Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Ngữ văn: Dạy học văn học sử (Ngữ văn 11) theo định hướng phát triển năng lực tự học của người học

Chia sẻ: Dilysstran Dilysstran | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:114

Thêm vào BST

Báo xấu

25
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của đề tài là nghiên cứu cơ sở lý luận của việc dạy học VHS theo định hướng phát triển năng lực tự học của người học. Khảo sát và đánh giá thực trạng của việc dạy học VHS ở trường THPT theo định hướng phát triển năng lực tự học của người học. Đề xuất các giải pháp đ phát triển năng lực tự học của HS qua việc dạy học VHS ở trường THPT.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Ngữ văn: Dạy học văn học sử (Ngữ văn 11) theo định hướng phát triển năng lực tự học của người học

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGUYỄN MẠNH HOÀNG DẠY HỌC VĂN HỌC SỬ ( NGỮ VĂN 11 ) THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA NGƯỜI HỌC LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM NGỮ VĂN HÀ NỘI – 2015
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGUYỄN MẠNH HOÀNG DẠY HỌC VĂN HỌC SỬ ( NGỮ VĂN LỚP 11) THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA NGƯỜI HỌC LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM NGỮ VĂN CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC (BỘ MÔN NGỮ VĂN) Mã số: 60 14 01 11 Người hướng dẫn khoa học: TS. Tôn Quang Cường HÀ NỘI – 2015
LỜI CẢM ƠN Luận văn này được hoàn thành với sự giúp đỡ tận tình của: Lãnh đạo trường Đại học Giáo Dục – Đại học quốc gia Hà Nội, các phòng khoa và các thầy cô trường Đại học Giáo Dục. Lãnh đạo trường THPT Nguyễn Khuyến- Huyện Vĩnh Bảo- TP Hải Phòng. Các bạn đồng nghiệp và học sinh trường THPT Nguyễn Khuyến. Đặc biệt sự hướng dẫn nhiệt tình của TS. Tôn Quang Cường Với tấm lòng trân trọng, tác giả xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ quý báu của các ban ngành, của quý thầy cô, các bạn đồng nghiệp và các em học sinh. Dù đã rất cố gắng song chắc chắc luận văn này không tránh khỏi những thiếu sót, kính mong sự góp ý của các thầy cô và các bạn đồng nghiệp. Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, tháng 11 năm 2015 Tác giả Nguyễn Mạnh Hoàng i
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT GV : Giáo viên HS : Học sinh HS THPT : Học sinh trung học phổ thông PT : Phổ thông PPDH : Phương pháp dạy học SGK : Sách giáo khoa STT : Số thứ tự THPT : Trung học phổ thông VHS : Văn học sử ii
MỤC LỤC Lời cảm ơn.......................................................................................................... i Danh mục chữ viết tắt ...................................................................................... ii ục lục ............................................................................................................ iii Danh mục bảng................................................................................................. vi Danh mục bi u đồ ........................................................................................... vii MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HS TRONG DẠY HỌC VHS Ở THPT ................................................................................................................ 8 1.1. Cơ sở lý luận .............................................................................................. 8 1.1.1. Tự học ..................................................................................................... 8 1.1.2. Năng lực tự học ..................................................................................... 16 1.1.3. Năng lực tự học đối với các bài VHS trong chương trình THPT ......... 25 1.2. Cơ sở thực tiễn ......................................................................................... 31 1.2.1. Thực trạng nhận thức của học sinh THPT về tác dụng của tự học ....... 31 1.2.2. Thực trạng về năng lực tự học môn Ngữ văn của học sinh THPT ...... 33 1.2.3. Thực trạng việc phát tri n năng lực tự học cho HS THPT của GV ..... 36 1.2.4. Thực trạng rèn năng lực tự học qua các bài VHS cho HS THPT ......... 38 Kết luận chương 1 ........................................................................................... 40 CHƯƠNG 2: BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH QUA CÁC BÀI VHS TRONG CHƯƠNG TRÌNH NGỮ VĂN 11. .......................................................................................................... 41 2.1. Nhóm biện pháp phát tri n kĩ năng thu thập thông tin cho HS qua các bài VHS trong chương trình ngữ văn 11. .............................................................. 42 2.1.1. Kĩ năng thu thập thông tin..................................................................... 42 2.1.2. Nhóm biện pháp phát tri n kĩ năng thu thập thông tin cho HS qua các bài VHS trong chương trình ngữ văn 11. ....................................................... 42 iii
2.2. Nhóm biện pháp hình thành và phát tri n kĩ năng xử lý thông tin cho HS qua các bài VHS trong chương trình ngữ văn 11............................................ 48 2.2.1. Kĩ năng xử lý thông tin ......................................................................... 48 2.2.2. Nhóm biện pháp hình thành và phát tri n kĩ năng xử lý thông tin cho HS qua các bài VHS trong chương trình ngữ văn 11. ................................... 49 2.3. Nhóm biện pháp hình thành và phát tri n kĩ năng hợp tác trao đổi thông tin về bài VHS cho HS THPT ......................................................................... 52 2.3.1. Kĩ năng hợp tác trao đổi thông tin ........................................................ 52 2.3.2. Nhóm biện pháp phát tri n kĩ năng hợp tác trao đổi thông tin về bài VHS cho HS THPT ......................................................................................... 54 2.4. Nhóm biện pháp hình thành và phát tri n kĩ năng tự ki m tra – đánh giá và tự điều chỉnh trong tự học bài VHS. .......................................................... 57 2.4.1. Kĩ năng tự ki m tra- đánh giá và tự điều chỉnh .................................... 57 2.4.2. Nhóm biện pháp hình thành và phát tri n kĩ năng tự ki m tra – đánh giá và tự điều chỉnh trong tự học bài VHS. .......................................................... 57 2.5. Đổi mới giờ VHS theo hướng tổ chức học sinh trình bày kết quả tự học. ......................................................................................................................... 59 2.6. Sử dụng mạng xã hội Facebook đ phát tri n năng lực tự học VHS cho HS. ................................................................................................................... 62 2.6.1 ạng xã hội (Facebook) với khả năng phát tri n năng lực tự học cho HS.. 62 2.6.2. Phát tri n năng lực tự học VHS cho HS thông qua mạng xã hội Facebook. ........................................................................................................ 64 2.6.3. Những đi m lưu ý khi sử dụng XH (Facebook) trong dạy học VHS đ phát tri n năng lực tự học cho HS. .................................................................. 65 Kết luận chương 2 ........................................................................................... 66 CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .............................................. 67 3.1. ục đích thực nghiệm ............................................................................. 67 3.2. Đối tượng thực nghiệm ............................................................................ 67 3.3. Nội dung thực nghiệm .............................................................................. 69 iv
3.4. Phương pháp tiến hành thực nghiệm........................................................ 82 3.4.1. Cách tiến hành ...................................................................................... 82 3.4.2. Cách đánh giá ....................................................................................... 83 3.5. Kết quả thực nghiệm sư phạm ................................................................ 84 3.5.1. Nhận xét chung về kết quả thực nghiệm ............................................... 84 3.5.2. Kết quả thực nghiệm cụ th .................................................................. 84 Kết luận chương 3 ........................................................................................... 86 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................... 88 1. Kết luận ....................................................................................................... 88 2. Khuyến nghị ................................................................................................ 89 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 91 PHỤ LỤC ....................................................................................................... 93 v
DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Thực trạng nhận thức của HS THPT về tác dụng của tự học ......... 31 Bảng 1.2. Thực trạng về năng lực tự học của HS THPT ................................ 33 Bảng 1.3. Thực trạng hoạt động dạy theo định hướng phát tri n năng lực tự học của giáo viên ............................................................................................. 36 Bảng 1.4. Thực trạng hoạt động dạy theo định hướng phát tri n năng lực tự học VHS cho HS THPT .................................................................................. 38 Bảng 3.1. So sánh trình độ HS trước khi dạy thực nghiệm ............................ 68 Bảng 3.2: So sánh kết quả học tập sau khi dạy thực nghiệm .......................... 85 vi
DANH MỤC BIỂU Đ Bi u đồ 1.1. Thực trạng nhận thức của HS THPT về tác dụng của tự học ..... 32 Bi u đồ 1.2. Thực trạng về năng lực tự học của HS THPT ............................ 34 Bi u đồ 1.3. Thực trạng hoạt động dạy theo định hướng phát tri n năng lực tự học của GV ...................................................................................................... 37 Bi u đồ 1.4. Thực trạng hoạt động dạy theo định hướng phát tri n năng lực tự học VHS cho HS THPT .................................................................................. 38 Bi u đồ 3.1: So sánh kết quả học tập trước khi dạy thực nghiệm .................. 68 Bi u đồ 3.2: Kết quả học tập sau khi dạy thực nghiệm .................................. 85 vii
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nền kinh tế tri thức cùng với sự bùng nổ của thông tin như hiện nay đã đặt con người trước những thử thách. Tri thức thì vô hạn và ngày càng phong phú trong khi kiến thức của mỗi người là có hạn. Đ đáp ứng được yêu cầu của thời đại, con người phải không ngừng học tập, học tập suốt đời. Nhà trường là nơi tối ưu nhất giúp con người chiếm lĩnh tri thức hiệu quả, nhưng thời gian và điều kiện đ học tập ở nhà trường đối với mỗi người là có hạn. Vì vậy việc học của mỗi người không chỉ đóng khung trong nhà trường, trong thời gian đi học mà là học bất kì lúc nào, học bất kì nơi nào và học suốt đời. Đ làm được điều đó, người học phải có năng lực tự học, tự nghiên cứu. Đó chính là chìa khoá đ giải quyết nghịch lý. Giáo dục phổ thông nước ta đang thực hiện bước chuy n từ chương trình giáo dục nội dung sang tiếp cận năng lực của người học, nghĩa là từ chỗ quan tâm đến việc HS được học cái gì đến chỗ quan tâm HS vận dụng được cái gì qua việc học. Và trong số các năng lực cần hình thành ở người học, thì năng lực tự học chính là năng lực nền tảng, là chìa khoá quan trọng của mọi năng lực. Cũng như các môn học khác, môn Ngữ văn không th đứng ngoài mục tiêu đào tạo, giáo dục hiện nay. Ngày nay, việc dạy văn không còn chỉ quan tâm đến dạy cho HS kiến thức mà phải chú trọng hình thành năng lực cho người học. Quan đi m, chủ trương là vậy nhưng thực tế cho thấy: việc dạy – học văn vẫn nặng về trang bị kiến thức mà chưa hướng vào việc hình thành và phát tri n các năng lực cần thiết ở người học. Trong đó năng lực tự học của HS lại càng chưa được chú trọng. Chính bởi vậy mà HS tỏ ra khá lúng túng trong việc tự học môn Ngữ văn – môn học đòi hỏi khá cao năng lực tự học. Trong dạy học môn Ngữ văn ở trường THPT, các bài học VHS dù có vai trò quan trọng nhưng lại chưa thực sự được chú trọng. Bên cạnh đó, hệ thống kiến thức của các bài VHS với sự giao thoa giữa văn học và nghệ thuật tồn tại 1
trong một hệ thống có tính chất đa chiều và hết sức phức tạp gây không ít khó khăn cho cả người dạy và người học. Việc dạy học VHS trong nhà trường vẫn chủ yếu là thuyết giảng, truyền thụ một chiều hoặc khi tổ chức hoạt động cho học sinh chiếm lĩnh tri thức của bài học thì thường thiếu thời gian, “cháy” giáo án và chưa hiệu quả. Tất cả những điều này dẫn đến tình trạng giờ dạy VHS thường nặng nề, không tạo được hứng thú cho người học và nhất là chưa chú trọng tới việc hình thành và phát tri n các năng lực cần thiết cho người học. Vì vậy việc hình thành và phát tri n năng lực tự học cho HS thông qua các bài VHS không chỉ là một định hướng đổi mới phương pháp đ nâng cao chất lượng dạy học các bài học VHS một cách hiệu quả mà nó thực sự trở nên cần thiết, phù hợp với định hướng đổi mới của giáo dục phổ thông nước ta trong giai đoạn hiện nay. Đó chính là lý do chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu:“ Dạy học văn học sử (Ngữ văn 11) theo định hướng phát triển năng lực tự học của người học”. 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu 2.1. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực. Chương trình giáo dục định hướng năng lực nay còn gọi là “dạy học định hướng kết quả đầu ra” được bàn đến nhiều từ những năm 90 của th kỷ XX và ngày nay đã trở thành xu hướng giáo dục quốc tế. Nghị quyết của Hội nghị Trung ương 8 khoá IX về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo xác định “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục, đào tạo theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực của người học”. Ở Việt Nam, trong những năm gần đây cũng xuất hiện những bài viết về vấn đề đổi mới dạy học theo định hướng tiếp cận năng lực. Các tác giả Nguyễn Văn Cường-Bernd eier trong cuốn “Lý luận dạy học hiện đại” phần “Cơ sở đổi mới mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học” cũng đã chỉ rõ “ Giáo dục định hướng năng lực nhằm mục tiêu phát triển năng lực người học. 2
Giáo dục định hướng năng lực nhằm đảm bảo chất lượng đầu ra của việc dạy học, thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri thức trong những tình huống thực tiễn nhằm chuẩn bị cho con người năng lực giải quyết các tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp. Chương trình này nhấn mạnh vai trò của người học với tư cách chủ thể của quá trình nhận thức. Khác với chương trình định hướng nội dung, chương trình dạy học định hướng phát triển năng lực tập trung vào việc mô tả chất lượng đầu ra, có thể coi là “sản phẩm cuối cùng” của quá trình dạy học. Việc quản lý chất lượng dạy học chuyển từ việc điều khiển “đầu vào” sang điều khiển “đầu ra”, tức là kết quả học tập của HS”. [65]. Gần đây nhất, trong tài liệu tập huấn “Dạy học và kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển năng lực học sinh môn ngữ văn THPT”, các chuyên gia của Bộ giáo dục và đào tạo đã có những định hướng và hướng dẫn cụ th việc thực hiện dạy học và ki m tra đánh giá môn Ngữ văn THPT theo định hướng phát tri n năng lực của người học. Tài liệu nêu rõ: “Phải thực hiện thành công việc chuyển từ phương pháp dạy học theo lối “truyền thụ một chiều” sang dạy học cách học. cách vận dụng kiến thức, rèn luyện kỹ năng, hình thành năng lực và phẩm chất”. [7]. 2.2. Năng lực tự học trong nhà trường nói chung Vấn đề tự học của HS, sinh viên đã được rất nhiều các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm ở nhiều góc độ khác nhau. Ở nước ngoài, trong sách “Học tập hợp lí” (Cộng hòa dân chủ Đức trước đây) do R.Retzke chủ biên, các tác giả đã đề cập đến vấn đề bồi dưỡng năng lực tự nghiên cứu cho HS mới vào trường. Năm 1984, NXB Thanh niên giới thiệu cuốn “Nghiên cứu học tập như thế nào” của Hebơc Smitman (Cộng hoà dân chủ Đức). Với cuốn sách này, tác giả đã đề cập tới nhiều vấn đề về phương pháp nghiên cứu và tự học như thế nào cho khoa học và đạt kết quả cao. Cuốn “Tự học như thế nào” của Rubakin xuất 3
b ả n 1982 đã giúp bạn đọc biết tự học tập, nâng cao kiến thức toàn diện cho mình. Cuốn “Phương pháp dạy và học hiệu quả” – Cark Rogers – một nhà giáo dục học, nhà tâm lý học người Mĩ đã giải đáp cho HS câu hỏi học cái gì và học như thế nào? Câu hỏi dạy cái gì và dạy như thế nào cũng được giải đáp. Ngoài ra, còn khá nhiều cuốn sách cũng đề cập đến vấn đề tự học. Ở nước ta, trong những năm gần đây vấn đề tự học rất được quan tâm. Tác giả Vũ Quốc Anh có bài viết: “Tạo ra năng lực tự học sáng tạo của HS THPT”. Tại Hà Nội năm 1998, một cuộc hội thảo khoa học với tiêu đề “Nghiên cứu tự học – tự đào tạo” đã được tổ chức với sự tham gia của nhiều nhà nghiên cứu, nhiều giáo sư đầu ngành. Trong cuộc hội thảo này, nội dung các bài viết, các bài phát bi u đều nhấn mạnh tầm quan trọng của tự học và yêu cầu các cấp, các ngành phải chăm lo xây dựng phong trào tự học toàn dân. Bên cạnh đó, còn có một số cuốn sách đã được xuất bản như “Tôi tự học” – Nguyễn Duy Cần, “Tự học là một nhu cầu của thời đại” – Nguyễn Hiến Lê, “Luận bàn và kinh nghiệm tự học” – Nguyễn Cảnh Toàn... Những cuốn sách này chủ yếu đúc kết những kinh nghiệm quý báu trong quá trình tự học của một số tác giả. Đặc biệt, Trung tâm nghiên cứu và phát tri n tự học còn cho ra mắt bạn đọc tạp chí “Tự học”. Tạp chí này đã thu hút sự quan tâm chú ý và sự tham gia luận bàn về vấn đề tự học của nhiều nhà khoa học, giáo sư, nhà giáo... Cuốn “Học và dạy cách học” do tác giả Nguyễn Cảnh Toàn chủ biên là một trong những cuốn sách đầu tiên ở Việt Nam viết một cách có hệ thống về việc “học” và “dạy cách học”. Cuốn sách này thực sự là tài liệu bổ ích giúp cho việc đổi mới phương pháp dạy và học ở Việt Nam, đặc biệt là quá trình dạy tự học. 2.3. Năng lực tự học trong dạy học môn Ngữ văn Ngữ văn là một môn học có những đặc trưng riêng nên tự học trong môn Ngữ văn cũng có những nét khác biệt. Cuốn “Áp dụng dạy và học tích cực trong môn Văn học” do nhóm tác giả Trần Bá Hoành, Nguyễn Trí, Cao Đức 4
Tiến, Nguyễn Trọng Hoàn biên soạn đã nói đến một trong những đặc trưng của phương pháp dạy học tích cực đó là tự học. Trong bài: “Dạy văn để HS tự học văn”, GS Phan Trọng Luận đặt ra yêu cầu và mục tiêu của việc dạy Văn là dạy HS cách tự học Văn. Trong các luận văn, luận án, bài viết của các tác giả gần đây, vấn đề tự học cũng rất được quan tâm. Hai tác giả Phạm Thị Xuyến và Vũ Thị Sáu trong hai cuốn luận văn “Dạy học văn học sử theo hướng hình thành và phát triển năng lực tự học ở học sinh lớp 10” và “Hình thành thói quen tự học cho học sinh THPT qua bài học Văn học sử (tác gia) đã quan tâm đến việc hình thành năng lực, thói quen tự học trong phần VHS. Tác giả Trần Thị Hương ai trong luận văn “Dạy học phần đọc thêm các tác phẩm tự sự trong chương trình Ngữ văn lớp 12 theo hướng tự học có hướng dẫn” lại đi sâu nghiên cứu dạy học các bài đọc thêm theo hướng tự học có hướng dẫn. Ngoài ra còn có một số bài viết khác như “Cách tự học môn Ngữ văn hiệu quả” (Nguyễn Văn Phiên), “Rèn kĩ năng tự học môn Ngữ văn” (Đặng Quang Sơn), trong đó các tác giả mới đề xuất những cách làm mang tính chất kinh nghiệm chứ chưa đi sâu nghiên cứu kĩ vấn đề. 2.4. Năng lực tự học đối với bài học VHS Trong chương trình ngữ văn THPT các bài VHS chiếm giữ một vị trí quan trọng vì nó cung cấp tri thức khái quát về văn học cho HS, nhưng lại chưa được quan tâm một cách đúng mức. Các công trình nghiên cứu về lĩnh vực này còn ít ỏi. “Mấy vấn đề giảng dạy VHS ở trường PT cấp 3” và “Rèn luyện tư duy qua giảng dạy văn học” của giáo sư Phan Trọng Luận hay cuốn “Phương pháp dạy học văn” do GS Phan Trọng Luận chủ biên cũng chỉ dành một chương đ nói về VHS. Trong cuốn “Dạy văn cái hay cái đẹp”, tác giả Nguyễn Duy Bình cũng dành một phần không nhiều đ nói về vấn đề này. Tuy vậy, trong vài năm gần đây một số luận văn cũng đã bắt đầu khai thác vấn đề tự học, tự nghiên cứu trong các bài VHS, như “Những hình thức tích cực hoá hoạt động nhận thức của HS trong giờ VHS ở trường THPT” của tác giả Đào Văn Phán. “Hình thành năng lực nghiên cứu cho học sinh THPT 5
thông qua giờ VHS” của Lê Khánh Tùng. “Rèn luyện năng lực tự học cho HS qua những giờ VHS (bài khái quát giai đoạn văn học) của Nguyễn Thị Bích Hường. “Hình thành thói quen tự học cho HS THPT qua bài VHS về tác gia” của Vũ Thị Sáu. Như vậy, qua tìm hi u lịch sử nghiên cứu vấn đề, chúng tôi nhận thấy: Lý luận chung về tự học đã được các tác giả nghiên cứu khá kĩ tạo ra cơ sở lí luận vững chắc cho những nghiên cứu tiếp theo về năng lực tự học. Tuy nhiên có rất ít công trình nghiên cứu một cách cụ th về năng lực tự học và nhất là việc nghiên cứu việc hình thành và phát tri n năng lực tự học cho HS ở các bài VHS còn hạn chế. 3. Mục đích nghiên cứu - Trên cơ sở tìm hi u thực tế giảng dạy các bài VHS ở THPT theo chương trình SGK ngữ văn lớp 11 ban cơ bản được thực thi đại trà từ năm học 2006-2007 mà cụ th là tìm hi u tiến trình, các phương thức tổ chức hoạt động của thầy-trò và hiệu quả trong giờ VHS đề xuất những giải pháp cụ th nhằm hình thành và phát tri n năng lực tự học của HS khi dạy các bài học về VHS. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận của việc dạy học VHS theo định hướng phát tri n năng lực tự học của người học. - Khảo sát và đánh giá thực trạng của việc dạy học VHS ở trường THPT theo định hướng phát tri n năng lực tự học của người học. - Đề xuất các giải pháp đ phát tri n năng lực tự học của HS qua việc dạy học VHS ở trường THPT. - Xây dựng quy trình tổ chức dạy học các bài VHS theo định hướng phát tri n năng lực tự học của người học. 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 5.1. Đối tượng nghiên cứu: Phương pháp dạy học các bài học về VHS theo định hướng hình thành và phát tri n năng lực tự học của HS. 6
5.2. Phạm vi nghiên cứu: Các bài học về VHS trong chương trình SGK Ngữ văn lớp 11 ban cơ bản. 6. Vấn đề nghiên cứu Trong nghiên cứu này, một số vấn đề sau đây được đưa ra đ xem xét: - Dạy học các bài học về VHS theo định hướng phát tri n năng lực tự học của người học ở THPT. - Các giải pháp trong việc dạy học các bài học VHS theo định hướng hình thành và phát tri n năng lực tự học của HS. 7. Giả thuyết nghiên cứu Nếu tri n khai đồng bộ các giải pháp được nêu trong đề tài sẽ góp phần phát tri n năng lực tự học của HS thông qua việc dạy học các bài VHS trong chương trình ngữ văn lớp 11 ban cơ bản ở trường THPT. 8. Phương pháp nghiên cứu 8.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận - Phương pháp phân tích, tổng hợp - Phương pháp thống kê, phân loại 8.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp điều tra: khảo sát bằng phiếu điều tra, phỏng vấn đối với GV và HS. - Phương pháp thống kê, phân loại: thống kê, phân loại kết quả khảo sát. - Phương pháp quan sát: quan sát các hoạt động tự học của HS trong và ngoài giờ lên lớp. - Phương pháp thực nghiệm: ứng dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn 9. Cấu trúc luận văn Ngoài phần ở đầu; Kết luận và khuyến nghị; Tài liệu tham khảo; phụ lục, luận văn bao gồm các chương: - Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc hình thành và phát tri n năng lực tự học cho HS trong dạy học VHS ở THPT. 7
- Chương 2: Biện pháp hình thành và phát tri n năng lực tự học cho HS qua các bài VHS. - Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HS TRONG DẠY HỌC VHS Ở THPT 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Tự học 1.1.1.1. Khái niệm tự học Tự học là một khái niệm rất rộng và trừu tượng. Ở Việt Nam có một số nhà nghiên cứu về giáo dục học đã đi sâu phân tích khái niệm này. Trong “Phương pháp dạy học truyền thống và đổi mới”, tác giả Thái Duy Tuyên viết: “Tự học là hoạt động độc lập chiếm lĩnh kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo, là tự mình động não, suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ (quan sát, so sánh, phân tích, tổng hợp…) cùng các phẩm chất động cơ, tình cảm để chiếm lĩnh tri thức một lĩnh vực hiểu biết nào đó hay những kinh nghiệm lịch sử, xã hội của nhân loại, biến nó thành sở hữu của chính bản thân người học” [30]. Tác giả Trần Bá Hoành cho rằng:“Tự học là người học tích cực chủ động, tự mình tìm ra tri thức kinh nghiệm bằng hành động của mình, tự thể hiện mình. Tự học là tự đặt mình vào tình huống học, vào vị trí nghiên cứu, xử lí các tình huống, giải quyết các vấn đề, thử nghiệm các giải pháp…Tự học thuộc quá trình cá nhân hóa việc học”. [29] Còn theo tác giả Nguyễn Cảnh Toàn: “Tự học là tự mình động não, suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ (quan sát, so sánh, phân tích, tổng hợp,...) và có khi cả cơ bắp (khi phải sử dụng công cụ) cùng các phẩm chất của mình, rồi cả động cơ, tình cảm, cả nhân sinh quan, thế giới quan (như trung thực, khách quan, có chí tiến thủ, không ngại khó, ngại khổ, kiên trì nhẫn nại, lòng say mê khoa học, ý chí muốn thi đỗ, biến khó khăn thành thuận lợi) để chiếm 8
lĩnh một lĩnh vực hiểu biết nào đó của nhân loại, biến lĩnh vực đó thành sở hữu của mình. [22] Trên thế giới, khái niệm tự học cũng được tập trung nghiên cứu từ cuối thế kỉ XX. Tác giả Candy (1987) đã xác định có ít nhất 30 khái niệm khác nhau được sử dụng đồng nghĩa với khái niệm tự học. Ví dụ, ông liệt kê ra tự học, học tập độc lập, người học tự ki m soát, hướng dẫn bản thân, học tập phi truyền thống, học tập mở, tham gia học tập, tự học, tự giáo dục, học tập tự tổ chức, tự học theo kế hoạch, tự chịu trách nhiệm về việc học, tự học và tự dạy… Trong quá trình nghiên cứu về tự học, một số tác giả đi đến thống nhất: có hai phương diện liên quan đến tự học đó là tính cách của người học và phương pháp học tập. Đặc đi m tính cách hay "tính tự định hướng của người học" thuộc về bản chất của người học và là những đặc trưng cá nhân cho phép họ th hiện "mong muốn chịu trách nhiệm với việc học". Đây là đặc đi m bên trong. Phương pháp học tập là một đặc đi m bên ngoài nói đến "một quá trình mà trong đó người học có vai trò chính trong việc lập kế hoạch, thực hiện và đánh giá các trải nghiệm" (Brockett 11 & Hiemstra). Với Brockett & Hiemstra, hai phương diện này có mối quan hệ biện chứng và cùng nhau dẫn đến "tự học". Từ các quan niệm trên, chúng tôi cho rằng: Tự học là một quá trình học tập độc lập, chủ động, tích cực của người học trong việc chiếm lĩnh tri thức khoa học, cũng như những kiến thức trong cuộc sống hằng ngày. Nó có th được cá nhân người học tiến hành ở trên lớp hay ngoài lớp học. 1.1.1.2. Các hình thức tự học Xét về phạm vi diễn ra quá trình tự học, có th chia hình thức tự học làm hai loại: - Tự học trong các cơ sở giáo dục: Là hình thức tự học của người học diễn ra trong các cơ sở giáo dục có sự hướng dẫn, tổ chức của thầy theo kế hoạch giáo dục đã định s n. 9
- Tự học trong cuộc sống: Là hình thức tự học được tiến hành ở bên ngoài các cơ sở giáo dục, diễn ra bất cứ lúc nào, với bất cứ ai có nhu cầu học tập. Xét về mức độ và cách thức tự học có hai hình thức tự học sau: - Tự học hoàn toàn: Là hình thức tự nghiên cứu của các nhà khoa học, được tiến hành dựa trên nền tảng vốn tri thức sâu rộng cùng niềm khát khao, say mê khám phá tri thức mới. Ở hình thức tự học này, người học tự lực tìm hi u, cọ xát với thực tiễn đ tổ chức có hiệu quả hoạt động của mình. - Tự học có hướng dẫn: Là hình thức tự học phổ biến của HS được tiến hành linh hoạt theo từng cấp học, từng loại hình trường học, từng đối tượng; trong đó, HS tự nghiên cứu, tự lĩnh hội và vận dụng kiến thức, kĩ năng thông qua các hoạt động tự học do GV tổ chức, hướng dẫn, điều khi n. Xét về mối quan hệ của người tự học trong tự học, có: - Tự học không tương tác: Là hình thức học tập mà người học làm việc độc lập, chủ động có hoặc không có sự hướng dẫn của người thầy. - Tự học trong tương tác: Là hình thức tự học mà người học kết hợp với những người khác (có th với bạn, với thầy) trong học tập đ nghiên cứu, lĩnh hội và vận dụng kiến thức, kĩ năng; có hoặc không có sự hướng dẫn của người thầy. Như vậy với HS, hoạt động tự học chủ yếu liên quan đến các cơ sở giáo dục. Hoạt động này thường kết hợp giữa học cá nhân với học hợp tác và là tự học có hướng dẫn của giáo viên. 1.1.1.3. Chu trình tự học Tự học là một chu trình gồm ba giai đoạn: Giai đoạn 1- Tự nghiên cứu: Người học tự tìm tòi, quan sát, mô tả, giải thích, phát hiện vấn đề, định hướng, giải quyết vấn đề, tự tìm ra kiến thức mới (chỉ mới đối với người học) và tạo ra sản phẩm ban đầu (sản phẩm thô) có tính chất cá nhân. 10
Giai đoạn 2 - Tự thể hiện: Người học tự th hiện mình bằng văn bản, bằng lời nói, tự trình bày, bảo vệ kiến thức hay sản phẩm cá nhân ban đầu của mình, tự th hiện qua sự đối thoại, giao tiếp với các bạn và thầy, cô giáo, tạo ra sản phẩm có tính chất xã hội của cộng đồng lớp học. Giai đoạn 3 - Tự kiểm tra, tự điều chỉnh: Sau khi tự th hiện mình qua sự hợp tác trao đổi với các bạn và thầy, cô giáo; sau khi thầy, cô giáo kết luận, người học tự ki m tra, tự đánh giá sản phẩm ban đầu của mình, tự sửa sai, tự điều chỉnh thành sản phẩm khoa học. Tự nghiên cứu (1) Tự th hiện (2) Tự ki m tra điều chỉnh (3) Sơ đồ: Chu trình tự học (theo Quá trình dạy – tự học, tr160) Dưới tác động của thầy, hoạt động tự học của trò được tiến hành theo quy trình 3 thời nhằm đạt mục tiêu giáo dục như sau: Thời 1: Nghiên cứu cá nhân Theo hướng dẫn của thầy, HS tự đặt mình vào vị trí của người tự nghiên cứu, tự tiến hành khám phá tìm ra các kiến thức mới hoặc các giải pháp bằng cách tự lực suy nghĩ, xử lí các tình huống, giải quyết các vấn đề thầy đặt ra cho mình theo trình tự các thao tác sau: + Nhận biết, phát hiện vấn đề + Định hướng giải quyết vấn đề + Thu thập thông tin 11