Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Ngữ văn: Ứng dụng infographic trong dạy học đọc hiểu văn bản thông tin cho học sinh Trung học cơ sở

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:122

Thêm vào BST

Báo xấu

38
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bố cục của đề tài gồm phần Mở đầu, Mục lục, Kết luận và khuyến nghị, Thư mục tham khảo, luận văn được triển khai thành 3 chương: Chương 1 - Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài; Chương 2 - Đề xuất biện pháp sử dụng infographic trong dạy học đọc hiểu văn bản thông tin ở chương trình Ngữ văn THCS; Chương 3 - Thực nghiệm sư phạm. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Ngữ văn: Ứng dụng infographic trong dạy học đọc hiểu văn bản thông tin cho học sinh Trung học cơ sở

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGÔ THỊ TIỆP ỨNG DỤNG INFOGRAPHIC TRONG DẠY HỌC ĐỌC HIỂU VĂN BẢN THÔNG TIN CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM NGỮ VĂN HÀ NỘI – 2020
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGÔ THỊ TIỆP ỨNG DỤNG INFOGRAPHIC TRONG DẠY HỌC ĐỌC HIỂU VĂN BẢN THÔNG TIN CHO HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM NGỮ VĂN CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN NGỮ VĂN Mã số: 8.14.01.11 Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS Lê Hải Anh HÀ NỘI – 2020
LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, tác giả xin cảm ơn các thầy giáo, cô giáo trong trường Đại học Giáo dục-Đại học Quốc gia Hà Nội đã nhiệt tình giảng dạy, trang bị những tri thức chuyên môn quý giá cho tác giả trong quá trình học tập và thực hiện đề tài này. Tác giả cũng xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất đến PGS.TS.Lê Hải Anh – người đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ hết sức tận tình trong quá trình nghiên cứu đề tài luận văn. Cuối cùng, tác giả xin cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã luôn quan tâm, giúp đỡ, động viên để tác giả có thể hoàn thành tốt luận văn. Dù rất tâm huyết và cố gắng song nội dung của luận văn chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót, tác giả rất mong nhận được sự góp ý của quý thầy cô và các đồng nghiệp xa gần để luận văn được hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 8 năm 2020 Tác giả luận văn Ngô Thị Tiệp i
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT CHỮ VIẾT TẮT VIẾT ĐẦY ĐỦ 1 GV Giáo viên 2 HS Học sinh 3 CTGDPT Chương trình giáo dục phổ thông 4 THCS Trung học cơ sở 5 THPT Trung học phổ thông ii
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Những biện pháp sử dụng infographic trong dạy học đọc hiểu văn bản thông tin ở trường THCS .................................................................... 33 Bảng 1.2. Những khó khăn của GV khi sử dụng infographic....................... 34 Bảng 1.3. Những thuận lợi của GV khi sử dụng infographic ....................... 34 Bảng 1.4. Mức độ sử dụng các công cụ trong dạy học đọc hiểu văn bản thông tin ở trường THCS .................................................................................... 36 Bảng 1.5. Các thức sử dụng infographic của GV tại các trường THCS ........ 36 Bảng 3.1. Thống kê mức độ hứng thú ở lớp đối chứng và thực nghiệm ....... 77 Bảng 3.2. Bảng thống kê điểm kiểm tra của học sinh lớp đối chứng và lớp thực nghiệm (theo nhóm điểm và tỉ lệ %)................................................... 78 Bảng 3.3. Độ chênh lệch điểm kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và đối chứng 78 iii
DANH MỤC CÁC HÌNH VÀ BIỂU ĐỒ Biểu đồ 1.1. Nhận thức của GV về infographic .......................................... 30 Biểu đồ 1.2. Mức độ sử dụng infographic của GV...................................... 31 Biểu đồ 1.3. Ưu thế của infographic trong dạy học đọc hiểu văn bản thông tin ở trường THCS......................................................................................... 32 Biểu đồ 1.4. Mức độ hứng thú của HS trong giờ học có sử dụng infographic32 Biểu đồ 1.5. Nhận thức của HS về infographic ........................................... 35 Biểu đồ 1.6. Những hoạt động GV thường tổ chức trong dạy học khi sử dụng infographic ............................................................................................... 36 Biểu đồ 1.7. Mong muốn của HS khi GV sử dụng infographic dạy học Ngữ văn ................................................................................................... 37 Hình 2.1. Phiếu học tập văn bản Ôn dịch, thuốc lá...................................... 46 Hình 2.2. Infographic tuyên truyền phòng chống thuốc lá .......................... 48 Hình 2.3. Infographic trang bìa tác phẩm Ca Huế trên sông Hương ............. 51 Hình 2.4. Infographic trang bìa Đấu tranh cho một thế giới hòa bình........... 52 Hình 2.5. Infographic trang bìa tác phẩm Ôn dịch, thuốc lá......................... 52 Hình 2.6. Tờ rơi về Động Phong Nha (1 .................................................... 53 Hình 2.7. Tờ rơi về Động Phong Nha (2) ................................................... 54 Hình 2.8. Infographic về tác hại của thuốc lá.............................................. 54 Hình 2.9. Infographic Cầu Long Biên – Chứng nhân lịch sử ....................... 57 Hình 2.10. Poster tuyên truyền hạn chế sử dụng túi nilon............................ 58 Hình 2.11. Infographic diễn biến tâm lý nhân vật ông Hai .......................... 60 trong tác phẩm Làng ( Kim Lân) ............................................................... 60 Hình 2.12. Infographic về nhân vật anh thanh niên ..................................... 61 trong tác phẩm Lặng lẽ Sapa (Nguyễn Thành Long) ................................... 61 Hình 2.13. Infographic tác giả Kim Lân ..................................................... 64 Hình 2.14. Infographic về tác phẩm Những ngôi sao xa xôi ........................ 65 iv
Hình 2.15. Infographic về tác phẩm Chiếc lược ngà ................................... 66 Hình 2.16. Phiếu học tập về Động Phong Nha ............................................ 68 Hình 2.17. Phiếu học tập về Động Phong Nha ............................................ 70 Hình 2.18. Infographic Phong Nha – Kì quan đệ nhất động ........................ 71 v
MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................ i DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ........................................................ ii DANH MỤC CÁC BẢNG.........................................................................iii DANH MỤC CÁC HÌNH VÀ BIỂU ĐỒ ................................................. iv MỞ ĐẦU................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIẾN CỦA ĐỀ TÀI ............ 13 1.1. Cơ sở lí luận của đề tài ....................................................................... 13 1.1.1. Một số định hướng trọng tâm của CTGDPT mới (2018).................... 13 1.1.2. Khái niệm đọc hiểu và dạy đọc hiểu văn bản trong môn Ngữ Văn ..... 16 1.1.3. Văn bản thông tin và văn bản thông tin trong chương trình Ngữ văn .. 19 1.1.4. Infographic và sử dụng infographic trong dạy học............................. 20 1.2. Cơ sở thực tiễn của đề tài.................................................................... 25 1.2.1. Dạy đọc hiểu trong dạy học Ngữ văn trong các trường phổ thông hiện nay 25 1.2.2. Ý nghĩa thực tế của ứng dụng infographic trong dạy học và dạy học đọc hiểu môn Ngữ văn .................................................................................... 27 1.2.3. Thực trạng sử dụng infographic trong dạy học đọc hiểu văn bản thông tin cho HS THCS ...................................................................................... 29 Tiểu kết chương 1 ................................................................................... 38 CHƯƠNG 2. ĐỀ XUẤT BIỆN PHÁP SỬ DỤNG INFOGRAPHIC TRONG DẠY HỌC ĐỌC HIỂU VĂN BẢN THÔNG TIN Ở CHƯƠNG TRÌNH NGỮ VĂN THCS ...................................................................... 40 2.1. Thiết kế các chủ đề dạy học ứng dụng infographic trong dạy học đọc hiểu văn bản thông tin ...................................................................................... 40 2.1.1. Xác định các chủ đề dạy học ứng dụng infographic trong dạy học đọc vi
hiểu văn bản thông tin ............................................................................... 40 2.1.2. Một số yêu cầu khi thiết kế infographic trong dạy học đọc hiểu văn bản thông tin ...................................................................... 41 2.2. Qui trình thiết kế infographic trong dạy học đọc hiểu văn bản thông tin ...... 42 2.2.1. Xác định mục đích thiết kế.............................................................. 42 2.2.2. Thu thập thông tin, hình ảnh, số liệu................................................. 42 2.2.3. Xác định/ Lựa chọn bố cục infographic, xây dựng ý tưởng thành lập một infographic ........................................................................................ 42 2.2.4. Sử dụng các công cụ để thiết kế infographic ...................................... 43 2.3. Định hướng sử dụng infographic trong dạy học đọc hiểu văn bản thông tin .................................................................................................. 43 2.3.1. Sử dụng infographic trong dạy học đọc hiểu văn bản thông tin cho những mục tiêu dạy học khác nhau ............................................................ 43 2.3.2. Sử dụng infographic trong dạy học đọc hiểu văn bản thông tin cho mô hình dạy học dự án.................................................................................... 63 2.3.3. Sử dụng infographic trong kiểm tra đánh giá .................................... 68 Tiểu kết chương 2 ................................................................................... 72 CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ............................................ 74 3.1. Mục đích thực nghiệm ........................................................................ 74 3.2. Ðối tượng,thời gian, địa bàn thực nghiệm sư phạm .............................. 74 3.3. Nội dung thực nghiệm và phương pháp thực nghiệm ........................... 74 3.4. Kết quả thực nghiệm ......................................................................... 76 Tiểu kết chương 3 ..................................................................................... 80 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .......................................................... 81 1. Kết luận ................................................................................................ 81 2. Khuyến nghị ......................................................................................... 82 TÀI LIỆU THAM KHẢO....................................................................... 84 vii
viii
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Infographic hay còn gọi là thiết kế đồ họa thông tin là dạng thức thể hiện các thông tin, dữ liệu hoặc kiến thức bằng hình ảnh trực quan. Những thiết kế này cung cấp những thông tin phức tạp qua thiết kế dưới dạng ngắn gọn, rõ ràng bằng ký hiệu, biểu tượng, hình ảnh, … Bùng nổ từ năm 2010 và nhanh chóng tăng vọt về số lượng, sự phát triển của infographic hiện nay là kết quả tất yếu của kỷ nguyên số. Khi con người càng tiêu tốn nhiều thời gian vào biển thông tin tràn ngập của thời đại số thì vai trò của infographic càng trở nên quan trọng bởi lẽ infographic là một công cụ cho phép cung cấp, truyền tải thông tin mới đến người đọc một cách nhanh chóng, hiệu quả. Trong bối cảnh phải thích ứng với thời đại, giáo dục cũng đang thực hiện đổi mới, không chỉ nhằm cung cấp kiến thức mà còn phải tập trung phát huy các năng lực của HS. Tuy nhiên, với lượng thông tin quá lớn yêu cầu HS cần ghi nhớ, vận dụng trong các môn học như hiện nay, rõ ràng việc cần có những phương tiện dạy học mới nhằm hỗ trợ đắc lực cho việc tiếp nhận của người học là một yêu cầu cấp thiết. Mặc dù những năm gần đây, infographic đã được các cơ quan truyền thông lựa chọn để truyền tải thông tin với tần suất ngày càng cao nhưng trong giáo dục, đặc biệt là trong dạy học Ngữ văn thì còn khá mới mẻ. Ngữ văn là bộ môn quan trọng trong chương trình giáo dục hiện nay, cũng là bộ môn có nhiều ưu thế trong việc giáo dục tư tưởng, đạo đức cho HS. Tuy nhiên, thực tế dạy học Ngữ văn hiện nay đang phải đối diện với nhiều vấn đề, thậm chí là thử thách lớn với GV, đặc biệt là vấn đề khơi gợi hứng thú học tập của HS và nâng cao chất lượng dạy học bộ môn. Việc dạy như thế nào để đảm bảo hiệu quả phát huy được năng lực của người học, tạo sự hứng thú, say mê cho HS đang là bài toán chưa có lời giải đáp thỏa đáng. Và sử dụng 1
infographic – với những ưu thế nổi trội trong việc cô đọng và truyền tải thông tin có thể được xem là một biện pháp dạy học mới, góp phần đáp ứng yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học theo hướng hiện đại, đồng thời khơi dậy được hứng thú học tập, tư duy sáng tạo của HS… CTGDPT môn Ngữ văn 2018 (Ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ Giáo dục và Đào tạo) đã nhận định về quan điểm xây dựng chương trình môn Ngữ văn có tính kế thừa và phát huy những ưu điểm của các chương trình đã có, đặc biệt là chương trình hiện hành và tuân thủ qui định cơ bản được nêu trong Chương trình tổng thể. Về mục tiêu chung của CTGDPT năm 2018 nói chung, mục tiêu của dạy học Ngữ văn nói riêng, HS sẽ khám phá được bản thân mình để có thể thấu hiểu con người và hình thành quan điểm, cách ứng xử nhân văn; có tinh thần tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại và có khả năng hội nhập quốc tế. Ngoài phát triển phẩm chất chủ yếu mục tiêu chương trình còn định hướng phát triển năng lực chung: tự chủ, tự học, giao tiếp, hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề, sáng tạo, đặc biệt là sự phát triển ngôn ngữ, năng lực văn học (nghe - nói - đọc - viết), có kiến thức nền tảng về tiếng Việt, văn học để phát triển tư duy hình tượng, logic và có đủ năng lực tiếp nhận, đánh giá các loại văn bản trong môn Ngữ văn. Văn bản thông tin được viết để truyền đạt thông tin hoặc kiến thức, nhằm cập nhật những kiến thức của HS trong trường học với nhiệm vụ giải quyết những vấn đề đặt ra trong cuộc sống của các em. Vì vậy, dạy đọc hiểu văn bản thông tin trong chương trình Ngữ văn ở trường phổ thông cũng phù hợp với định hướng phát triển năng lực người học, làm cho HS không chỉ “biết cái gì” mà còn vận dụng cái đã biết để “làm được những việc gì”. Văn bản thông tin rất phổ biến trong sách giáo khoa các môn học, các phương tiện thông tin đa phương tiện. Mỗi bài học trong chương trình môn Ngữ văn chính là một văn bản thông tin được viết theo các phong cách ngôn ngữ khác nhau 2
(nghệ thuật, báo chí, chính luận, khoa học, hành chính, …). Với sự phát triển của kinh tế - xã hội, sự phát triển của khoa học – kĩ thuật cũng như nhu cầu của cá nhân con người, việc tiếp nhận văn bản thông tin trở thành yêu cầu cấp thiết, quan trọng trong một xã hội văn minh, phát triển. Tuy nhiên, trong chương trình hiện hành, môn Ngữ văn chủ yếu chú trọng yêu cầu đọc hiểu về văn bản văn học mà văn bản thông tin thì chưa chú trọng nhiều. Xuất phát từ những thực tế nói trên, với mong muốn góp một phần vào việc tạo thêm hứng thú cho người học, giúp HS tích cực, chủ động tiếp nhận tri thức và hình thành kĩ năng, phát triển nhân cách, đồng thời nhằm góp phần đổi mới những phương pháp dạy học Ngữ văn truyền thống, chúng tôi lựa chọn đề tài “Ứng dụng infographic trong dạy học đọc hiểu văn bản thông tin cho học sinh THCS” làm đề tài nghiên cứu luận văn thạc sĩ của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Dạy học sử dụng infographic Sử dụng infographic trong dạy học nói chung là một vấn đề còn khá mới mẻ. Tuy nhiên, khai thác và sử dụng infographic đã được đề cập đến trong nhiều công trình nghiên cứu, hội thảo khoa học thuộc các lĩnh vực: báo chí, truyền thông, giảng dạy kiến trúc, địa lý, lịch sử, … Cụ thể: Trần Thúy Duyên (2017), Thiết kế và sử dụng infographic animation trong dạy học địa lý 11, Kỷ yếu hội nghị sinh viên nghiên cứu khoa học trường ĐHSP TP Hồ Chí Minh. Tác giả khẳng định: “Infographic Animation chính là một trong nhiều phương tiện trực quan hiện đại đáp ứng được những yêu cầu trên và mang lại hiệu quả thiết thực. Thông qua các hình ảnh đồ họa, hiệu ứng sinh động và sự sắp xếp ý tưởng sáng tạo, những kiến thức Địa lí được truyền tải đến HS một cách trực quan, sinh động hơn. Nội dung bài học sẽ không còn khô khan và nhàm chán, bên cạnh đó lại cập nhật thêm những sự kiện Địa lí mới đang diễn ra trên thế giới (TG), giúp HS dễ dàng ghi nhớ 3
kiến thức và bổ sung thêm những thông tin bổ ích bên ngoài sách giáo khoa (SGK)” [8]. Nguyễn Thanh Hà (2015), Sử dụng thông tin đồ họa trên báo điện tử hiện nay, Luận văn thạc sĩ Báo chí, Hà Nội. Luận văn tập trung nghiên cứu những vấn đề của việc sử dụng đồ họa trên các tác phẩm báo mạng điện tử. Trên cơ sở phân tích làm rõ những đặc trưng, đặc điểm, ưu thế và hạn chế của thông tin đồ họa, đề tài đề xuất một số giải pháp để nâng cao chất lượng sử dụng thông tin đồ họa trên báo mạng điện tử Việt Nam hiện nay. Huỳnh Phẩm Dũng Phát, Trần Thị Hoa Lan, Nguyễn Thị Thanh Thùy, Sử dụng Piktochart thiết kế infographic phục vụ giảng dạy địa lí, tạp chí Khoa học trường ĐHSP TP Hồ Chí Minh. Trong bài viết bày, tác giả có khẳng định: Infographic sẽ là một phương tiện hỗ trợ đắc lực cho bộ môn Địa lí sau này để GV cung cấp và HS khai thác thông tin tích cực. Các dữ liệu sẽ được chọn lọc và thiết kế theo mục tiêu định trước. Với mỗi vấn đề, infographic có thể chọn lựa nhiều hướng tiếp cận khác nhau nên hoàn toàn có thể sử dụng infographic để phát huy cá tính sáng tạo riêng của HS trong quá trình tự học. Nguyễn Kiều Oanh, Lưu Minh Hoàn (2019), Bí quyết tăng nhanh điểm kiểm tra Ngữ văn 9, nxb Đại học Quốc gia Hà Nội. Các tác giả đã khẳng định để phát huy được tính tích cực và chủ động trong việc học, bên cạnh sự hướng dẫn của GV trong quá trình học thì việc tự học đóng một vai trò rất quan trọng giúp các em làm chủ hoàn toàn các đơn vị kiến thức lý thuyết, thành thạo các kĩ năng cần thiết của môn học. Và cuốn sách đầu tiên đem đến cho các em cách tiếp cận mới với các đơn vị kiến thức lý thuyết qua ứng dụng infographic. Thông qua việc xử lý các đơn vị kiến thức bằng ứng dụng infographic các kiến thức phức tạp được trình bày một cách hệ thống, rõ ràng và trực quan thông qua việc kết hợp mô tả bằng hình ảnh. Ngoài ra, các tác giả còn mở rộng biên tập cuốn Bí quyết tăng nhanh điểm kiểm tra Ngữ văn 8 cũng sử dụng infographic để hỗ trợ HS trong quá trình học tập bộ môn. 4
Những nội dung về khai thác và sử dụng infographic còn được đề cập đến trong các đề tài luận văn khác như: Nguyễn Thị Thiện (2011), Vấn đề sử dụng đồ họa trong thông tin báo chí Việt Nam hiện nay, Luận văn Thạc sĩ Báo chí, Học viện Báo chí và Tuyên truyền, Hà Nội; Đào Thu Trang (2013), Đồ họa trong tác phẩm báo chí trên báo mạng điện tử Việt Nam, Luận văn Thạc sĩ Báo chí, Học viện Báo chí và Tuyên truyền, Hà Nội… Tuy nhiên, hiện nay chưa có công trình nghiên cứu chuyên biệt nào về infographic và cách sử dụng infographic trong dạy học Ngữ văn. Bước đầu có 2 cuốn sách sử dụng infographic để thiết kế các nội dung của bộ môn đều là của tác giả Nguyễn Kiều Oanh, Lưu Minh Hoàn (2019), nxb Đại học Quốc gia Hà Nội là: Bí quyết tăng nhanh điểm kiểm tra Ngữ văn 8 và Bí quyết tăng nhanh điểm kiểm tra Ngữ văn 9. Như vậy, việc sử dụng infographic đã được đề cập đến trong nhiều công trình nghiên cứu thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau như một phương pháp mới trong cách thức hệ thống hóa thông tin, thậm chí được ứng dụng trong dạy học một số môn ở trường THPT. Tuy nhiên, chưa có một công trình nghiên cứu chính thức nào đề cập đến việc ứng dụng infographic vào quá trình dạy học Ngữ văn nhằm nâng cao hiệu quả bài học và phát huy năng lực của HS. Đây là cơ sở bước đầu để tác giả đi sâu tìm hiểu, nghiên cứu trong đề tài của mình. 2.2. Dạy học đọc hiểu văn bản thông tin Trên thế giới đã có nhiều tác giả nổi tiếng, nhiều công trình nghiên cứu đề cập vấn đề dạy học đọc hiểu văn bản thông tin. Ở nước ngoài, đặc biệt là ở Mỹ và các nước phương Tây, làn sóng nghiên cứu về ĐH đã nổi lên từ những năm 80, 90 của thế kỉ XX và đầu thế kỉ XXI. Tất cả các công trình nghiên cứu đều coi trọng vai trò của ĐH. Đến nay, ở Mỹ các cuốn sách về đọc hiểu như Reading Comprehension strategies (Chiến lược đọc hiểu) của Danielle S. McNamara [167], Reading and Learning to Read (fifth edition) (Đọc và học cách đọc – Tái bản lần 5) của Jo 5
Anne L. Vacca (và các tác giả khác), Literacy for the 21 st Century A Balanced Approach (Biết chữ cho thế kỉ 21: Cách tiếp cận cân bằng) của Gail E. Tompkins [168], Readings for the 21 st century (fifth edition) (Dạy đọc hiểu trong thế kỉ 21 – Tái bản lần thứ 5) của William Vesterman [181] đang được coi là những tài liệu quý dành cho giới nghiên cứu về ĐHVB [12, tr. 17]. Đọc hiểu còn là một trong ba lĩnh vực cốt lõi mà chương trình đánh giá HS quốc tế (PISA) tiến hành khảo sát… Báo cáo giám định kết quả đọc hiểu của Đức khẳng định: Kĩ năng đọc hiểu đúng thực là một trình độ then chốt và là một điều kiện chủ đạo cho việc tham gia vào nhiều lĩnh vực đời sống xã hội. Ngược lại, cơ hội lập nghiệp đi kèm cùng với khả năng đọc hiểu yếu kém giảm sút thấy rõ. Với vai trò là một dụng cụ văn hóa cơ bản, kĩ năng đọc hiểu chính là một điều kiện cốt yếu với sự thành công trong trường học và nghề nghiệp, cũng như đối với việc học hỏi suốt đời. [42, tr. 24, 25]. Ở Việt Nam, những nghiên cứu về văn bản thông tin và vấn đề dạy học đọc văn bản thông tin chưa nhiều. Trong CTGDPT hiện hành, các nhà khoa học chưa đề cập khái niệm “văn bản thông tin” (mặc dù, số lượng loại văn bản này được đưa vào chương trình Ngữ văn và các môn học khác chiếm tỉ lệ lớn). Khảo sát tư liệu, chúng tôi nhận thấy có một số công trình đã bàn tới vấn đề dạy học đọc hiểu văn bản thông tin như: Đọc hiểu và chiến thuật đọc hiểu văn bản trong nhà trường phổ thông của tác giả Phạm Thị Thu Hương, cuốn Kĩ năng đọc hiểu văn của Nguyễn Thanh Hùng, bài viết Xây dựng hệ thống câu hỏi đánh giá năng lực đọc hiểu văn bản thông tin của học sinh trong môn Ngữ văn (lớp 12) của Nguyễn Thế Hưng… Những nghiên cứu của các tác giả trên dù xuất phát từ những góc nhìn khác nhau nhưng đều gặp nhau ở một điểm: văn bản thông tin khác văn bản văn học. Điều này giúp độc giả có sự phân định rạch ròi giữa hai loại văn bản. Quan tâm đến văn bản thông tin, tác giả Phạm Thị Thu Hiền, Luận án tiến sĩ (2014), So sánh vấn đề đọc hiểu văn bản trong CTGDPT môn Ngữ văn 6
của Việt Nam và một số nước trên thế giới tác giả liệt kê những tiêu chí (mục tiêu đọc hiểu, chuẩn đọc hiểu, văn bản đọc hiểu, phương pháp dạy học đọc hiểu, đánh giá kết quả đọc hiểu) nhằm so sánh vấn đề đọc hiểu văn bản trong chương trình của các nước Việt Nam, Hàn Quốc, Singapore và Bang Califonia. Kết luận chỉ ra rằng so với chương trình ở các cấp học dưới, nội dung chương trình Trung học phổ thông các nước nhìn chung đều chú ý nâng cao năng lực đọc hiểu văn bản và làm văn, cung cấp nhiều hơn so với chương trình Trung học cơ sở một số kiến thức phổ thông về lí luận và lịch sử văn học. Tác giả cũng khẳng định: “CTGDPT môn Ngữ văn hiện hành của Việt Nam đã thể hiện khá rõ quan điểm hình thành và phát triển năng lực của người học, từ việc đưa năng lực vào một trong các mục tiêu của chương trình, xây dựng bài học theo sự gắn kết các nội dung văn học, tiếng Việt, làm văn để hướng tới các hoạt động đọc hiểu văn bản và tạo lập văn bản (nói và viết) của HS, định hướng dạy học theo phương pháp tích hợp và tích cực, tăng cường các nội dung gắn với thực tế cuộc sống” [12, tr.13]. Trần Thị Ngọc trong bài viết được in trên Tạp chí Giáo dục số 64 (số đặc biệt) tháng 4/2016 viết về Văn bản đa phương thức và tầm quan trọng của đọc hiểu văn bản này. Theo đó, trong văn bản thông tin có tồn tại văn bản đa phương thức, nghĩa là văn bản thông tin hình thành dưới nhiều dạng/loại khác nhau trong đời sống như: văn bản thuần túy (ngôn ngữ), văn bản kết hợp ngôn ngữ với hình ảnh, văn bản kết hợp hình ảnh với âm thanh, hoặc chỉ mỗi hình ảnh hay âm thanh,… Văn bản thông tin với đặc trưng cung cấp thông tin nhưng trong đời sống thông tin có thể chưa đựng ở nhiều dạng/loại khác nhau mà vẫn đạt được mục đích giao tiếp vì vậy chúng tôi đồng tình khi tác giả đã chỉ ra những đặc điểm, phân loại văn bản đa phương thức. Từ đó tác giả đánh giá tầm quan trọng của việc đọc hiểu văn bản đa phương thức trong đời sống xã hội, trong giáo dục để đáp ứng xu thế của giáo dục hiện đại. 7
Phạm Thị Thu Hiền (2016), Đề xuất về việc dạy học đọc hiểu văn bản thông tin ở trường trung học của Việt Nam trong thời gian tới, in trong Kỉ yếu Hội thảo khoa học toàn quốc Đổi mới và giảng dạy Ngữ văn trong nhà trường Sư phạm của Trường ĐHSPHN, NXB Giáo dục Việt Nam đã khẳng định tầm quan trọng của văn bản thông tin trong dạy học đọc hiểu môn Ngữ văn là cần được chú trọng và đề xuất các giải pháp để nâng cao hiệu quả đọc hiểu văn bản thông tin cho HS. Tác giả Phạm Thị Thu Hiền trong Tạp chí Khoa học ĐHSP TPHCM có bài viết Một số vấn đề đổi mới dạy học đọc hiểu văn bản trong nhà trường phổ thông có nêu ra bốn yêu tố cần triển khai đồng bộ để đáp ứng yêu cầu của thực tiễn và bắt kịp xu thế quốc tế đó là: mục tiêu đọc hiểu, chuẩn đọc hiểu, văn bản đọc hiểu, phương pháp dạy học đọc hiểu, đánh giá kết quả đọc hiểu. Một, với mục tiêu đọc hiểu cần có định hướng mới tức là định hướng theo cách tiếp cận năng lực để phát triển bốn kĩ năng (nghe – nói – đọc – viết) chứ không tập trung cung cấp kiến thức như chương trình hiện hành; Hai, văn bản đọc hiểu cần phải được mở rộng chứ không bó hẹp theo phân phối giảm dần của chương trình hiện hành mà cần làm phong phú nguồn tài liệu của văn bản thông tin như các văn bản thuần túy ngôn ngữ, văn bản đa phương thức kết hợp giữa âm thanh, hình ảnh,…ở cả hai hình thức in và kĩ thuật số; Ba, chuẩn đọc hiểu cần phải xây dựng với những mục tiêu cả về kiến thức lẫn kĩ năng bằng những động từ cụ thể tránh lỗi diễn đạt chung chung, mơ hồ cả về cách hiểu lẫn hành động như trong chương trình hiện hành. Từ đó người đọc hoàn toàn có thể hiểu được mục đích cũng như lợi ích sau khi đọc/học văn bản thông tin theo chuẩn đọc hiểu đã được xây dựng trước đó; Bốn, đổi mới phương pháp dạy học đọc hiểu trong bài viết tác giả cũng phân biệt thuật ngữ “dạy học đọc hiểu” khác với “giảng văn”. Hiểu một cách đơn giản là dạy học đọc hiểu sẽ thiên về dạy phương pháp đọc cho HS (lấy người học làm trung tâm); Cuối cùng đánh giá kết quả đọc hiểu là khâu quan trọng để thu thập 8
thông tin phản hồi giúp người dạy nắm bắt được chất lượng để từ đó có điều chỉnh phù hợp cho công tác giảng dạy. Lã Thị Thanh Huyền trong bài nghiên cứu Dạy đọc hiểu văn bản thông tin trong môn Ngữ văn ở trường THCS cho học sinh dân tộc Mông (2016), đăng trên website khoa Ngữ văn trường Đại học sư phạm Hà Nội có khẳng định vai trò của việc dạy đọc hiểu văn bản thông tin: “văn bản thông tin sẽ giúp học sinh học được phương pháp học, học để làm việc, học để sống trong cuộc sống với những mối quan hệ với con người và thiên nhiên, học để khẳng định những giá trị của bản thân mình trong cuộc sống”. Từ đó, tác giả đề xuất các nội dung, phương pháp dạy đọc hiểu văn bản thông tin nhằm phát triển năng lực cho HS, đặc biệt là HS dân tộc miền núi. Trịnh Thị Lan trong bài Ngôn ngữ học văn bản và việc dạy học đọc hiểu văn bản thông tin ở trường phổ thông trên Tạp chí giáo dục có đề cập đến ngôn ngữ học văn bản và những nội dung cơ bản về đặc điểm của văn bản thông tin và đề xuất định hướng vận dụng ngôn ngữ học văn bản vào dạy học đọc hiểu văn bản thông tin ở trường phổ thông. Nguyễn Thị Ngọc Thúy với bài viết Văn bản thông tin trong chương trình Ngữ văn của một số nước trên thế giới, đã chia sẻ về một số kinh nghiệm thu được từ việc khảo sát chương trình giảng dạy văn bản thông tin trong khung chương trình Ngữ văn của một số nước trên thế giới như: Mĩ, Singapore, Úc. Tác giả cho biết, ở những nước này, “chuẩn đầu ra của việc giảng dạy văn bản thông tin được thiết kế rất chi tiết, cụ thể; chủ yếu hướng đến việc hình thành và rèn luyện năng lực đọc hiểu văn bản thông tin ”. Vũ Thị Thu Hương trong bài viết Văn bản thông tin và vấn đề phát triển năng lực dạy học dạy học văn bản thông tin cho giáo viên Ngữ văn trung học đã đem đến một cái nhìn khái quát về những công trình nghiên cứu về văn bản thông tin; đồng thời khẳng định sự cần thiết phải phát triển năng lực dạy học đọc hiểu văn bản thông tin cho GV Ngữ văn trung học trong quá trình đào tạo lại. 9
Năm 2018 và 2019, tác giả Đỗ Ngọc Thống và các cộng sự cho ra mắt độc giả hai cuốn sách: Dạy học phát triển năng lực môn Ngữ văn trung học cơ sở và Dạy học phát triển năng lực môn Ngữ văn trung học phổ thông. Theo đó, đặc điểm của văn bản thông tin trong nhà trường trung học, yêu cầu và quy trình dạy đọc hiểu văn bản thông tin đã được các tác giả đề cập và có giới thiệu bài dạy minh họa. Việc đổi mới cách ra đề khâu kiểm tra, đánh giá của Bộ GD-ĐT trong môn Ngữ văn những năm trở lại đây càng cho thấy tầm quan trọng của việc phát triển năng lực dạy đọc hiểu văn bản thông tin cho HS bởi lẽ đề thi Tốt nghiệp THPT Quốc gia môn Ngữ văn các năm của Bộ đều có phần đọc hiểu với nội dung là các văn bản ngoài chương trình sách giáo khoa. Trong đó, văn bản thông tin được người ra đề rất quan tâm. Như vậy, có thể thấy, đã có nhiều nhà nghiên cứu quan tâm, chú trọng vị trí của văn bản thông tin trong chương trình Ngữ văn và vấn đề dạy học đọc hiểu văn bản thông tin trong nhà trường. Dạy học đọc hiểu văn bản thông tin không chỉ là điểm mới, thể hiện bước tiệm cận với chương trình giáo dục hiện đại của thế giới mà còn hướng tới mục tiêu phát triển các năng lực cho người học, đưa Văn học về gần hơn với cuộc sống. Tuy nhiên, vấn đề dạy học đọc hiểu văn bản thông tin như thế nào cho hiệu quả, tạo sự hứng thú cho người học lại là vấn đề chưa được đề cập đến nhiều. Trong bối cảnh đó, dạy học đọc hiểu văn bản thông tin có sử dụng infographic hoàn toàn là một hướng đi mới, không chỉ đảm bảo trang bị cho các em kiến thức, kĩ năng mà còn mở ra triển vọng phát triển nhiều mặt năng lực của HS. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở tìm hiểu khái niệm, khẳng định vai trò của infographic, đề tài đi sâu đề xuất một số biện pháp sử dụng có hiệu quả infographic để dạy đọc hiểu văn bản thông tin trong dạy học Ngữ văn THCS. Qua đó, thúc đẩy 10