Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Lịch sử: Tổ chức hoạt động ngoại khóa trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông Thanh Hà – Hải Dương

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:134

Thêm vào BST

Báo xấu

29
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn này di sâu giới thiệu nội dung và biện pháp hướng dẫn vấn đề tổ chức ngoại khóa lịch sử và tiến hành thực nghiệm tổ chức một hoạt động ngoại khóa nhân kỉ niệm 90 năm ngày thành lập Đảng cộng sản Việt Nam nhằm tạo hứng thú học tập lịch sử ở trường THPT góp phần nâng cao chất lương dạy và học bộ môn hiện nay. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Lịch sử: Tổ chức hoạt động ngoại khóa trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông Thanh Hà – Hải Dương

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGUYỄN THỊ TÂM TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THANH HÀ – HẢI DƢƠNG (Nhân kỉ niệm 90 năm ngày thành lập Đảng cộng sản Việt Nam) LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM LỊCH SỬ HÀ NỘI - 2020
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGUYỄN THỊ TÂM TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THANH HÀ – HẢI DƢƠNG (Nhân kỉ niệm 90 năm ngày thành lập Đảng cộng sản Việt Nam) CHUYÊN NGÀNH: LL VÀ PPDH BỘ MÔN LỊCH SỬ Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM LỊCH SỬ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. TRỊNH ĐÌNH TÙNG HÀ NỘI – 2020
LỜI CẢM ƠN Tác giả cũng xin bày tỏ lòng biết ơn tới các thầy cô Khoa Sƣ phạm, cũng nhƣ các thầy cô dạy bộ môn của Trƣờng Đại học Giáo dục/Đại học Quốc gia Hà Nội đã giúp tác giả trong suốt thời gian học tập cũng nhƣ trong quá trình nghiên cứu. Đặc biệt, để hoàn thành luận văn này tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS. TS. Trịnh Đình Tùng - ngƣời đã tận tình giúp đỡ, động viên, hƣớng dẫn tác giả hoàn thành luận văn này. Tác giả xin cảm ơn tập thể giáo viên và học sinh trƣờng THPT Tứ Kỳ, THPT Gia Lộc, THPT Chí Linh, THPT Thanh Hà đã tạo điều kiện cho tác giả điều tra thực tế. Đặc biệt, xin trân trọng cảm ơn sự ủng hộ, tạo mọi điều kiện của ban giám hiệu, tổ, nhóm chuyên môn cùng các em HS trƣờng THPT Thanh Hà đã nhiệt tình giúp đỡ tác giả trong việc thực nghiệm sƣ phạm. Cảm ơn bạn bè, ngƣời thân đã giúp đỡ, động viên tác giả trong quá trình thực hiện luận văn này. Trong quá trình thực hiện đề tài, không tránh khỏi những thiếu sót, tác giả mong nhận đƣợc những ý kiến đóng góp của các thầy cô giáo và các bạn đồng nghiệp để luận văn hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng năm 2020 Tác giả Nguyễn Thị Tâm i
MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ......................................................................................................... i DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ..................................................................iv DANH MỤC CÁC BẢNG VÀ BIỂU ĐỒ ........................................................... v MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ......................................................................... 3 3. Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu ........................................ 14 4. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu ....................................... 15 5. Cơ sở phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu ............................ 15 6. Giả thuyết khoa học ................................................................................. 16 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ................................................. 16 8. Đóng góp mới của đề tài .......................................................................... 17 9. Cấu trúc của luận văn............................................................................... 17 CHƢƠNG 1: VẤN ĐỀ TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓATRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƢỜNG THPT: LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN....... 18 1.1. Cơ sở lý luận ......................................................................................... 18 1.1.1 Quan niệm về hoạt động ngoại khóa trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông. ....................................................................................... 18 1.1.2 Đặc điểm của hoạt động ngoại khóa trong dạy học lịch sử. .............. 19 1.1.3 Đặc điểm của kiến thức, các loại kiến thức lịch sử. ........................... 21 1.1.4 Các hình thức tổ chức hoạt động ngoại khóa môn lịch sử. ................ 23 1.1.5 Vai trò, ý nghĩa của hoạt động ngoại khóa. ........................................ 29 1.2. Cơ sở thực tiễn ...................................................................................... 32 1.2.1 Thực tiễn công tác ngoại khóa môn lịch sử ở trƣờng phổ thông hiện nay.32 1.2.2 Thực tiễn hoạt động ngoại khóa ở trƣờng THPT Thanh Hà. ............. 39 Tiểu kết chƣơng 1 ................................................................................................ 47 ii
CHƢƠNG 2: HÌNH THỨC VÀ BIỆN PHÁP TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA NHÂN KỈ NIỆM 90 NĂM NGÀY THÀNH LẬP ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM Ở TRƢỜNG THPT THANH HÀ THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM............................................................................................................ 48 2.1. Khái quát chƣơng trình, sách giáo khoa Lịch sử bậc THPT ................ 48 2.1.1. Khái quát chƣơng trình, sách giáo khoa ............................................ 48 2.1.2. Mục tiêu ............................................................................................. 49 Về năng lực .................................................................................................. 49 2.2. Một số yêu cầu khi xác định các hình thức, biện pháp tổ chức ngoại khóa lịch sử nhân kỉ niệm 90 năm thành lập Đảng cộng sản Việt Nam. .... 50 2.3. Các hình thức, biện pháp tổ chức hoạt động ngoại khóa lịch sử nhân kỉ niệm 90 năm thành lập Đảng cộng sản Việt Nam. ...................................... 51 2.3.1. Các hình thức ..................................................................................... 51 2.3.2. Biện pháp ........................................................................................... 56 2.4 Thực nghiệm sƣ phạm ........................................................................... 77 2.4.1. Mục đích thực nghiệm ....................................................................... 77 2.4.2. Đối tƣợng thực nghiệm ...................................................................... 77 2.4.3. Quy trình tổ chức Dạ hội lịch sử ....................................................... 77 2.4.4. Xử lý kết quả...................................................................................... 85 Tiểu kết chƣơng 2 ................................................................................................ 89 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ..................................................................... 90 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................... 92 PHỤ LỤC iii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Viết tắt Viết đầy đủ 1 CNXH Chủ nghĩa xã hội 2 DHLS Dạy học lịch sử 3 ĐHQG Đại học quốc gia 4 GD Giáo dục 5 GV Giáo viên 6 HN Hà Nội 7 HS Học sinh 8 HĐNK Hoạt động ngoại khóa 9 NXB Nhà xuất bản 10 PPDH Phƣơng pháp dạy học 11 QL Quản lý 12 SGK Sách giáo khoa 13 THPT Trung học phổ thông 14 UBND Ủy ban nhân dân iv
DANH MỤC CÁC BẢNG VÀ BIỂU ĐỒ Bảng Bảng 1.1. Nhận thức của đội ngũ cán bộ QL, GV về nhiệm vụ của HĐNK ..... 41 Bảng 1.2. Nhận thức của học sinh về HĐNK ..................................................... 45 Bảng 2.1. So sánh mức độ hứng thú của học sinh trƣớc và sau thực nghiệm ... 86 Bảng 2.2. So sánh mức độ thích các hoạt động trong dạ hội lịch sử. ................ 87 Biểu đồ Biểu đồ 1.1. Nhận thức của GV về nhiệm vụ của hoạt động ngoại khóa ....... 43 Biểu đồ 2.2. So sánh mức độ thích các hoạt động trong dạ hội lịch sử. ......... 87 v
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ngày nay, hội nhập và hợp tác khu vực, hợp tác quốc tế đã trở thành một trong những yếu tố quyết định sự phát triển của mọi quốc gia trên thế giới. Toàn cầu hóa vừa tạo ra cơ hội đồng thời cũng tạo ra thách thức cho mọi quốc gia, trong đó có Việt Nam. Việt Nam cũng đã và đang đẩy mạnh công cuộc đổi mới toàn diện nhằm thúc đẩy sự phát triển của đất nƣớc. Trong đó tiềm năng trí tuệ trở thành động lực chính đảm bảo sự phát triển xã hội, giáo dục - đào tạo đƣợc coi là nhân tố quyết định sự thành bại của mỗi quốc gia. Văn kiện Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ VII đã chỉ rõ giáo dục là “Quốc sách hàng đầu” và khẳng định mục tiêu của giáo dục là: “Nâng cao dân trí, bồi dƣỡng nhân tài, hình thành đội ngũ lao động có trí thức, có tay nghề, có năng lực thực hành tự chủ, năng động sáng tạo, có đạo đức cách mạng, tinh thần yêu nƣớc, yêu chủ nghĩa xã hội”. Đảm nhiệm sứ mệnh cao cả đó, giáo dục - đào tạo không ngừng đổi mới toàn diện và đồng bộ. Song song với đổi mới về nội dung, chƣơng trình giảng dạy, việc đổi mới phƣơng pháp dạy học trở thành một trong những vấn đề cấp thiết. Lịch sử là môn học mang lại cho học sinh những kiến thức cơ bản cần thiết về lịch sử thế giới và lịch sử dân tộc, góp phần hình thành thế giới quan khoa học ở ngƣời học. Đặc biệt giáo dục truyền thống, đạo đức, tƣ tƣởng chính trị... lại là ƣu thế nổi bật của bộ môn Lịch sử trong nhà trƣờng phổ thông. Vậy làm thế nào để học sinh yêu thích, hứng thú trong học tập lịch sử? Hoạt động ngoại khóa là các hoạt động nằm ngoài chƣơng trình học chính khóa, mang tính chất tự nguyện. Học sinh có thể tham gia hoạt động ngoại khóa ở lớp/trƣờng hoặc ngoài xã hội với rất nhiều lựa chọn khác nhau: Thể thao, Văn hóa, Nghệ thuật, Tình nguyện, các câu lạc bộ/tổ chức… Hoạt động ngoại khóa đóng một vai trò quan trọng trong việc bổ sung các kĩ năng và kinh nghiệm sống cho học sinh. Nhiều nghiên cứu trên thế giới cho thấy có thể xây dựng một chƣơng trình giảng 1
dạy kết hợp học chính khóa và ngoại khóa hoặc tích hợp các nội dung trong chƣơng trình môn học vào chƣơng trình của các hoạt động ngoại khóa. Một trong những giải pháp giáo dục hiện đại giúp định hƣớng và phát huy tối đa năng lực ngƣời học là tổ chức các hoạt động ngoại khóa. Đây là hình thức tổ chức dạy học có rất nhiều sự khác biệt so với phƣơng pháp giảng dạy truyền thống. Điểm khác, thay đổi nhất đó là vai trò của ngƣời học và ngƣời dạy đã thay đổi, sự thay đổi này đã biến quá trình học của học sinh từ thụ động sang chủ động, từ việc nghe giảng sang hoạt động tƣ duy, làm việc độc lập, làm việc theo nhóm và kích thích khả năng sáng tạo của học sinh. Thực tế dạy học lịch sử trƣờng THPT hiện nay cho thấy giờ học nội khóa còn nặng nề, chƣa kích thích hứng thú và phát triển đƣợc năng lực học tập sáng tạo của học sinh. Để đạt đƣợc mục tiêu giáo dục cần phải đa dạng hóa các hình thức tổ chức hoạt động học tập, trong đó có vai trò quan trọng của hoạt động ngoại khóa giúp các em đào sâu, mở rộng kiến thức, phát huy tính tích cực, sáng tạo mà trong giờ nội khóa do điều kiện thời gian, phƣơng tiện dạy học hay do sức ép thi cử làm chƣa tốt. Lịch sử Việt Nam lớp 12 từ 1919 đến nay (2000) trong chƣơng trình chuẩn bậc THPT có nhiều sự kiện đánh dấu mốc chuyển biến quan trọng của đất nƣớc. Đặc biệt là sự kiện thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam, đó là kết quả tất yếu của cuộc đấu tranh dân tộc và đấu tranh giai cấp, là sự khẳng định vai trò lãnh đạo của giai cấp công nhân Việt Nam và hệ tƣ tƣởng Mác-Lênin đối với cách mạng Việt Nam. Sự kiện Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời là sự chuẩn bị tất yếu đầu tiên có tính chất quyết định cho những bƣớc phát triển nhảy vọt trong tiến trình lịch sử tiến hoá của dân tộc Việt Nam, đƣợc mở đầu bằng thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám 1945 và sự ra đời của nƣớc Việt Nam Dân chủ Cộng hoà. Các sự kiện này đã đƣợc tìm hiểu trong giờ nội khóa, song do thời gian của một tiết học chỉ có thể tìm hiểu đƣợc những nét căn bản về các sự kiện lịch sử, điều này đã 2
dẫn đến việc HS không hiểu sâu sắc. Cho nên, tăng cƣờng tổ chức các hoạt động ngoại khóa là một trong những giải pháp giúp HS hiểu sâu sắc hơn về các sự kiện, nhân vật có đóng góp to lớn cho lịch sử dân tộc. Năm 2020, cả nƣớc có nhiều hoạt động thiết thực kỉ niệm 90 năm ngày thành lập Đảng cộng sản Việt Nam nhằm nâng cao nhận thức, niềm tự hào về truyền thống đấu tranh vẻ vang của Đảng và nhân dân ta. Bản thân tác giả đƣợc giao nhiệm vụ là giáo viên bộ môn lịch sử và kiêm nhiệm thêm nhiệm vụ bí thƣ Đoàn trƣờng THPT Thanh Hà. Mỗi năm học tác giả thƣờng tổ chức rất nhiều các hoạt động ngoại khóa cho học sinh, giúp học sinh đƣợc tham gia trải nghiệm, rèn luyện tính tập thể, làm việc tổ, đội nhóm và đem lại hiệu quả rất cao. Với cƣơng vị là giáo viên dạy môn lịch sử tác giả mong muốn đƣợc tổ chức các hoạt động ngoại khóa của bộ môn để làm sâu sắc và phong phú kiến thức của học sinh khi tham gia giờ học nội khóa, góp phần gây hứng thú trong học tập lịch sử. Từ thực tế và nhận thức đƣợc tầm quan trọng của hoạt động ngoại khóa về những lí do nếu trên tác giả chọn vấn đề: “Tổ chức hoạt động ngoại khóa trong dạy học lịch sử ở trƣờng trung học phổ thông Thanh Hà – Hải Dƣơng (nhân kỉ niệm 90 năm ngày thành lập Đảng cộng sản Việt Nam)” làm đề tài luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục chuyên ngành phƣơng pháp dạy học Lịch sử. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Ngoại khóa là hình thức tổ chức dạy học có tác dụng tích cực trên cả ba mặt: giáo dƣỡng, giáo dục và phát triển cho học sinh. Trong dạy học nói chung, dạy học lịch sử nói riêng, hoạt động ngoại khóa là vấn đề quan trọng và cần thiết nhằm đa dạng hóa các hình thức dạy học và tạo hứng thú trong học tập cho học sinh. Vấn đề này đã đƣợc các nhà giáo dục học, giáo dục lịch sử trong và ngoài nƣớc nghiên cứu. 3
2.1. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài Trong cuốn Giáo dục học của Cairôp (bản dịch của Khu học xá, NXB Sự thật, HN 1960), khi đề cập tới các hình thức ngoại khóa, tác giả cho rằng cần có kế hoạch về việc xây dựng các HĐNK kĩ càng. Cairôp cho rằng “Ngoại khóa để thu hút HS, làm cho họ hứng thú và đi đến kết luận rằng công tác ngoại khóa cần được suy nghĩ kĩ và tiến hành ở tất cả các lớp trong hệ thống giáo dục mà không được mang tính chất thất thường”. Trong cuốn “Tư duy của học sinh” (Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1970), tác giả M.N Sacdacop cho rằng: “Trong sự phát triển của tƣ duy tính ham hiểu biết giữ một vai trò vô cùng đặc biệt, nó là động lực thúc đẩy và đồng thời cũng là sự hiển thị trình độ của tƣ duy đang hình thành”. Theo học thuyết Páp Lốp về hoạt động thần kinh lạc quan thì “hiểu biết xuất hiện trên cơ sở của phản xạ tìm tòi vô điều kiện, sự phát triển về sau của tính ham hiểu biết là nhờ có việc học tập và giáo dục. Tính ham hiểu biết trở thành cơ sở của việc hình thành những hứng thú nhận thức trong suốt cả thời kỳ học tập”. Dựa trên học thuyết Mác - Lê Nin và hoạt động thần kinh cao cấp của I.Pavlop, nhà tâm lý học Xô Viết đã xem xét hứng thú của con ngƣời nhƣ là một trong những nhận thức phản ánh hiện thực khách quan. Hứng thú đƣợc bộc lộ bằng thái độ lựa chọn các đối tƣợng hoạt động, bằng các khuynh hƣớng đặc biệt hƣớng tới các đối tƣợng. Trong cuốn “Tâm lý học cá nhân” (tập 1, Nxb Giáo dục, Hà Nội,1971), A.G Côvaliốp đã viết về hứng thú học tập. Tác giả coi hứng thú là một thái độ đặc thù của một cá nhân đối với một đối tƣợng nào đó, trên cơ sở đó đề ra những phƣơng pháp giáo dục tích cực. Tác giả A.A.Vaghin trong cuốn “Phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông” (NXB Giáo dục, Matxcơva, 1972, Tài liệu dịch) đã khẳng định nội dung của hoạt động ngoại khóa rất phong phú, phân loại các hoạt động 4
này theo nguồn nhận thức: lời nói giáo viên, sử dụng các tài liệu thành văn và đồ dung trực quan, đồng thời tác giả cũng đƣa ra 15 hình thức hoạt động ngoại khóa trong đó nhấn mạnh đến hình thức đọc sách, tham gia công tác lịch sử địa phƣơng, tham quan di tích. Trong lĩnh vực khoa học giáo dục, tác giả G.I.Sukina trong cuốn “Vấn đề hứng thú trong khoa học giáo dục” (Tài liệu dịch- Tổ tƣ liệu trƣờng CĐSP Hà Nội, 1973) cũng đã đề cập đến vấn đề hình thành hứng thú nhận thức trong giảng dạy, từ đó tác giả xác định các cơ sở để phát triển hứng thú. Tác giả cũng chỉ ra các yếu tố có tác dụng đến sự kích thích hình thành hứng thú nhận thức của học sinh trong quá trình học tập. Cũng bàn về hứng thú, cuốn “Từ hứng thú đến tài năng” (Nxb Phụ nữ, 1975) tác giả L.X.Xlôvâytrich, cho rằng hứng thú đó là sự phát triển nhân cách cũng nhƣ tài năng của học sinh. Cuốn sách góp phần làm cho ngƣời đọc hiểu sâu sắc hơn và có cách đánh giá khái quát về hứng thú của học sinh trong quá trình nhận thức. Cuốn “Dạy học nêu vấn đề” (Nxb Giáo dục - 1977) tác giả I.Ia.Lecne đã khẳng định tầm quan trọng của hứng thú đối với nhận thức. Theo tác giả: “lòng ham hiểu biết, thậm chí nhu cầu hiểu biết là điều kiện cần thiết để học tập có kết quả, nhƣng chƣa đủ đối với dạy học nêu vấn đề. Dạy học nêu vấn đề đòi hỏi phải có sự hứng thú với bản thân quá trình nhận thức, đối với quá trình tìm tòi độc lập và sáng tạo”. Cuốn “Phương pháp dạy học lịch sử ở trường trung học” (N.G Đairi chủ biên, NXB Giáo dục, Matxcơva, 1978, tài liệu dịch) các tác giả đã nêu ra ý kiến thay từ “công tác ngoại khóa” bằng từ “hoạt động ngoài lớp” và đề xuất một số nội dung cơ bản của hoạt động ngoài lớp trong dạy học lịch sử. Vấn đề hứng thú cũng đƣợc I.F Kharlamop đề cập đến trong “Phát huy tính tích cực trong học tập của học sinh như thế nào” (Nxb Giáo dục 1979) tác giả khẳng định tầm quan trọng của hứng thú trong hoạt động dạy học, từ đó tác 5
giả nhấn mạnh sự cần thiết phải gây hứng thú cho học sinh để nâng cao hiệu quả học tập. Trong cuốn “Giáo dục học” tập 2 (Nxb Giáo dục, HN 1979), T. A. Ilina đã đề cập việc tổ chức các hoạt động giáo dục ngoài giờ học. Ông cho rằng, mục đích của các hoạt động này là bổ sung và làm sâu sắc hơn giáo dục chính khoá, trƣớc tiên, nó là “phương tiện để phát hiện đầy đủ năng lực học sinh, làm thức tỉnh hứng thú và thiên hướng của các em đối với hoạt động nào đó và cũng là hình thức tổ chức giải trí cho các em, là cơ sở để quản lí việc thực tập về hành vi đạo đức để xây dựng kinh nghiệm của hành vi này”. Trong sách Giáo dục học, T.1 (NXB Giáo dục, HN 1983), tác giả N.V.Savin đã đề cập nhiều vấn đề chung của giáo dục học từ phƣơng pháp dạy học, hình thức kiểm tra đánh giá, vấn đề tự học cho HS... Trong đó, về bài học, tác giả đƣa ra quan điểm bên cạnh bài học trong giờ lên lớp còn có bài học ngoài giờ lên lớp, đó chính là HĐNK. Ngoài ra, còn có rất nhiều công trình nghiên cứu của các nhà tâm lý học nhƣ AnaRôô (Mỹ), Saclotta BiuBle (Đức) nghiên cứu về vấn đề hứng thú. Saclotta cho rằng: Vấn đề hứng thú là một hiện tƣợng đặc biệt đến nay vẫn chƣa đƣợc xác định, phức hợp cấu tạo của nó nghiên cứu rất khó vì nguyên nhân hứng thú là đa dạng. Trong “Khuyến nghị” số 1283 (1996) của Nghị viện thuộc Hội đồng Châu Âu (nay là cộng đồng Châu Âu) về những vấn đề liên quan đến lịch sử và việc học tập lịch sử ở Châu Âu khẳng định “Nội dung của các chƣơng trình lịch sử phải rất mở rộng, phải bao gồm mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, vai trò của cá nhân trong lịch sử”. Trong cuốn Công nghệ hiện đại trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông, Moskva, 2007 (Bản tiếng Nga: М.Т. Студеникин (2007): овременные технологии преподавателя истории в школе, Библиотека учителя истории, Москва), tác giả M.T. Xtuđennhikin đã đề cập những nội 6
dung liên quan đến phƣơng pháp dạy học lịch sử, bản chất của dạy học lịch sử, Tác giả đã dành những nội dung quan trọng để bàn về các bài học lịch sử, các phƣơng pháp lịch sử, các hình thức dạy học có liên quan đến HĐNK nhƣ dạy học trực quan, dạy học gắn liền với di tích, thực địa, bảo tàng, dạy học gắn liền với thực tế… từ đó khẳng định nhiệm vụ quan trọng trong dạy học đó là cần phải tạo mối liên hệ chặt chẽ giữa dạy học trên lớp và hoạt động ngoài giờ lên lớp. Trong công trình Impact of Extracurricular Activities on Students (Tầm quan trọng của HĐNK đối với sinh viên) của Wilson, Nikki L, trƣờng Đại học Wisconsin-Stout, 2009 đã chỉ ra tầm quan trọng của HĐNK trong quá trình học tập, HĐNK sẽ giúp cho ngƣời học nâng cao trình độ học vấn, có sự tự giác cao hơn, hình thành các kỹ năng nhƣ làm việc nhóm và lãnh đạo,... Trong cuốn Đa trí tuệ trong lớp học (Lê Quang Long dịch, NXB Giáo dục ấn hành năm 2013) tác giả Thomas Armstrong đã đề cập rất nhiều đến các hoạt động dạy thuyết đa trí tuệ, trong đó có những hoạt động nhƣ đi tham quan, hoạt động trải nghiệm nhanh, chuyện kể, trò chơi… Thomas Armstrong dẫn lời của Rútxô để khẳng định vai trò của hoạt động dạy học trong thực tiễn, trải nghiệm thực tiễn: “trẻ nhỏ không nên học qua lời mà phải qua trải nghiệm, không nên qua sách mà qua cuốn sách trường đời”. [50, tr.63]. Trong cuốn Tám đổi mới để trở thành người giáo viên giỏi, của Giselle O.Martin – Kniep (Lê Văn Canh dịch, NXB Giáo dục, ấn hành năm 2013) đã trình bày về những vấn đề tích hợp liên môn, xây dựng chƣơng trình, phƣơng pháp đánh giá…. Trong Chƣơng 4 của cuốn này tác giả trình bày về Đánh giá sát với thực tế cuộc sống. Tác giả cho rằng: đánh giá sát với thực tiễn “là phương tiện giúp HS tham gia vào những vấn đề và những thách thức đang hiện hữu và có thể hiện hữu trong cuộc sống” [18, tr.54]. Nhƣ vậy, mặc dù các tác giả nhìn nhận ở nhiều khía cạnh khác nhau nhƣng đều có nhận định thống nhất rằng, nhu cầu hiểu biết là điều kiện cần 7
thiết để học sinh học tập có kết quả và muốn có kết quả tốt cần tạo hứng thú nhận thức cho các em bằng nhiều biện pháp sƣ phạm khác nhau, trong đó có hoạt động ngoại khóa. 2.2. Các công trình nghiên cứu ở trong nước Ở nƣớc ta, các công trình nghiên cứu về hoạt động ngoại khóa tổ chức các cuộc thi tìm hiểu nhằm gây hứng thú nói chung, hứng thú học tập nói riêng chƣa có nhiều cho đến nay vấn đề này vẫn đang đƣợc tiếp tục làm sáng tỏ. Trong lĩnh vực khoa học giáo dục, chúng tác giả đã tiếp cận một số công trình sau: Các nhà giáo dục học nhƣ Hà Thế Ngữ, Đặng Vũ Hoạt, Phạm Viết Vƣợng đều thống nhất rằng: Bên cạnh những hoạt động nội khóa đƣợc Bộ giáo dục quy định trong chƣơng trình trên lớp, cần phải coi trọng các hoạt động ngoại khóa. Đây là hình thức đƣa học sinh vào thực tiễn cuộc sống, học sinh tự hoạt động, tìm hiểu các vấn đề, tăng thêm vốn sống thực tế, cũng nhƣ rèn luyện kỹ năng thực hành bộ môn. Trong công trình Giáo dục học”, (tập 1 và 2, NXB GD, Hà Nội, 1987) của Hà Thế Ngữ, Đặng Vũ Hoạt, HĐNK đƣợc coi là một trong những hình thức dạy học có khả năng tạo hứng thú cho HS, giúp các em mở rộng, nâng cao, khắc sâu kiến thức và rèn luyện các kỹ năng đƣợc tốt hơn. Trong các giáo trình: Giáo dục học đại cương (NXB ĐHQG HN, 1996); Giáo dục học (NXB ĐHSP, HN 2008), Phạm Viết Vƣợng đã đề cập những khía cạnh nhƣ: Những vấn đề chung của giáo dục học, lý luận dạy học, lý luận giáo dục và quản lý giáo dục trong nhà trƣờng. Trong đó, tác giả đã phân tích các hình thức tổ chức dạy học ở trƣờng phổ thông, đặc biệt là các hình thức HĐNK, mỗi hình thức tác giả đều đƣa ra những vấn đề cơ bản nhƣ: cách triển khai, vai trò, ý nghĩa của hình thức HĐNK đó. Trong công trình Những vấn đề cơ bản giáo dục hiện đại, (NXB GD, HN 1998, tái bản các năm 2001, 2008), Thái Duy Tuyên đã khẳng 8
định “nguyên tắc giáo dục gắn liền với đời sống là nguyên tắc nổi bật, bao trùm trong lịch sử giáo dục thế giới” [tr.82]. Đây là một trong những nguyên tắc giáo dục của Đảng ta, học đi đôi với hành, lí luận gắn liền với thực tiễn và là cơ sở để tác giả đề xuất những giải pháp đổi mới HĐNK. Trong giáo trình “Tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm” (nxb Giáo dục, 2008) tác giả Lê Văn Hồng chủ biên đã khẳng định: Ngƣời giáo viên giảng dạy trên lớp đồng thời phải biết thực hiện các nhiệm vụ khác nhau ngoài giờ học, trong đó có hoạt động ngoại khóa cho học sinh. Trong khoa học giáo dục Lịch sử các công trình nghiên cứu về công tác ngoại khóa trong dạy học lịch sử đều có những khẳng định vai trò và đóng góp của ngoại khóa đối với việc gây hứng thú học tập cho học sinh. Trong cuốn Sơ thảo phương pháp giảng dạy lịch sử ở trường phổ thông cấp 2-3 (NXB GD, HN 1961), tác giả Lê Khắc Nhãn, Hoàng Triều và Hoàng Trọng Hanh đã trình bày khái quát nhất, hệ thống nhất về những vấn đề trong dạy học lịch sử lúc bấy giờ nhƣ: Mục tiêu, nhiệm vụ bộ môn, các phƣơng pháp giảng bài lịch sử, hình thành khái niệm lịch sử, giảng dạy bằng trực quan… ở chƣơng VII, các tác giả đã đề cập nội dung ngoại khóa thực hành trong môn Lịch sử, nhƣ: Cơ sở lý luận của công tác ngoại khóa trong nhà trƣờng, các hình thức ngoại khóa cơ bản, phƣơng pháp tiến hành, vai trò, vị trí của các hình thức HĐNK... Cụ thể, các tác giả phân chia HĐNK thành 04 hình thức cơ bản đó là: Tham quan di tích lịch sử, bảo tàng; Vẽ bản đồ và tranh ảnh, mô hình lịch sử…; Đọc sách, xem phim, thuật chuyện, trao đổi về những đề tài lịch sử và sƣu tầm, thu thập, ghi chép tài liệu lịch sử địa phƣơng. Trong cuốn Bài giảng về phương pháp giảng dạy lịch sử (NXB GD, HN 1961) của Vụ sƣ phạm, Bộ Giáo dục - Đào tạo cũng đã giới thiệu những vấn đề liên quan đến phƣơng pháp giảng dạy lịch sử, trong đó có đề cập đến ngoại khóa lịch sử. Trong công trình Phương pháp giảng dạy lịch sử gồm 2 tập (NXB GD, HN 1966) của nhóm tác giả Trần Văn Trị, Phan Ngọc Liên, Hoàng Trọng Hanh, 9
Nguyễn Cao Lũy, Nguyễn Tiến Cƣờng cũng trình bày một số vấn đề liên quan đến HĐNK đƣợc đề cập ở trong chƣơng 11. Trong đó, đã nhấn mạnh tác dụng của HĐNK trong nhiệm vụ giáo dục, giáo dƣỡng HS “Hoạt động ngoại khóa có tác dụng không thường xuyên bằng nội khóa, nhưng lại có nhiều thuận lợi hơn trong việc gắn nhà trường với đời sống, với các sinh hoạt xã hội”, tr.100. Các tác giả cũng đã đƣa ra các hình thức ngoại khóa gồm: Đọc sách, tham quan, nghe nói chuyện lịch sử, gặp gỡ nhân chứng, dạ hội lịch sử và hoạt động xã hội, phổ biến tri thức lịch sử và nghiên cứu lịch sử địa phƣơng. Trong cuốn Công tác ngoại khóa môn Lịch sử ở trường phổ thông cấp II và cấp III (NXB GD, HN 1968) của Phan Ngọc Liên đã trình bày một số vấn đề lí luận về HĐNK đã đƣợc hệ thống lại, các hình thức của công tác ngoại khóa môn Lịch sử nhƣ đọc sách, kể chuyện, nói chuyện lịch sử, công tác công ích xã hội, nghiên cứu, sƣu tầm tƣ liệu, chỉnh lí biên soạn lịch sử địa phƣơng,…. Trong các giáo trình “Phương pháp dạy học lịch sử” (NXB GD, HN 1992) do Phan Ngọc Liên chủ biên cũng khẳng định hoạt động ngoại khóa đóng vai trò quan trọng “có tác động to lớn” đối với việc dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông. Các tác giả đề ra các hình thức, cách thức tổ chức ngoại khóa để mang lại hiệu quả cao nhất. Cuốn sách “Hệ thống thao tác sư phạm trong dạy học lịch sử ở trường THPT” (Nxb Đại học Quốc gia, 1999) của tác giả Kiều Thế Hƣng đã nhấn mạnh các hoạt động ngoại khóa nằm trong chƣơng trình đƣợc quy định chứ không phải là việc làm tùy tiện. Ngoại khóa không chỉ làm cho học sinh hiểu sâu sắc hơn các kiến thức đã học mà còn giúp vận dụng kiến thức thu đƣợc trong nhà trƣờng vào cuộc sống. Tuy nhiên, đây là công việc đòi hỏi lòng nhiệt tình và khả năng hoạt động sáng tạo của đông đảo giáo viên quan tâm đến vấn đề mang đặc trƣng nghề nghiệp này. Trong cuốn “Rèn luyện kỹ năng nghiệp vụ sư phạm môn lịch sử” (NXB ĐHSP, HN 2011) của các tác giả Nguyễn Thị Côi, Trịnh Đình Tùng, Trần Viết 10
Thụ, Nguyễn Mạnh Hƣởng, Đoàn Văn Hƣng, Nguyễn Thị Thế Bình cho rằng tổ chức công tác công ích xã hội trong dạy học lịch sử cho học sinh là một biện pháp thực hiện nhiệm vụ dạy học. Tổ chức tốt công tác này sẽ góp phần củng cố làm sâu sắc tri thức lịch sử, giáo dục lòng yêu quê hƣơng đất nƣớc, phát huy năng lực nhận thức độc lập phát triển hứng thú và năng lực thực hành cho học sinh. Công trình Các con đường biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử ở trường phổ thông của tác giả Nguyễn Thị Côi (NXB ĐHSP, HN 2006, tái bản bổ sung các năm 2008, 2009, 2011) đã khẳng định vai trò của HĐNK bộ môn Lịch sử ở trƣờng THPT là một biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử nhƣ làm phong phú, sâu sắc thêm kiến thức lịch sử, bổ sung thêm các vấn đề lịch sử địa phƣơng… Đồng thời, tác giả cũng chỉ ra những hình thức dạy học ở bảo tàng, thực địa, tham quan… Đây là những gợi mở cho chúng tác giả trong quá trình nghiên cứu về những biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học bộ môn Lịch sử ở trƣờng THPT. Ngoài ra, vấn đề ngoại khóa còn đƣợc đề cập nhiều trên các tạp chí chuyên ngành trong đó có nhiều bài viết có giá trị góp phần làm phong phú những vấn đề lý luận và thực tiễn của công tác ngoại khóa lịch sử nhƣ Tạp chí nghiên cứu giáo dục số 6, 1994 các tác giả Trần Đức Minh, Đặng Công Lộng viết: “Lịch sử là một khoa học gắn liền với cuộc đấu tranh xã hội và phục vụ tốt các nhiệm vụ chính trị”. Vì vậy, dạy học lịch sử cần kết hợp học với hành thông qua các biện pháp thực hành bộ môn, vận dụng những kiến thức đã học vào thực tế cuộc sống. Tác giả Nguyễn Mạnh Hƣởng trong bài Công nghệ thông tin và truyền thông với vấn đề đổi mới phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông (Tạp chí Giáo dục, 2008, Số 185, tr.41-43) đã có những gợi mở trong việc áp dụng công nghệ thông tin vào dạy học lịch sử nói chung và HĐNK nói riêng. Tác giả Phạm Thị Ái Vân, Trò chơi lịch sử và vai trò của chúng trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông (Tạp chí Giáo dục, Số 254, tr.37-39, 11
2011) đã giới thiệu những hình thức tổ chức trò chơi lịch sử trong dạy học lịch sử nói chung và trong HĐNK nói riêng. Trong bài Hướng dẫn tổ chức dạ hội Lịch sử ở trường phổ thông (qua ví dụ về chiến thắng Điện Biên Phủ - 1954) (Tạp chí Dạy & học ngày nay, Số 9, tr.44- 47, 2015) tác giả Nguyễn Mạnh Hƣởng đã có những hƣớng dẫn chi tiết về cách thức tổ chức dạ hội lịch sử ở trƣờng phổ thông,…. Nhƣ vậy, về vai trò của hoạt động ngoại khóa đƣợc các tác giả đƣa ra một cách cụ thể, ngoài ra các quan niệm nhƣ dạy học nêu vấn đề, dạy học liên môn, dạy học lấy học sinh làm trung tâm cũng đƣợc nghiên cứu và trình bày trong nhiều công trình khoa học. Tất cả những vấn đề trên đều nhằm chung một mục đích đó là đƣa ra những giải pháp để nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông, hình thành hứng thú học tập bộ môn cho các em. Do đó, trong cuốn: “Kinh nghiệm giảng dạy theo chủ đề gây hứng thú học tập lịch sử” đã nêu một số kinh nghiệm gây hứng thú theo chủ đề trong dạy học lịch sử. Luận văn của Thạc sỹ Nguyễn Thanh Bình “Bước đầu tìm hiểu nguyên nhân gây hứng thú học tập bộ môn tâm lý học của sinh viên khoa học tự nhiên Đại học sư phạm Hà Nội” tác giả Nguyễn Thanh Bình đã nghiên cứu về nguyên nhân và biện pháp gây hứng thú học tập bộ môn Tâm lý cho sinh viên các ngành khoa học tự nhiên. Để tạo ra hứng thú có nhiều con đƣờng và biện pháp khác nhau. Trong đề tài nghiên cứu khoa học cấp bộ “Một số biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử ở các trường PTTH khu vực miền núi phía Bắc” do TS Đỗ Hồng Thái chủ nhiệm đặt ra vấn đề dạy học lịch sử gắn liền với thực tiễn. Theo tác giả “Kiến thức lịch sử đƣợc liên hệ với thực tiễn luôn tạo ra hứng thú học tập cho học sinh, nó còn là sự gợi ý để các em tìm tòi, khám phá nhiều hiện tƣợng trong đời sống thƣờng ngày”. Với mong muốn tạo cho học sinh hứng thú học tập từ nhiều hƣớng khác nhau Trong tạp chí giáo dục số 258 Kỳ 2 tác giả Nguyễn Thị Thế Bình 12
đề cập đến “Tạo hứng thú tự học bộ môn Lịch sử cho học sinh” theo tác giả hình thành và phát triển kỹ năng tự học cho học sinh đòi hỏi nhiều yếu tố trong đó xác định nhu cầu, động cơ, kích thích hứng thú học tập là yếu tố quan trọng đầu tiên có tính quyết định hiệu quả tự học của học sinh. Theo đó, khi học sinh có nhu cầu, hứng thú, động cơ và tính tự giác trong học tập là cơ sở cho việc hình thành kỹ năng tự học của các em, để khơi dậy ở học sinh nhu cầu, hứng thú và động cơ tự học đúng đắn giáo viên cần làm cho học sinh biết tự động viên mình, làm cho tự mình cảm thấy cần thiết và bắt tay vào việc học, xác định tầm quan trọng của tự học và hứng thú học tập. Kỷ yếu hội thảo năm 2012 tác giả Phạm Đình Kha và Lƣơng Hữu Nga (Đà Nẵng) đề cập đến vấn đề “ Gây hứng thú học tập cho học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học lịch sử ở trường phổ thông hiện nay”. Theo các tác giả tình trạng “báo động đỏ” về chất lƣợng dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông có nhiều nguyên nhân khác nhau và cũng đã có nhiều giải pháp nhƣng “gây hứng thú học tập cho học sinh là giải pháp hàng đầu vì mọi hoạt động, đặc biệt là hoạt động học tập, nếu không hứng thú thì hoạt động học tập sẽ thiếu tính tích cực, thiếu chủ động, sáng tạo để làm chủ quá trình khám phá, chiếm lĩnh tri thức. Hoạt động với tinh thần sảng khoái, hứng thú chắc chắn kết quả sẽ đạt nhƣ mong muốn”. Cũng trong kỷ yếu Hội thảo năm 2012 các tác giả TS Trần Quốc Tuấn và Thạc sỹ Nguyễn Văn Phúc nêu vấn đề “Định hướng nhiệm vụ nhận thức trong dạy học lịch sử ở trường THPT nhằm kích thích hứng thú học tập cho học sinh, tác giả cho rằng, trong học tập, hứng thú giúp cho ngƣời học chiếm lĩnh tri thức nhanh hơn, sâu sắc hơn, làm khơi dậy trong lòng ngƣời học mong muốn và khao khát nhận thức. Từ đó, ngƣời học trở nên tích cực, độc lập và đầy sáng tạo trong hoạt động học tập của mình. Trong đổi mới phƣơng pháp dạy học Lịch sử hiện nay, hứng thú học tập là “chìa khóa vàng” cần thiết để học sinh vƣợt khỏi tính áp đặt của cách học truyền thống, hƣớng đến cách học tích cực. 13