Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Ngữ văn: Phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh trung học phổ thông trong dạy học thơ trung đại Việt Nam

Chia sẻ: Dilysstran Dilysstran | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:100

Thêm vào BST

Báo xấu

30
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của đề tài là xác định vai trò của việc phát triển năng lực đọc hiểu trong việc giảng dạy môn Ngữ văn. Đưa ra những hạn chế trong thực tế giảng dạy mảng thơ Trung đại trong nhà trường phổ thông. Đề xuất những ưu điểm khi đưa năng lực đọc hiểu vào mảng thơ trung đại.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Ngữ văn: Phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh trung học phổ thông trong dạy học thơ trung đại Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC LƯU THỊ THÚY UYÊN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG DẠY HỌC THƠ TRUNG ĐẠI VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM NGỮ VĂN HÀ NỘI - 2016 i
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC LƯU THỊ THÚY UYÊN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG DẠY HỌC THƠ TRUNG ĐẠI VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM NGỮ VĂN CHUYÊN NGÀNH: LÍ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC ( BỘ MÔN NGỮ VĂN ) Mã số: 60 14 01 11 Người hướng dẫn khoa học: TS Nguyễn Trọng Hoàn Hà Nội 10/2016 ii
LỜI CẢM ƠN Hoàn thành công trình luận văn là cả một chặng đường học tập, nghiên cứu và giảng dạy, bản thân tác giả đã nhận được rất nhiều sự quan tâm giúp đỡ. Xin trân trọng gửi lời biết ơn sâu sắc tới Lãnh đạo nhà trường Đại học Giáo dục - Đại học Quốc gia Hà Nội, tập thể các thầy cô giáo chuyên ngành Lí luận và phương pháp dạy học đã có những định hướng nghiên cứu, cung cấp kiến thức, tạo điều kiện để tác giả hoàn thành khóa học. Tôi cũng xin chân thành gửi đến người thầy đã nhiệt thành hướng dẫn, chỉ bảo tôi trong suốt cả quá trình thực hiện luận văn - TS Nguyễn Trọng Hoàn lòng biết ơn cùng sự kính trọng cao quý. Cảm ơn gia đình, bạn bè cùng đồng nghiệp đã đồng hành với tôi hoàn thành công trình nghiên cứu này. Hà Nội, tháng 10 năm 2016 Tác giả luận văn Lưu Thị Thúy Uyên iii
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT HS Học sinh GV Giáo viên THCS Trung học cơ sơ THPT Trung học phổ thông VHTĐ Văn học trung đại iv
MỤC LỤC Lời cảm ơn ........................................................................................................ ii Danh mục chữ viết tắt ...................................................................................... iv Danh mục bảng................................................................................................ vii Danh mục biểu đồ .......................................................................................... viii MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1 : CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC THƠ TRUNG ĐẠI Ở NHÀ TRƯỜNG PHỔ THÔNG ................... 13 1.1. Cơ sở lí luận ............................................................................................. 13 1.1.1. Khái niệm về năng lực .......................................................................... 13 1.1.2. Cấu trúc của năng lực ............................................................................ 14 1.1.3. Năng lực chuyên biệt trong môn Ngữ văn ............................................ 15 1.1.4. Khái niệm về đọc hiểu........................................................................... 19 1.1.5. Đọc hiểu trong chương trình Ngữ văn .................................................. 20 1.1.6. Đặc điểm của thơ trung đại ................................................................... 23 1.2. Cơ sở thực tiễn ......................................................................................... 26 1.2.1. Nhu cầu đổi mới dạy học theo định hướng phát triển năng lực............ 26 1.2.2. Khảo sát thực tiễn việc dạy và học hiện nay ......................................... 27 1.2.3. Thực trạng của việc dạy và học thơ trung đại trong nhà trường phổ thông 28 1.2.4. Những yêu cầu của việc dạy và học thơ trung đại ngày nay ................ 31 CHƯƠNG 2 : MỘT SỐ ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC HIỂU CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC THƠ TRUNG ĐẠI VIỆT NAM..................................................................................................... 35 2.1. Môi trường tiếp nhận thơ ......................................................................... 35 2.1.1. Dùng chữ viết nguyên gốcđể cắt nghĩa văn bản .................................. 35 2.1.2. Tái hiện lại bối cảnh thời đại ra đời của văn bản .................................. 36 2.1.3. Trang bị tri thức đọc hiểu liên quan đến văn bản ................................. 37 2.2. Kĩ năng đọc thơ trung đại......................................................................... 38 2.2.1. Hỗ trợ video, hình ảnh trong quá trình đọc ........................................... 38 v
2.2.2. Đọc chính xác nhịp điệu thơ ................................................................. 39 2.2.3. Đọc chuẩn từ phiên âm và các chú thích .............................................. 40 2.2.4. Đa dạng hóa hình thức đọc để gây hứng thú......................................... 41 2.3. Một số định hướng phát triển kĩ năng đọc hiểu thơ trung đại cho học sinh THPT ....................................................................................................... 41 2.3.1. Vận dụng và nâng cao các biện pháp dạy học truyền thống ................. 41 2.3.2. Vận dụng các kĩ thuật dạy học hiện đại ................................................ 56 2.3.3. Hỗ trợ công nghệ thông tin trong dạy học ............................................ 59 CHƯƠNG 3 : THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .............................................. 64 3.1. Mục đích, yêu cầu thực nghiệm ............................................................... 64 3.1.1. Mục đích thực nghiệm .......................................................................... 64 3.1.2 .Yêu cầu .................................................................................................. 64 3.2. Đối tượng, địa bàn và thời gian thực nghiệm .......................................... 64 3.2.1. Đối tượng, địa bàn ................................................................................. 64 3.3.1. Nội dung thực nghiệm ........................................................................... 65 3.3. 2. Thiết kế giáo án dạy thực nghiệm ........................................................ 65 3.3.3 .Tổ chức bài kiểm tra thực nghiệm ........................................................ 75 3.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm ................................................................. 79 3.4.1. Tính khả thi của đề tài ........................................................................... 79 3.4.2. Ý kiến khách quan của giáo viên tham gia thực nghiệm. .................... 79 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................... 81 1. Kết luận ....................................................................................................... 81 2. Khuyến nghị ................................................................................................ 82 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 83 PHỤ LỤC ....................................................................................................... 86 vi
DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1. Kết quả bài kiểm tra lớp 10a1 và 10a2 trường THPTDL Tây Đô . 73 Bảng 3.2. Kết quả bài kiểm tra lơp 10a1, lớp 10a2 trường THPT Tây Hồ .... 73 Bảng 3.3. Phân loại kết quả học tập của học sinh trường THPTDL Tây Đô . 73 Bảng 3.4. Phân loại kết quả học tập của học sinh trường THPT Tây Hồ ....... 74 vii
DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Biểu hiện kết quả học tập trường THPTDL Tây Đô ...................... 74 Biểu đồ 3.2. Biểu hiện két quả học tập trường THPT Tây Hồ ........................... 75 viii
MỞ ĐẦU I. Lí do chọn đề tài Giáo dục con người không thể nóng vội, đó là một con đường lâu dài và không ngừng biến đổi, bởi vậy từ các nhà nghiên cứu đến những giáo viên trực tiếp đứng lớp vẫn say sưa, miệt mài suy lắng đặng tìm ra con đường giúp cho sự phát triển toàn diện nhất cho người học. Mong muốn góp phần vào cuộc đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục hiện nay, lựa chọn đề tài “Phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh trung học phổ thông trong dạy học thơ trung đại”, chúng tôi dựa trên các định hướng sau: 1.1. Từ thực tiễn đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo Giáo dục Việt Nam những năm gần đây đang có sự thay đổi tích cực nhưng vẫn tụt hậu so với nền giáo dục của nhiều quốc gia khác trên thế giới. Giáo dục luôn được đặt lên vị trí ưu tiên hàng đầu và được dư luận quan tâm nhiều nhất. Thực hiện theo Nghị quyết 29 Hội nghị trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện Giáo dục và Đào tạo với quan điểm chỉ đạo:“Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo là đổi mới những vấn đề lớn, cốt lõi, cần thiết, từ quan điểm, tư tưởng, chỉ đạo đến mục tiêu, nội dung, phương pháp, cơ chế, chính sách, điều kiện đảm bảo thực hiện; đổi mới từ sự lãnh đạo của Đảng, sự quản lý của Nhà nước đến hoạt động quản trị của các cơ sở giáo dục - đào tạo và việc tham gia của gia đình, cộng đồng, xã hội và bản thân người học; đổi mới ở tất cả các bậc học, ngành học” [7]. Không chỉ vậy nghị quyết cũng đưa ra chỉ đạo cụ thể: “Đổi mới giáo dục phổ thông, tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, coi trọng giáo dục lí tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống…năng lực và kĩ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn” [7], đã tác động sâu sắc đến sự thay đổi của cả hệ thống giáo dục nhằm đáp ứng nhu cầu thực tiễn đang đặt ra. Bộ giáo dục và Đào tạo đã có văn bản số 4059 ngày 3/9/2015, chỉ đạo 1
toàn cấp Giáo dục Trung học thực hiện mục tiêu của Nghị quyết số 29- NQ/TW về việc “Đổi mới căn bản toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế” [1]. Trong bản dự thảo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể cũng nêu rõ về quan điểm về đổi mới giáo dục “Trên cơ sở giáo dục toàn diện và hài hòa đức, trí, thể, mỹ, mục tiêu chương trình giáo dục phổ thông xác định những yêu cầu cần đạt về phẩm chất, năng lực của học sinh ở từng cấp học; mục tiêu chương trình môn học xác định những yêu cầu về kiến thức, kỹ năng, thái độ, hướng đến hình thành những phẩm chất, năng lực đặc thù môn học và các phẩm chất, năng lực khác ở từng lớp, từng cấp học, coi đó là cam kết bảo đảm chất lượng của cả hệ thống và từng cơ sở giáo dục, là căn cứ để chỉ đạo, giám sát và đánh giá chất lượng giáo dục phổ thông” [1],đồng thời hướng tới hình thành và phát triển các kĩ năng cần thiết cho học sinh thông qua môn Ngữ văn, đây chính là kim chỉ nam cho mọi hoạt động đang diễn ra của việc dạy và học ở các cấp, ngành học trong thời gian gần đây, nó tác động sâu sắc đến tâm thức của người giáo viên trong việc đổi mới cách dạy và học môn Ngữ văn. Những chủ trương thể hiện trong Nghị quyết 29 đã mở ra cơ hội giao lưu, hội nhập với các nước trên thế giới, hướng đến một nền giáo dục hiện đại, đào tạo những con người có thể đáp ứng được nhu cầu phát triển của đất nước. 1.2. Thực tiễn đổi mới phương pháp dạy môn Ngữ văn Thực tiễn dạy học Ngữ văn của chúng ta trong những năm gần đây đã quá lối mòn, dẫn đến tình trạng chán học văn, ngại đọc văn, giáo viên quá quen với cách phân tích, giảng văn từ năm này qua năm khác. Đối tượng trung tâm của giờ học là giáo viên, học sinh chỉ nghe, chép và học thuộc, dẫn đến thực tế học sinh không thích học văn.Trong khi đó Ngữ văn được xem là môn học chính, là thước đo để giáo dục con người những phẩm chất và kĩ năng cần thiết để có thể thích nghi được với cuộc sống.vấn đề đặt ra ở đây là 2
gì? Đó chính là đổi mới phương pháp dạy học văn, đưa trò trở về nhân vật trung tâm, là chủ thể khám phá và chiếm lĩnh tri thức, giáo viên là người tổ chức, định hướng dẫn dắt trò trên con đường lĩnh hội kiến thức. Làm thế nào để Ngữ văn trở nên thiết thực và gần gũi các em hơn, để văn học đi vào đời sống con người, để giá trị cái đẹp luôn được trường tồn, làm nên một nền văn hóa đẹp của đất nước ta nói riêng và nhân loại nói chung. Việc hưởng ứng đổi mới phương pháp dạy học hiện nay, cụ thể năm học 2014-2015 toàn ngành đã triển khai hành động “Tiếp tục triển khai đồng bộ các giải pháp đổi mới giáo dục phổ thông theo mục tiêu phát triển năng lực và phẩm chất cho học sinh: nâng cao kĩ năng ngoại ngữ, tin học; rèn luyện năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn; phát triển năng lực sáng tạo và tự học”[1]. Không chỉ đưa ra nghị quyết, hội nghị trung ương đã định hướng cho ngành giáo dục “Đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại, phải phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kĩ năng của người học: khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc, tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhập và đổi mới tri thức, kĩ năng, phát triển năng lực”[7]. Đổi mới phương pháp dạy học là cần thiết, là luôn luôn tìm tòi và thử nghiệm. Dạy văn trước hết là dạy làm người, dạy con người kĩ năng, hiểu biết dể có thể thích nghi với cuộc sống hiện đại, dạy cho học sinh phát triến năng lực đọc hiểu cũng là con đường đi đến việc hiểu và vận dụng những giá trị cuộc sống qua văn chương một cách đa dạng và sáng tạo hơn nhằm hướng đến việc phát triển toàn diện. 1.3. Đổi mới kiểm tra đánh giá theo năng lực Song song với việc đổi mới phương pháp dạy học, hình thức kiểm tra đánh giá đến nay cũng đã thay đổi, thay vì kiểm tra nội dung chúng ta chuyển sang kiểm tra năng lực và phẩm chất được hình thành trong quá trình dạy cho học sinh, điều này chi phối trực tiếp đến con đường dạy và học Ngữ văn ngày nay. 3
Từ lâu nền giáo dục chúng ta đã đi vào khuôn mẫu, thi gì học nấy, dẫn đến việc ra đời các lò luyện thi, và việc học tủ, học vẹt. Điều này thấy rõ trong môn Ngữ văn, dẫn đến tình trạng mất đi năng lực cảm thụ văn chương từ trái tim con người, những giá trị mĩ học được cảm thụ một cách sáo rỗng. Trước tình hình này, Bộ giáo dục đang từng bước thay đổi thực tế đó bằng cách đánh giá chất lượng đầu ra theo chuẩn năng lực. Từ đây đã làm cho việc dạy và học có một cuộc chuyển mình lớn, để đáp ứng được nhu cầu của bộ đề ra đó là:“Đổi mới văn bản hình thức và phương pháp thi, kiểm tra và đánh giá chất lượng giáo dục, đảm bảo trung thực, khách quan, góp phần hướng dẫn, điều chỉnh cách dạy và cách học. Phối hợp sử dụng kết quả đánh giá trong cả quá trình học với đánh giá cuối kỳ, cuối năm học; đánh giá của người dạy với tự đánh giá của người học; đánh giá của nhà trường với đánh giá của gia đình xã hội; thực hiện đánh giá chất lượng giáo dục phổ thông ở cấp độ quốc gia, địa phương và tham gia các kỳ đánh giá quốc tế để làm căn cứ đề xuất chính sách, giải pháp và cải thiện chất lượng giáo dục phổ thông. Đổi mới phương thức thi và công nhận tốt nghiệp trung học phổ thông theo hướng giảm áp lực và tốn kém cho xã hội mà vẫn đảm bảo độ tin cậy, trung thực, đánh giá đúng năng lực học sinh, cung cấp dữ liệu làm cơ sở cho việc tuyển sinh giáo dục nghề nghiệp và giáo dục đại học.”[1]. Với cách đổi mới hình thức kiểm tra đánh giá như hiện nay sẽ thay đổi quan niệm về dạy và học văn, cả người dạy và người học sẽ phải tích cực chủ động hơn nữa trong vệc dạy và học để đáp ứng được nhu cầu. 1.4. Thách thức của thơ trung đại trong việc phát huy năng lực đọc hiểu Luận văn hướng tới phát triển năng lực cho học sinh qua thơ trung đại, bởi vì: Phần nội dung đọc hiểu văn học trung đại ở chương trình phổ thông hay nhưng khó, cái hay thì đã được bàn tới cũng nhiều, cái khó ở đây bị chi phối bởi cả yếu tố khách quan như thời đại, tâm lí người tiếp nhận, và chủ quan như quan điểm, cách nhìn, thi pháp, nội dung cũng như hình thức biểu hiện,v.v… của văn học trung đại. Tuy nhiên, khám phá và lĩnh hội được mảng 4
văn học này lại là một con đường đến với văn học hiện đại dễ dàng hơn theo chỉnh thể, dòng chảy của văn học dân tộc. Đây là phần nội dung hội tụ những triết lí, cái nhìn sâu sắc về cuộc đời, đi sâu nghiên cứu nó sẽ mở ra con đường hình thành các năng lực cần thiết như biết rung cảm trước cái đẹp, cái cao cả, biết yêu con người, quê hương đất nước và biết làm chủ bản thân trong mọi tình huống.vv…nhưng để văn học trung đại đến được gần các em đó là một vấn đề trăn trở lớn. Làm thế nào để có thể phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh qua mảng thơ trung đại? Đáp ứng nhu cầu thực tiễn đang đặt ra? Đề tài sẽ tập trung triển khai và nghiên cứu với hi vọng sẽ mở ra hướng tiếp cận mới cho dạy và học văn học trung đại theo góc nhìn mới, khắc phục những khó khăn gặp phải khi dạy bộ phận văn học này trong nhà trường. II. Lịch sử nghiên cứu 2.1. Năng lực đọc hiểu và năng lực đọc hiểu trong môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực Ở nước ta, khái niệm phát triển năng lực còn rất mới mẻ.Từ trước đó cũng có những công trình nghiên cứu, những bài viết lớn nhỏ nhưng các nghiên cứu bàn luận, ý kiến đưa ra trên các diễn đàn văn học chỉ thật sự rầm rộ khi bản dự thảo chương trình giáo dục tổng thể được đưa ra vào tháng 8/2015. Nó đã trở thành chủ đề được quan tâm, chú ý. Tuy nhiên ở nước ngoài, xu hướng nghiên cứu và giảng dạy theo định hướng phát triển năng lực của người học được đưa ra và áp dụng từ những năm 90 của thế kỉ XX. Đến nay hầu như nó đã lan tỏa và trở thành xu hướng giáo dục chung toàn cầu. 2.1.1. Năng lực đọc hiểu Bàn luận tới năng lực đọc hiểu, GS Trần Đình Sử chú trọng hướng đến việc người học có khả năng lĩnh hội được thông tin văn bản, trong bài“Đột phá từ đọc hiểu văn bản”, tác giả nêu vấn đề: “Nội dung khái niệm đọc rất rộng, nhưng cấp độ sơ đẳng nhất người đọc phải nắm bắt đúng thông tin trong văn bản thì mới có thể nói tới các khâu tiếp theo như cảm thụ thẩm mỹ, tiếp nhận giáo dục, năng lực tư duy sáng tạo. Bởi vì giá trị thẩm mỹ, cái hay, 5
cái đẹp như là những thông tin mà người thầy đã nắm bắt được cho học sinh”[9, tr 2]. Trong khi đó, cách hiểu chung cho năng lực đọc hiểu trên thế giới thông qua cách định nghĩa của tổ chức giáo dục theo năng lực đọc hiểu của PISA: “Mục tiêu đọc hiểu của PISA là hướng đến sự phát triển năng lực, đánh giá khả năng giải quyết các vấn đề mà một học sinh 15 tuổi (độ tuổi được coi là kết thúc giai đoạn giáo dục bắt buộc ở hầu hết các nước thành viên OECD) cần có để đối diện với những thách thức của cuộc sống. Bởi cách đánh giá trình độ đọc của PISA xuất phát từ yêu cầu của xã hội đối với hệ thống giáo dục, những kĩ năng cần thiết cho cuộc sống tương lai”.[7, tr. 1] Nói đến năng lực đọc hiểu là nói đến kĩ năng con người có thể đọc và hiểu một loại văn bản bất kì khi bắt gặp trong đời sống, đôi khi từ những văn bản được học trên nghế nhà trường có thể vận dụng để giải quyết các loại văn bản khác, nắm bắt thông tin từ văn bản mang lại. ở bậc cao hơn có thể đánh giá nội dung thông tin của văn bản, tác giả Nguyễn Thị Hạnh đưa ra các tiêu chí dùng cho chuẩn nội dung năng lực đọc hiểu: Tiêu chí 1: Loại văn bản và độ khó của văn bản (đọc 2 loại văn bản thông tin bao gồm các văn bản không hư cấu về văn hóa, khoa học, hành chính; văn bản nghệ thuật gồm các tác phẩm văn học thể loại truyện, thơ, kí, kịch bản..; độ dài của văn bản từ 100-2000 chữ cho các giai đoạn từ 1 đến 5 tương ứng với các lớp từ 1-12). Tiêu chí 2: Hiểu ngôn từ và cấu trúc của văn bản (nghĩa của từ ngữ và các tầng nghĩa của từ ngữ, cấu trúc câu, cấu trức của văn bản). Tiêu chí 3: Hiểu các ý chính và các chi tiết trong văn bản ( hiểu ý nghĩa của thông tin, chi tiết rút ra thông tin mới, nắm ý chính; tóm tắt văn bản; đối chiếu thông tin; hiểu quan điểm tác giả, tìm ra những nội dung tranh luận). Tiêu chí 4: Kết nối văn bản với kiến thức chung để suy luận và rút ra thông tin từ văn bản (kiểm chứng thông tin, đối chiếu thông tin với kiến thức và kinh nghiệm, rút ra thông tin có ích và giải thích về thông tin có ích). 6
Tiêu chí 5: Phản hồi và đánh giá về thông tin trong văn bản (xác nhận tính đúng đắn, phù hợp của thông tin, quan điểm tác giả; rút ra bài học cho bản thân, phân tích sự phù hợp của văn bản với các bối cảnh và các độc giả khác nhau). Tiêu chí 6: Vận dụng ý tưởng trong văn bản để giải quyết vấn đề (nêu ý kiến biện pháp giải quyết một hoặc một số vấn đề trong tình huống tương tự hoặc trong tình huống khác với tình huống ở văn bản; giải thích lí do đề xuất ý kiến và biện pháp). Đưa ra một cách nhìn riêng của mình trong việc nhận thấy tiềm năng, vai trò của đọc hiểu trong dạy học qua con đường tiếp cận văn bản theo cách: “Đọc đúng hiểu đúng, đọc nhanh hiểu kĩ, đọc diễn cảm hiểu tinh tế là một yêu cầu cấp thiết của mọi người để tiếp nhận, giải mã thông tin trong thời đại thông tin dồn đập như vũ bão hiện nay.Vì vậy dạy đọc hiểu có tầm quan trọng đặc biệt trong việc nâng cao chất lượng giáo dục của nhà trường” tác giả Nguyễn Thái Hòa đã trình bày cách đọc hiểu trong Vấn đề đọc hiểu và dạy đọc hiểu trên tạp chí Thông tin Khoa học Sư phạm số 8 năm 2004 [3, tr.45]. Thực trạng của nền giáo dục chúng ta nặng về lí thuyết, coi nhẹ thực hành dẫn đến tồn tại những thực tế “Học sinh Việt nam tuy có kiến thức nhưng kĩ năng giải quyết các vấn đề của cuộc sống còn kém, khả năng thích ứng với những đòi hỏi của nhu cầu xã hội còn nhiều bỡ ngỡ” [15]. Như vậy có thể thấy, dù nghiêng về khía cạnh nào của năng lực đọc hiểu thì tựu chung lại, các tác giả mang đến một cách hiểu là sau khi tiếp cận văn bản, người học có thể nắm bắt và phản hồi thồng tin để vận dụng vào học tập và thực tiễn cuộc sống. 2.1.2. Năng lực đọc hiểu trong môn Ngữ văn Ở nước ta, trong môn Ngữ văn, năng lực được tập trung đánh giá là năng lực đọc hiểu vì theo PISA:“Nó không chỉ là một yêu cầu trong suốt thời kì trẻ thơ ở trường phổ thông mà nó còn trở thành nhân tố quan trọng trong việc xây dựng, mở rộng những kiến thức, kĩ năng và chiến lược của mỗi cá 7
nhân trong suốt cuộc đời khi họ tham gia vào các hoạt động ở những tình huống khác nhau trong mối quan hệ với người xung quanh, cũng như cả trong cộng đồng rộng lớn”[2. Tr,4]. Tại vì sao mà năng lực đọc hiểu lại được quan tâm, chú trọng trong môn Ngữ văn như vậy? bởi theo tác giả Trần Đình Sử trong Đột phá từ đọc hiểu văn bản thì “Đọc hiểu văn bản có tác dụng giúp học sinh trực tiếp tiếp nhận giá trị văn học, thể nghiệm tư tưởng và cảm xúc được truyền đạt bằng nghệ thuật ngôn từ, hình thành cách đọc riêng.Vì thế dạy văn là dạy năng lực và kĩ năng để học sinh có thể đọc hiểu được bất cứ loại văn bản nào cùng loại”[9, tr, 2]. Đưa ra ý kiến đóng góp riêng của mình về năng lực đọc hiểu, đồng thời nhấn mạnh vai trò to lớn của nó, tác giả Nguyễn Thị Hạnh với bài nghiên cứu Xây dựng chuẩn năng lực đọc hiểu cho môn Ngữ văn của chương trình giáo dục phổ thông sau 2015 ở Việt Nam đề cập đến như sau: “Đọc hiểu có chức năng phát triển ở người đọc vào giải quyết nhiệm vụ học tập và các vấn đề có trong cuộc sống nên đọc hiểu không chỉ là một kĩ năng mà còn là một năng lực - năng lực đọc hiểu. Năng lực đọc hiểu được bắt đầu hình thành từ môn học Ngữ văn, vì vậy nó là một năng lực chuyên biệt của môn học này”[2. tr, 89]. Nhấn mạnh thêm sự tác động mạnh mẽ của việc hình thành năng lực đọc hiểu đến các lĩnh vực khác nên tác giả cũng đã viết “Năng lực đọc hiểu phát triển và hoàn thiện ở mức độ ngày càng cao khi được dùng để giải quyết nhiệm vụ học tập của các môn học khác, giải quyết nhiệm vụ của cuộc sống, lúc này nó trở thành năng lực chung của mỗi học sinh, mỗi cá nhân”[2, tr, 89]. Theo tác giả Trần Đình Sử trong Đọc hiểu văn bản - Một khâu đột phá trong nội dung và phương pháp dạy văn hiện nay, việc sử dụng phương pháp đọc hiểu trở nên vô cùng cấp thiết và quan trọng. Tác giả đánh giá rất cao điều đó “Đề xuất vấn đề đọc hiểu văn bản như một khâu đột phá trong việc 8
đổi mới học ngữ văn và thi môn Ngữ văn là một yêu cầu bức thiết đối với việc đào tạo nguồn nhân lực mới cho đất nước tiến theo các nước tiên tiến và góp phần khắc phục lối học cũ; thầy trò đọc chép rồi thi theo trí nhớ học sinh về các bài đã học thuộc góp phần khắc phục tệ nạn sao chép trong các kỳ thi”[8, tr, 7]. Nhận thấy được tầm quan trọng của đọc hiểu trong dạy học môn Ngữ văn trong nhà trường phổ thông nên trên thực tế phải thúc đẩy đổi mới việc dạy và học.Trong bài viết Từ giảng văn qua phân tích tác phẩm đến dạy học đọc hiểu văn bản văn học, tác giả Trần Đình Sử lại viết “Khái niệm đọc hiểu không cho phép ta dạy học văn như cũ mà đòi hỏi phải thay đổi quan niệm dạy Ngữ văn và phương pháp dạy học Ngữ văn. Giảng văn chỉ mới là giải thích, phân tích văn bản, chưa bao gồm sự hiểu của trò. Đọc hiểu là hoạt động của trò, là một khái niệm sâu sắc, phong phú nhiều mặt và chắc chắn sẽ còn có nhiều kiến giải khác nữa”[26, tr, 5]. Qua những bài nghiên cứu các tác giả đã đưa ra những hướng đi mới và nhấn mạnh sự cần thiết của việc đổi mới phương pháp dạy văn theo phương pháp đọc hiểu trong nhà trường hiện nay. Có đóng góp quan trọng cho những nghiên cứu về năng lực đọc hiểu cho học sinh, tác giả Nguyễn Thanh Hùng trong cuốn: Kĩ năng đọc hiểu Văn đã viết:”Đọc hiểu là một phạm trù khoa học trong nghiên cứu và trong giảng dạy văn học. Bản thân nó là khái niệm có quan hệ với năng lực đọc, hành động đọc, kĩ năng đọc để nắm vững ý nghĩa của văn bản nghệ thuật ngôn từ. Đọc chính xác thì hiểu đúng. Đọc kĩ, đọc phân tích thì hiểu sâu. Đọc trải nghiệm thẩm mĩ thì hiểu được vẻ đẹp nhân tình. Đọc sâu, đọc sáng tạo thì hiểu được cái mới” [12, tr. 34]. Dạy đọc văn cung cấp cho người tiếp nhận cách đọc để có quan điểm riêng, thái độ đúng đắn và kĩ năng đọc những sáng tạo ngôn từ theo quan điểm thẩm mĩ, năng lực làm chủ cảm xúc riêng tư khi đã nắm được dụng ý nghệ thuật và những biểu hiện ý nghĩa sâu sắc của tác phẩm (Nguyễn Thanh 9
Hùng, Đọc và tiếp nhận văn chương [13, tr. 89]. Tuy vậy, cũng trong cuốn sách này tác giả cũng nhận định rằng có vô vàn cách hiểu khác nhau, ở mọi góc độ về đọc hiểu và mức độ đọc hiểu không giống nhau. Tuy vậy, việc đề xướng con đường đi đến hình thành năng lực đọc hiểu và vai trò của nó trong dạy học của GS Nguyễn Thanh Hùng rất mang tính chất định hướng việc dạy và học theo phương pháp đọc hiểu. 2.2. Văn học trung đại với phương pháp dạy đọc hiểu theo định hướng phát triển năng lực Nhằm bắt kịp xu hướng của thời đại, đã có rất nhiều công trình lớn nhỏ, sáng kiến kinh nghiệm đưa ra nhưng phương pháp đọc hiểu nội dung văn học trung đại nói chung và thơ trung đại nói riêng. Tác giả Phạm Tuấn Vũ trong Dạy văn học Việt Nam trung đại ở trung học theo hướng coi trọng phát triển năng lực cho học sinh đã viết: “Dạy văn chương Việt Nam trung đại rất thuận lợi để hình thành và cũng cố năng lực nhận thức sự khác biệt và thái độ ứng xử một cách hợp lí đối với những giá trị đó” trong đó tác giả cũng đã nhấn mạnh đến nhiệm vụ của môn Ngữ văn trong việc hình thành những năng lực cần thiết trong cuộc sống cụ thể hơn như “Trong nhiều loại năng lực mà môn học Ngữ văn có nhiệm vụ hình thành cho học sinh có những năng lực vận dụng sự hiểu biết vào việc giải quyết những tình huống trong cuộc sống và trong khoa học”[14, tr. 2]. Giáo dục ngày nay chú trọng đề cao việc sau khi học xong học sinh được trang bị những gì để có thể thích nghi với cuộc sống cho nên nội dung dạy học hiện nay càng được chọn lọc kĩ lưỡng hơn bao giờ hết, đối với nội dung văn học trung đại, tác giả Phạm Tuấn Vũ đã nhận định “Việc dạy văn học Việt Nam trung đại giúp học sinh thấy được người xưa sáng tạo trong điều kiện bị bó buộc bởi bao nhiêu điều vô hình và hữu hình, vậy mà những tác giả tài năng và có tâm huyết vẫn vượt qua được và để lại cho đời những áng văn chương bộc lộ phong cách riêng .Chúng ta đang sống trong thời đại mà những tìm tòi riêng được trân trọng, miễn là chính đáng.Thao tác so sánh 10
này tự nhiên và hiệu quả”[14, tr. 4]. Trong cuốn“Vấn đề giảng dạy TPVH theo thể loại” nhóm tác giả Trần Thanh Đạm, Huỳnh Lý, Hoàng Như Mai, Phan Sĩ Tấn, Đàm Gia Cẩn (1971), các tác giả đã xác định:”Nhà văn sáng tác theo loại thể thì người đọc cũng cảm thụ theo loại thể và người dạy cũng dạy theo loại thể. Nói cách khác phương thức cấu tạo hình tượng mà tác giả đã sử dụng khi sáng tác quy định phương thức cảm thụ hình tượng đó của người đọc và từ đó quy định phương thức giảng dạy của chúng ta” [10, tr, 30]. Ngoài những công trình nghiên cứu lớn trên, một số luận văn cũng đã đề cập đến xu hướng dạy văn học trung đại như: Giảng dạy văn học trung đại Việt nam ở bậc THCS theo phương pháp đọc hiểu của tác giả Phạm Thị Huyên đã viết “Phương pháp đọc hiểu là một phương pháp hữu hiệu có thể đem lại sự thay dổi đáng kể trong việc dạy văn nói chung và văn học trung đại nói riêng trong giai đoạn hiện nay vì mục tiêu hướng đến của nó là học sinh. Mọi hoạt động dạy và học của phương pháp này đều xoay quanh là học sinh, tạo mọi điều kiện để học sinh phát triển toàn diện về mọi mặt. Đồng thời, giúp học sinh làm chủ được bản thân, tự tin, năng động trước cuộc sống nhưng luôn luôn chủ động, tỉnh táo để sàng lọc và thu lượm được những gì tinh túy nhất của tri thức nhân loại”[16, tr, 28]. 3. Mục đích nghiên cứu Đề tài đưa ra những định hướng đọc hiểu văn bản nói chung và đọc hiểu thơ trung đại Việt Nam nói riêng cho học sinh THPT nhằm phát triển năng lực cho HS. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Xác định vai trò của việc phát triển năng lực đọc hiểu trong việc giảng dạy môn Ngữ văn. - Đưa ra những hạn chế trong thực tế giảng dạy mảng thơ Trung đại trong nhà trường phổ thông. - Đề xuất những ưu điểm khi đưa năng lực đọc hiểu vào mảng thơ trung 11
đại. 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 5.1. Đối tượng nghiên cứu Phát triển năng lực đọc hiểu trong dạy học thơ trung đại 5.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn sẽ nghiên cứu những vấn đề liên quan đến phương pháp dạy học về đọc hiểu, về phát triển năng lực cho học sinh và mảng kiến thức liên quan đến thơ trung đại trong sách Ngữ văn 10, Ngữ văn 11ban cơ bản, tài liệu đọc hiểu, tài liệu về năng lực. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận - Phương pháp dạy học tích cực: Thuyết trình, gợi mở, nhóm, giải quyết vấn đề ...vv - Các kĩ thuật dạy học: Khăn trải bàn, động não không công khai, Lược đồ tư duy …vv 6.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp khảo sát thực tiễn - Phương pháp thực nghiệm sư phạm 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu và phần kết luận, cấu trúc luận văn gồm 3 chương như sau: Chương 1: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của việc phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh trong dạy học thơ trung đại ở nhà trường phổ thông Chương 2: Một số định hướng phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh trong dạy học thơ trung đại Việt Nam Chương 3: Thực nghiệm sư phạm 12