15 1.1.2. Các loại di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư cần khai thác sử dụng trong dạy học lịch sử địa phương ở lớp 10 trung học phổ thông tỉnh Ninh Bình ............................20 1.1.3. Cơ sở xuất phát................................................................................................26 1.1.4. Giá trị của di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư ........................................................33 1.1.5. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học lịch sử địa phương .....................................................................................................36 1.2. Cơ sở thực tiễn ...................................................................................................40 1.2.1. Khái quát về thực trạng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư ...................................40 1.2.2. Thực trạng việc sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học lịch sử địa phương tại tỉnh Ninh Bình...................................................................................42 1.2.3. Nhận xét chung ...............................................................................................54 Tiểu kết chƣơng 1 ....................................................................................................55 CHƢƠNG 2 HÌNH THỨC, BIỆN PHÁP SỬ DỤNG DI SẢN VĂN HÓA CỐ ĐÔ HOA LƢ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ ĐỊA PHƢƠNG Ở LỚP 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TỈNH NINH BÌNH ...............................................56 2.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản của lịch sử địa phương trong chương trình lịch sử lớp 10 trung học phổ thông tỉnh Ninh Bình .........................................................56 ii
2.1.1. Vị trí ................................................................................................................56 2.1.2. Mục tiêu ..........................................................................................................56 2.1.3. Nội dung cơ bản ..............................................................................................59 2.2. Yêu cầu khi lựa chọn hình thức, biện pháp sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học lịch sử địa phương lớp 10 trung học phổ thông tỉnh Ninh Bình ..60 2.2.1. Lựa chọn hình thức, biện pháp sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư phải đáp ứng được mục tiêu dạy học lịch sử địa phương nói riêng, môn lịch sử nói chung........60 2.2.2. Hình thức, biện pháp lựa chọn phải phát huy tính tích cực học tập của học sinh ..60 2.2.3. Lựa chọn hình thức, biện pháp phải vừa sức học sinh ....................................61 2.2.4. Lựa chọn hình thức, biện pháp phải phù hợp với điều kiện của nhà trường và địa phương .................................................................................................................61 2.3. Hình thức, biện pháp sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học lịch sử địa phương ............................................................................................................62 2.3.1. Tổ chức hiệu quả các hoạt động dạy học nội khóa .........................................62 2.3.2. Tăng cường sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư để tổ chức các hoạt động ngoại khóa .................................................................................................................85 2.3.3. Sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong kiểm tra, đánh giá kết quả học tập lịch sử địa phương của học sinh ..........................................................................94 2.4. Thực nghiệm sư phạm ......................................................................................101 2.4.1. Mục đích của thực nghiệm ............................................................................102 2.4.2. Nội dung và phương pháp thực nghiệm ........................................................102 2.4.3. Tiến trình thực nghiệm ..................................................................................103 2.4.4. Kết quả thực nghiệm .....................................................................................103 Tiểu kết chƣơng 2 ..................................................................................................109 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .......................................................................110 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................113 PHỤ LỤC iii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT 1 DHLS Dạy học lịch sử 3 DSVH Di sản văn hóa 4 ĐC Đối chứng 5 GDPT Giáo dục phổ thông 6 GV Giáo viên 7 HS Học sinh 8 LSĐP Lịch sử địa phương 9 NXB Nhà xuất bản 10 PPDH Phương pháp dạy học 11 SGK Sách giáo khoa 12 TN Thực nghiệm 13 TNKQ Trắc nghiệm khách quan 14 THPT Trung học phổ thông iv
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Danh mục các loại di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư ....................................24 Bảng 1.2. Mức độ thích môn Lịch sử của học sinh...................................................43 Bảng 1.3. Mức độ quan trọng của việc sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư .......43 trong dạy học lịch sử địa phương ở Ninh Bình .........................................................43 Bảng 1.4. Ý nghĩa của việc sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học lịch sử địa phương ở Ninh Bình .......................................................................................43 Bảng 1.5. Các nguồn tài liệu giáo viên khai thác trong dạy học lịch sử địa phương 44 Bảng 1.6. Các loại di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư giáo viên cần khai thác trong dạy học lịch sử địa phương ..............................................................................................45 Bảng 1.7. Mức độ giáo viên tổ chức các hình thức dạy học lịch sử địa phương ......45 Bảng 1.8. Các biện pháp sư phạm giáo viên sử dụng trong bài học nội khóa ..........45 Bảng 1.9. Các biện pháp sư phạm giáo viên sử dụng trong bài học tại di sản..........46 Bảng 1.10. Các biện pháp sư phạm giáo viên sử dụng trong hoạt động ngoại khóa 46 Bảng 1.11. Việc sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh ...........................................................................................47 Bảng 1.12. Thuận lợi của giáo viên trong việc sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học lịch sử địa phương cho học sinh ở trường trung học phổ thông ........48 Bảng 1.13. Khó khăn của giáo viên trong việc sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học lịch sử địa phương cho học sinh ở trường trung học phổ thông ........48 Bảng 1.14. Các mức độ thích môn Lịch sử của học sinh ..........................................49 Bảng 1.15. Quan niệm của học sinh về di tích đặc trưng nhất của tỉnh Ninh Bình ..50 Bảng 1.16. Hiểu biết của học sinh về kiến thức lịch sử địa phương .........................50 Bảng 1.17. Mức độ quan tâm của học sinh đến di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong học tập lịch sử địa phương ........................................................................................51 Bảng 1.18. Nguồn tài liệu học sinh sử dụng trong việc học tập lịch sử địa phương 51 Bảng 1.19. Mức độ học sinh tham gia các hình thức dạy học lịch sử địa phương ...52 Bảng 1.20. Các hình thức học sinh được tham gia kiểm tra, đánh giá kết quả học tập lịch sử địa phương .....................................................................................................52 v
Bảng 1.21. Thuận lợi của học sinh khi giáo viên sử dụng di sản văn hóa trong dạy học lịch sử địa phương ..............................................................................................53 Bảng 1.22. Khó khăn của học sinh khi khi giáo viên sử dụng di sản văn hóa trong dạy học lịch sử địa phương .......................................................................................54 Bảng 2.1. Liệt kê một số di sản văn hóa sử dụng trong bài học nội khóa ................63 Bảng 2.2. Phân công nhiệm vụ của từng thành viên trong nhóm dự án ...................82 Bảng 2.3. Mẫu phiếu kiểm (dành cho mỗi học sinh) ................................................97 Bảng 2.4. Mẫu thang xếp hạng học sinh ...................................................................98 Bảng 2.5. Thang đo đánh giá bài báo cáo dành cho nhóm .......................................99 Bảng 2.6. Thang đo đánh giá làm việc nhóm của học sinh.......................................99 Bảng 2.7 Mẫu học sinh tự đánh giá.........................................................................100 Bảng 2.8. Phiếu học sinh tự đánh giá ......................................................................101 Bảng 2.9. Thống kê điểm số bài kiểm tra lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ........106 vi
DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ, HÌNH Sơ đồ 1.1. Phân loại di sản văn hóa ..........................................................................16 Biểu đồ 2.1. So sánh kết quả thực nghiệm ..............................................................106 Hình 2.1. Giáo viên tập trung học sinh trước cổng đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng ..87 Hình 2.2. Đại diện nhóm 1 đóng vai hướng dẫn viên du lịch giới thiệu Ngọ môn quan (với 4 chữ “Bắc môn tỏa thược”) tại Cổng vào đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng ...................................................................................................................................88 Hình 2.3. Đại diện nhóm 2 đóng vai hướng dẫn viên du lịch giới thiệu Long sàng trước Bái đường cho cả lớp và khách du lịch nước ngoài tại Cố đô Hoa Lư ...........88 Hình 2.5. Học sinh tham gia tìm hiểu Long sàng ở Nghi môn ngoại - Bảo vật quốc gia tại Đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng .....................................................................104 Hình 2.6. Học sinh tích cực tham gia hoạt động nhóm phần luyện tập ..................104 “Ghép tranh di sản theo nhóm” ...............................................................................105 Hình 2.4. Các nhóm học sinh thi tài năng ...............................................................162 vii
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Ngày nay, sự phát triển mạnh mẽ của xu thế toàn cầu hóa đặt ra nhiều thách thức cho các dân tộc phải có biện pháp lưu giữ các giá trị tốt đẹp về vật chất và tinh thần của đời sống xã hội loài người và dân tộc. Ngoài ra, những tác động tiêu cực của xã hội thời kì công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước khiến cho chúng ta cần phải có được trạng thái cân bằng, sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại. Do đó, ở sách lược phát triển trong những năm gần đây của các địa phương trong cả nước luôn quan tâm đến vấn đề: “Di sản văn hóa với hội nhập và phát triển”. Mặt khác, trong bối cảnh các nước tập trung vào việc hội nhập, phát triển kinh tế hiện nay thì những giá trị văn hóa đang ngày dần bị mai một đi và không còn giữ nguyên được bản chất ban đầu vốn có của nó. Trong Công ước Di sản Thế giới được Tổ chức Giáo dục, khoa học và văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) thông qua ngày 21/11/1972 đã nhấn mạnh rằng di sản văn hóa đang ngày càng bị đe dọa hủy diệt không chỉ bởi các nguyên nhân truyền thống mà còn bởi các điều kiện kinh tế và xã hội làm trầm trọng thêm tình hình với những hiện tượng thậm chí còn ghê gớm hơn cả sự phá hủy. Đứng trước xu thế này, trong công văn số 73/HD-BGDĐT-BVHTTDL (năm 2013), Bộ Giáo dục và Đào tạo đã phối hợp với Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch về việc hướng dẫn sử dụng di sản văn hóa trong dạy học ở trường phổ thông, trung tâm GDTX nhằm góp phần giáo dục toàn diện học sinh, giữ gìn và phát huy giá trị của di sản văn hóa vì lợi ích của toàn xã hội và truyền thống tốt đẹp của cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Trong đó, Bộ đã chỉ rõ việc sử dụng nội dung dạy học di sản văn hóa vào các môn học trong chương trình giáo dục phổ thông cả nội khóa và ngoại khóa. Cho đến nay, giáo dục di sản luôn là nội dung được Bộ giáo dục và đào tạo quan tâm chỉ đạo trong nhiệm vụ trọng tâm của các năm học ở trường phổ thông. Đây cũng là nội dung không thể thiếu trong Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể (năm 2018) sẽ dần được áp dụng trong ngành giáo dục ở những năm tiếp theo. 1.2. Trong số các bộ môn mà học sinh được học ở trường trung học phổ thông 1
thì lịch sử có thể được coi là môn học có ưu thế và có nhiều ý nghĩa quan trọng trong việc sử dụng di sản văn hóa, đặc biệt là các di sản văn hóa vật thể và phi vật thể ở địa phương. Bởi vì, giáo dục lịch sử là một phương tiện hiệu quả để giáo dục lòng yêu nước, làm cho mỗi con người có ý thức trách nhiệm đối với sự tồn tại và phát triển xã hội, với chính quê hương của mình. Để từ đó, mỗi người cần phải có hành động thiết thực với lịch sử, văn hóa nơi mình sinh sống và cao hơn cả là quyết tâm bảo vệ được những giá trị linh thiêng đó. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhấn mạnh rằng: “Dân ta có một lòng nồng nàn yêu nước. Đó là một truyền thống quý báu của ta” [38; tr.38]. Bởi vậy, trong cuộc đời hoạt động của mình, Người đã khơi dậy lòng yêu nước trong mỗi người dân Việt Nam, coi đó là “chìa khóa vàng” để xây dựng, củng cố khối đại đoàn kết toàn dân, tổ chức, lãnh đạo họ thực hiện mục tiêu giành độc lập, tự do cho Tổ quốc. Người viết trên báo “Việt Nam độc lập” (số ra ngày 1/2/1942): “Sử ta dạy cho ta bài học này: Lúc nào dân ta đoàn kết muôn người như một thì nước ta độc lập, tự do. Trái lại lúc nào dân ta không đoàn kết thì bị người ngoài xâm lấn” [28]. Không thể phủ nhận được rằng lịch sử địa phương là một bộ phận quan trọng góp phần tạo nên lịch sử dân tộc, cho nên hiểu biết về lịch sử địa phương sẽ góp phần hiểu sâu sắc hơn về lịch sử dân tộc. Bởi vậy, nếu giáo dục địa phương hiệu quả sẽ bồi dưỡng tình yêu quê hương đất nước, ý thức trách nhiệm đối với xã hội. Sử dụng di sản văn hóa vào dạy học lịch sử nói chung và lịch sử địa phương nói riêng, đặc biệt là các di sản văn hóa ở nơi HS đang sinh sống sẽ khiến cho bài giảng lịch sử được sinh động, gần gũi và lôi cuốn các em hơn. 1.3. Tuy nhiên, hiện nay có một thực tế đáng buồn là học sinh ngày càng xa rời với các môn khoa học xã hội, đặc biệt là bộ môn lịch sử. Việc học sinh hiểu biết lịch sử đất nước còn rất hạn chế, chứ chưa nói gì đến việc hiểu được lịch sử của địa phương mình. Thực tế kết quả học sinh thi THPT quốc gia môn Lịch sử những năm gần đây đã phần nào chứng minh điều đó. Mặt khác, việc thực hiện công tác giảng dạy lịch sử địa phương ở các trường hiện nay còn gặp nhiều khó khăn và hiệu quả đạt được chưa cao do xuất phát từ nhiều phía như hạn chế về việc khai thác nguồn tư liệu địa phương, sự thiếu quyết tâm đổi mới phương pháp và hình thức dạy học của giáo viên... 2
1.4. Tỉnh Ninh Bình được biết đến từ trong lịch sử là một vùng đất “địa linh nhân kiệt”. Nơi đây còn được xem là địa phương “ngàn năm văn vật” với những di tích lịch sử - văn hóa đã trở thành di sản văn hóa nổi tiếng. Trong đó, di tích lịch sử - văn hóa Cố đô Hoa Lư là một di tích cấp quốc gia đặc biệt (là di tích có giá trị đặc biệt tiêu biểu của quốc gia – Theo Luật Di sản văn hóa sửa đổi năm 2009) gắn liền với một giai đoạn lịch sử đặc biệt của dân tộc ở giai đoạn đầu của thời kì phong kiến độc lập, tự chủ (gồm các triều đại kế tiếp nhau Đinh, Tiền Lê, Lý từ thế kỉ X đến thế kỉ XI). Bởi vậy, sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư là một giải pháp hiệu quả nhằm nâng cao hơn nữa chất lượng dạy học nội dung giáo dục địa phương nói riêng và dạy học môn Lịch sử nói chung. 1.5. Mặt khác, di sản văn hóa với ý nghĩa và tầm quan trọng của nó vẫn tiếp tục được chú trọng trong mạch nội dung của chương trình giáo dục phổ thông mới. Vấn đề đặt ra là cần phải xác định được những hướng đi thích hợp, trên cơ sở các giải pháp hữu hiệu đã thực hiện ở chương trình giáo dục phổ thông hiện hành để có thể đạt được hiệu quả trong sử dụng di sản khi thực hiện chương trình phổ thông sắp tới. Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi chọn vấn đề: “Sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học lịch sử địa phương ở lớp 10 trung học phổ thông tỉnh Ninh Bình” làm đề tài nghiên cứu luận văn. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Sử dụng di tích lịch sử - văn hóa, một loại phương tiện trực quan vô giá, một nguồn tài liệu học tập quý hiếm trong dạy học các môn khoa học xã hội nói chung, môn Lịch sử nói riêng là một trong những vấn đề thu hút được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu từ rất sớm. Trên cơ sở tìm hiểu có tính kế thừa các thành tựu đó, chúng tôi sẽ vận dụng phù hợp để giải quyết những vấn đề nghiên cứu trong luận văn của mình. 2.1. Tài liệu nước ngoài - Vấn đề sử dụng phương tiện trực quan và tài liệu học tập nói chung, di sản văn hóa trong đó có di tích lịch sử - văn hóa nói riêng từ lâu đã được các nhà lý luận dạy học đề cập đến. 3
Trong phần 3 cuốn: “Phương pháp dạy học lịch sử ở các trường phổ thông”, tập 2, NXB Mátxcơva, 1972, người dịch: Hoàng Trung, hiệu đính: Phan Ngọc Liên (Lưu trữ trong Thư viện Đại học Sư phạm Hà Nội), tác giả AA.Vaghin đã khẳng định nguồn tài liệu trực quan chiếm vai trò quan trọng trong việc dạy học lịch sử địa phương ở trường phổ thông: “Bài học dựa trên cơ sở tài liệu lịch sử địa phương thường được tiến hành bằng phương pháp trực quan (bằng cách tham quan viện bảo tàng, các đài tưởng niệm và các nơi có di tích lịch sử)” [64; tr.297]. N.G.Đairi trong “Chuẩn bị giờ học Lịch sử như thế nào?”, NXB Giáo dục, 1973 đã nhìn nhận tài liệu trực quan như là một nguồn nhận thức khi ông cho rằng: “Tính cụ thể và hình ảnh của sự kiện có một giá trị lớn lao, bởi vì chúng cho phép hình dung lại quá khứ” [26; tr.25]. Tác giả đặc biệt chú ý đến tầm quan trọng của việc gắn dạy học bộ môn với “thực tế trực tiếp bao quanh học sinh”. Tài liệu này góp phần định hướng, giúp tìm ra các biện pháp sử dụng DSVH trong bài học lịch sử nội khóa. Trong giáo trình “Phương pháp dạy học lịch sử ở trường THPT”, tập 2, 1978, Hoàng Trung dịch, lưu trữ tại Đại học Sư phạm Hà Nội, N.G.Đairi và các tác giả A.T.Kinkunkin, A.G.Kôlôscốp, P.Karốpkin, P.C.Lâybengrúp đề cập đến vai trò, ý nghĩa, cách phân loại, phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử và hình thức tổ chức dạy học lịch sử, các loại bài học lịch sử, trong đó có bài học tại nơi sự kiện lịch sử đã xảy ra. Tác giả I. Ia.Lecne (1982) trong: “Phát triển tư duy của học sinh trong dạy học lịch sử", NXB Giáo dục Mátxcơva, Dịch: Trần Kim Văn, Đinh Ngọc Bảo, Phan Huy Khánh, Nguyễn Thị Côi, Hiệu đính: Nguyễn Khoa, lưu trữ tại Đại học Sư phạm Hà Nội, đã nhấn mạnh sử dụng các loại đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử (như: hiện vật, tranh ảnh, tài liệu văn kiện hoặc di tích lịch sử...) là cơ sở quan trọng giúp HS tái hiện, nhận thức chính xác lịch sử khách quan, tránh hiện đại hóa lịch sử và tạo cảm hứng đặc biệt cho HS. Tác giả M.N.Sácđacốp trong tác phẩm: “Tư duy học sinh”, NXB Giáo dục, 1982 khẳng định trong dạy học cần tăng cường nhận thức trực quan cho học sinh bằng cách: “Có thể thực hiện nhiệm vụ này bằng cách tổ chức cho học sinh tri giác các di tích lịch sử và các di sản văn hóa” [48; tr.53]. Như vậy, ngay từ rất sớm, các 4
nhà giáo dục học cũng đã chỉ ra vai trò quan trọng của các di tích lịch sử trong việc giáo dục lịch sử. Được quan sát trực tiếp các di sản nói chung, di tích nổi tiếng cũng là một cách thiết thực của việc vận dụng nguyên tắc trực quan trong dạy học. Sách “Giáo dục học, tập 1” của VI.Savin, NXB Giáo dục, 1983 đã đề cập đến nhiều vấn đề chung của giáo dục học. Trong đó, ông đặc biệt coi tham quan là một hình thức dạy học quan trọng trong các hình thức tổ chức dạy học. Tài liệu này của ông có ý nghĩa rất lớn đối với giáo viên trong việc lập kế hoạch tham quan khi ông nhấn mạnh trước khi tổ chức tham quan cần phải xác định xem mình sẽ nghiên cứu những chủ đề gì, cần vạch ra các nhiệm vụ gì cho buổi tham quan. Đó là những tư liệu quý giá có ý nghĩa gợi mở giúp cho chúng tôi xác định các hình thức và biện pháp sư phạm khi sử dụng di sản văn hóa trong dạy học lịch sử địa phương. Trong cuốn “Lý luận dạy học và đời sống”, NXB Giáo dục, 1985, tác giả LV.Dancôp đã chỉ rõ việc giáo dục trong nhà trường cần gắn bó với thực tiễn sinh động của cuộc sống như các hoạt động thực nghiệm, thực tế, tham quan. Qua các hoạt động này giúp học sinh “cảm thấy hài lòng vì lao động trí tuệ căng thẳng, sung sướng vì hoàn thành được những bài tập khó, dường như các em đang tiến về phía một cái gì mới mẻ mà mình phải nhận ra” [22; tr.95]. James H. Stronge (2013) trong “Những phẩm chất của người giáo viên hiệu quả”, NXB Giáo dục Việt Nam, (người dịch: Lê Văn Canh) đã có những gợi ý cho người giáo viên trong việc tổ chức đa dạng các hoạt động dạy học như học sinh được tổ chức tranh luận, lập hồ sơ dữ liệu lịch sử, tham quan bảo tàng, tăng cường hoạt động dựa vào Internet… - Vấn đề nghiên cứu về di sản văn hóa luôn nhận được sự quan tâm của các tác giả ở nhiều nước. Đặc biệt, trong bối cảnh hội nhập quốc tế hiện nay, nhiều nhà nghiên cứu đã khai thác khía cạnh di sản văn hóa trước những thách thức của thế giới toàn cầu hóa. Helaine Silverman và D.Ruggles Fairchild (2007) trong cuốn: “Cultural Heritage and Human Rights” (Di sản văn hóa và nhân quyền), NXB Springer, New York đã đề cập đến một khía cạnh chính trị sâu sắc của bảo tồn và quản lý di sản vì nó liên quan đến quyền con người. Các tác giả khẳng định rằng bảo vệ di sản là cần thiết cho việc bảo tồn bản sắc văn hóa. Việc trưng bày các di tích có thể là một chiến lược để khẳng định bản sắc thiểu số trước áp lực của đa số. 5
Peter F.Biehl; Douglas C.Comer; Christopher Prescott và Hilary A.Soderland trong cuốn sách xuất bản năm 2015: “Identity and Heritage – Contemporary Challenges in a Globalized World” (Bản sắc và Di sản – Những thách thức đương đại trong một thế giới toàn cầu hóa), NXB Springer, New York đã nhấn mạnh di sản văn hóa là một khái niệm phổ biến, đặc biệt còn đề cập đến khái niệm di sản xuyên quốc gia và quan tâm đến di sản thế giới ở những địa điểm xung đột hiện nay như cuộc chiến đấu chống khủng bố đã ảnh hưởng như thế nào đến di sản ở Pakistan. 2.2. Tài liệu trong nước - Các công trình nghiên cứu về giáo dục học, lý luận dạy học đã đề cập đến các vấn đề sử dụng đồ dùng trực quan nói chung, di sản văn hóa nói riêng trong dạy học. Giáo trình “Giáo dục học, tập 1”, NXB Giáo dục, 1987 của các tác giả Hà Thế Ngữ, Đặng Vũ Hoạt đã nhận định đồ dùng trực quan nếu được sử dụng khéo léo sẽ giúp cho học sinh dễ hiểu bài, nhớ lâu kiến thức, phát triển năng lực tập trung, óc quan sát và sự tò mò. Công trình “Những vấn đề cơ bản giáo dục hiện đại”, NXB Giáo dục, 1998 của tác giả Thái Duy Tuyên đã khẳng định dạy học phải buộc học sinh động não, tìm tòi trước những tình huống cuộc sống cụ thể. Tác giả còn chỉ rõ vai trò, phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học và nhấn mạnh sự đa dạng của các hình thức tổ chức dạy học. Đặng Thành Hưng trong cuốn: “Dạy học hiện đại – Lí luận, biện pháp, kĩ thuật”, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2002 đã chỉ rõ bài học vừa được tiến hành ở trên lớp vừa có thể tiến hành qua các giờ học ngoài lớp như học tham quan, học thí nghiệm – thực hành, học xêmina ở thực địa. Trong giáo trình “Lí luận dạy học”, NXB Giáo dục, 2002 của Nguyễn Văn Hộ có đề cập đến các hình thức dạy học như: hình thức tự học ở nhà, hình thức tham quan, hình thức thảo luận xêmina, hình thức dạy học theo nhóm, hình thức hoạt động ngoại khóa trong dạy học. Ở mỗi hình thức, tác giả đề cập đến những đặc điểm của từng hình thức, đặc biệt nhấn mạnh phần chuẩn bị của giáo viên và học sinh cũng như quy trình thực hiện. 6
Các giáo trình “Phương pháp dạy học lịch sử”, NXB Giáo dục, xuất bản năm 1976 (tập 1), 1980 (tập 2), cuốn giáo trình xuất bản năm 1992 sửa chữa, bổ sung, tái bản những năm sau đó do Phan Ngọc Liên, Trần Văn Trị chủ biên. Đặc biệt là giáo trình “Phương pháp dạy học lịch sử” của Phan Ngọc Liên (chủ biên), Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Thị Côi do NXB Đại học Sư phạm xuất bản năm 2002, tái bản có sửa chữa bổ sung năm 2009 cho đến nay đã đề cập đến nhiều vấn đề chung về phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông. Trong đó, phần hệ thống phương pháp dạy học đề cập đến phương pháp sử dụng trực quan nói chung, di tích lịch sử nói riêng và các tài liệu học tập. Ở phần các hình thức tổ chức dạy học đề cập đến bài học tại thực địa (di tích lịch sử), các hình thức ngoại khóa như tham quan di tích, kể chuyện, đọc sách… Đây là nguồn tài liệu quý báu định hướng chúng tôi đề xuất các hình thức, biện pháp sử dụng di sản văn hóa trong dạy học lịch sử nói chung, lịch sử địa phương nói riêng ở tỉnh Ninh Bình. Vũ Quang Hiển, Hoàng Thanh Tú trong giáo trình: “Phương pháp dạy môn lịch sử ở trường trung học phổ thông”, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2014 đã dành cả một chương nói về các hình thức tổ chức dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông (Phần III. Chương 6) bao gồm dạy học lịch sử trên lớp, dạy học lịch sử ngoài lớp và hoạt động ngoại khóa trong dạy học lịch sử. Trong đó, các tác giả nêu rõ tiến trình thực hiện bài học lịch sử trên lớp, các hình thức dạy học lịch sử ngoài lớp và ngoại khóa, phân tích rõ vị trí, ý nghĩa cũng như ưu, nhược điểm của một số hình thức dạy học. Trong cuốn “Các con đường, biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử ở trường phổ thông”, NXB Đại học sư phạm, 2016 của Nguyễn Thị Côi đã đề cập đến các hình thức tổ chức dạy học trong môn lịch sử. Theo đó, ngoài tiến hành dạy học trên lớp là chủ yếu thì để nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử cần tăng cường kết hợp các hình thức khác như tiến hành bài học tại thực địa, tổ chức tham quan học tập ở nhà bảo tàng, nhà truyền thống, di tích lịch sử; tổ chức hoạt động ngoại khóa, thực hành… Trong cuốn “Dạy học phát triển năng lực môn Lịch sử trung học phổ thông”, NXB Đại học Sư phạm, 2018 của Nghiêm Đình Vỳ (Tổng chủ biên), Trần Thị Vinh (Chủ biên), Nguyễn Ngọc Cơ, Đào Tuấn Thành, Nguyễn Mạnh Hưởng, Nguyễn 7
Văn Ninh, các tác giả coi sử dụng di sản trong dạy học lịch sử là một trong những phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực HS: “cần tạo điều kiện cho học sinh tích cực tham gia các hoạt động học tập trực tiếp trải nghiệm với di sản, học sinh phải được khám phá, khai thác các di sản có liên quan đến nội dung bài học, giúp các em vừa có những hiểu biết về di sản, vừa hiểu sâu sắc hơn nội dung bài học” [67, 26]. Ngoài ra, việc cuốn sách đề cập đến một số vấn đề chung về kiểm tra, đánh giá năng lực môn lịch sử đã gợi mở giúp chúng tôi một số ý tưởng mới trong việc kiểm tra, đánh giá học sinh trong quá trình sử dụng di sản văn hóa trong dạy học lịch sử địa phương. - Về vấn đề lịch sử địa phương và dạy học lịch sử địa phương cho đến nay đã có nhiều nhà khoa học quan tâm nghiên cứu. Các cuốn giáo trình Lịch sử địa phương của Nguyễn Cảnh Minh, Phan Ngọc Liên của Đại học Huế (1995), giáo trình đào tạo giáo viên trung học cơ sở hệ cao đẳng sư phạm về Lịch sử địa phương của Nguyễn Cảnh Minh (chủ biên), Đỗ Hồng Thái (1999) đã giúp giáo viên có cái nhìn khái quát chung về lịch sử địa phương, phương pháp nghiên cứu và cách thức biên soạn, giảng dạy lịch sử địa phương. Trên cơ sở hiểu biết chính xác những lý thuyết về lịch sử địa phương, chúng tôi có thể vận dụng để sử dụng di sản văn hóa vào giảng dạy lĩnh vực này trong lịch sử nói chung. Về nội dung lịch sử địa phương, ở nước ta đã được nghiên cứu từ thời phong kiến, tuy nhiên mới chỉ ở việc ghi chép địa lý vùng, tiểu sử nhân vật, hay ghi chép lại phong tục từng địa phương. Ở tỉnh Ninh Bình việc sử dụng tài liệu lịch sử địa phương vào dạy học đã bước đầu được nghiên cứu và đưa vào sử dụng ở các trường phổ thông. Năm 2009, với sự nỗ lực của cô giáo Vũ Thị Hồng Nga - chuyên viên bộ môn lịch sử, cuốn tài liệu lịch sử địa phương phục vụ các tiết lịch sử địa phương Ninh Bình đã ra đời. - Các công trình nghiên cứu tổng quát về di sản văn hóa ở Việt Nam nói chung, di sản văn hóa ở tỉnh Ninh Bình nói riêng có một số nghiên cứu sau: Tập sách “Tìm trong truyền thống và di sản” [57] của tác giả Lưu Minh Trị góp phần giới thiệu về giá trị lịch sử, văn hóa và di sản văn hóa. Nội dung chủ yếu của bộ sách bao gồm: Giới thiệu tổng quan về lịch sử và văn hóa Việt Nam; truyền thống và di sản văn hóa Hà Nội và các tỉnh, thành trong cả nước; các nhân vật lịch 8
sử, huyền thoại, giai thoại; bảo tồn, kế thừa và phát huy giá trị truyền thống và di sản. Bộ sách này đã cho độc giả một số quan điểm về công tác bảo tồn các giá trị di sản văn hóa hiện nay. Trong nghiên cứu “Một số vấn đề về bảo tồn và phát triển di sản văn hóa dân tộc” [66] của tác giả Hoàng Vinh đã đề cập đến những vấn đề lý luận liên quan đến di sản văn hóa dân tộc; về vai trò, chức năng của di sản văn hóa đối với việc lựa chọn mô hình phát triển văn hóa dân tộc. Tác giả tiến hành phân loại và bước đầu mô tả thực trạng vốn di sản văn hóa dân tộc, làm nổi rõ những nguyên nhân đã và đang gây nên sự xuống cấp vốn di sản văn hóa trong thời gian qua, từ đó đưa ra những kiến nghị, biện pháp cụ thể để giữ gìn và phát huy di sản văn hóa. Về di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư, tác giả xin đề cập một số tác phẩm: Sách Cố đô Hoa Lư - lịch sử và danh thắng, NXB Thanh niên, 1998; các tác phẩm của Nguyễn Văn Trò như: Danh thắng Ninh Bình (Sở Văn hóa Thông tin Ninh Bình, 1994), Cố đô Hoa Lư (NXB Văn hóa dân tộc, 2004), Di tích lịch sử - văn hóa về hai triều Đinh - Tiền Lê ở Ninh Bình (NXB Văn hóa dân tộc, 2007); Phật giáo thời Đinh và Tiền Lê trong công cuộc dựng nước và giữ nước, Viện nghiên cứu tôn giáo, năm 2010; Ninh Bình toàn tỉnh địa chí khảo biên, Nguyễn Tử Mẫn, năm 2001; Di sản văn hóa tiêu biểu Ninh Bình, Lưu Minh Trí chủ biên, năm 2010; Địa chí văn hóa dân gian Ninh Bình, Trương Đình Tưởng biên soạn, năm 2004… - Nghiên cứu về vấn đề sử dụng di sản văn hóa nói chung và di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư nói riêng trong dạy học có các tài liệu: Tài liệu tập huấn “Sử dụng di sản trong dạy học ở trường phổ thông” của Bộ Giáo dục và đào tạo, Bộ Văn hóa – Thể thao và du lịch (2013) đã đề cập đến một số vấn đề chung như khái niệm, đặc điểm, phân loại, ý nghĩa của di sản đối với hoạt động dạy học, giáo dục phổ thông, các hình thức tổ chức và phương pháp sử dụng di sản trong dạy học, quản lí sử dụng di sản trong dạy học… Ngoài ra, từ năm 1999 đến nay, đã có nhiều tác giả lựa chọn vấn đề sử dụng di sản văn hóa địa phương vào dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT làm đề tài luận văn hoặc luận án nghiên cứu. Như: Nguyễn Tiến Dũng (Luận văn Sử dụng tài liệu về di sản văn hóa vật thể ở địa phương trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 10 Trung học phổ thông tỉnh Hải 9
Dương) [23]; Nguyễn Thị Duyên (Luận án Tổ chức dạy học lịch sử Việt Nam (1919-2000) với di tích lịch sử tại địa phương ở trường trung học phổ thông tỉnh Nghệ An) [24]; Bùi Thị Nhung (Luận văn Sử dụng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt ở địa phương trong dạy học lịch sử Việt Nam theo hướng phát triển năng lực cho học sinh trung học phổ thông tỉnh Nam Định) [44]; Hồ Thị Hồng Thơm (2012), Sử dụng tài liệu lịch sử địa phương trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 12 ở trường trung học phổ thông tỉnh Thái Bình (Chương trình chuẩn) [53]; Lê Thị Thảo (2014), Sử dụng di tích lịch sử - cách mạng ở địa phương trong dạy học Lịch sử Việt Nam từ 1945 đến 1954 lớp 12 trung học phổ thông tỉnh Tuyên Quang (chương trình chuẩn) [52]. Riêng về các di sản văn hóa ở tỉnh Ninh Bình, đã có một nghiên cứu của Nguyễn Thị Huyền Trang [56] tìm hiểu về di tích quốc gia đặc biệt Cố đô Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình nhưng mới khai thác ở cấp độ quản lý di tích văn hóa. Tuy nhiên, các tác giả nói trên chủ yếu khai thác di sản văn hóa vào việc dạy học lịch sử địa phương hoặc sử dụng di sản văn hóa các địa phương để dạy học một phần của lịch sử Việt Nam. Hiện tại, chưa có nghiên cứu nào đi sâu khai thác hiệu quả nguồn tư liệu di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư vào dạy học lịch sử địa phương ở tỉnh Ninh Bình (chương trình Lịch sử lớp 10 trung học phổ thông). Tóm lại, các công trình nghiên cứu trên đã đề cập đến những vấn đề sau: Thứ nhất, di sản văn hóa, trong đó có di tích lịch sử là nguồn tài sản vô giá của loài người cần phải được nghiên cứu để bảo vệ, nhất là trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay. Thứ hai, di tích lịch sử là một trong những phương tiện trực quan, một nguồn kiến thức có vai trò, ý nghĩa rất quan trọng trong dạy học lịch sử nói chung, lịch sử địa phương nói riêng. Vì vậy, sử dụng phương tiện trực quan và di sản văn hóa là thật sự cần thiết trong dạy học lịch sử nói chung, lịch sử địa phương nói riêng ở trường phổ thông. Thứ ba, các công trình trên đã chỉ ra những cơ sở lý luận cho việc nghiên cứu sử dụng di sản văn hóa trong dạy học lịch sử địa phương ở trường phổ thông. Đặc biệt, các tài liệu ở trong nước đã đề cập đến hình thức và phương pháp góp phần định hướng việc sử dụng di sản văn hóa trong bài học lịch sử dân tộc và lịch sử địa phương. 10
Thứ tư, các công trình về di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư đã giúp chúng tôi xác định được nội dung lịch sử của các loại di sản phục vụ việc dạy học lịch sử địa phương. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu: Quá trình sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học lịch sử địa phương lớp 10 trung học phổ thông tỉnh Ninh Bình, trong đó tập trung vào các biện pháp sử dụng. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về lí luận dạy học Lịch sử: Đề tài không nghiên cứu về di sản văn hóa nói chung, mà tập trung nghiên cứu việc sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học lịch sử địa phương trong hoạt động nội khóa và ngoại khóa cho học sinh lớp 10 trung học phổ thông tại tỉnh Ninh Bình. - Phạm vi điều tra và thực nghiệm: + Điều tra: Tiến hành điều tra giáo viên và học sinh tại một số trường trung học phổ thông thuộc tỉnh Ninh Bình theo vùng miền (thành phố - trung học phổ thông Đinh Tiên Hoàng, nông thôn - trung học phổ thông Gia Viễn B, vùng sâu - trung học phổ thông Nho Quan A và trung học phổ thông Gia Viễn C). + Thực nghiệm qua một bài học nội khóa ở lớp 10, trường trung học phổ thông Gia Viễn B, tỉnh Ninh Bình. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng di sản văn hóa trong dạy học lịch sử, đề tài xác định nội dung các di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư có thể khai thác và đề xuất hình thức, biện pháp sử dụng trong dạy học lịch sử địa phương lớp 10 trung học phổ thông tỉnh Ninh Bình. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu cơ sở lí luận về việc sử dụng di sản văn hóa nói chung, di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư nói riêng trong dạy học lịch sử địa phương tại tỉnh Ninh Bình. - Điều tra thực trạng việc sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học lịch sử địa phương lớp 10 ở trường trung học phổ thông tỉnh Ninh Bình. 11