Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Sinh học: Vận dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực để thiết kế các hoạt động học tập chương Sinh trưởng và phát triển – Sinh học 11 Trung học phổ thông

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:132

Thêm vào BST

Báo xấu

25
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận văn là lựa chọn, vận dụng một số kỹ thuật dạy học tích cực để thiết kế các hoạt động học tập trong chương Sinh trưởng và phát triển - Sinh học 11 THPT nhằm nâng cao chất lượng lĩnh hội kiến thức môn học đồng thời phát huy tính tích cực hoạt động của học sinh. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Sinh học: Vận dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực để thiết kế các hoạt động học tập chương Sinh trưởng và phát triển – Sinh học 11 Trung học phổ thông

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC PHẠM THỊ THU HIỀN VẬN DỤNG MỘT SỐ KĨ THUẬT DẠY HỌC TÍCH CỰC ĐỂ THIẾT KẾ CÁC HOẠT ĐỘNG HỌC TẬP CHƢƠNG SINH TRƢỞNG VÀ PHÁT TRIỂN – SINH HỌC 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM SINH HỌC HÀ NỘI – 2017
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC PHẠM THỊ THU HIỀN VẬN DỤNG MỘT SỐ KĨ THUẬT DẠY HỌC TÍCH CỰC ĐỂ THIẾT KẾ CÁC HOẠT ĐỘNG HỌC TẬP CHƢƠNG SINH TRƢỞNG VÀ PHÁT TRIỂN – SINH HỌC 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM SINH HỌC CHUYÊN NGÀNH: LÍ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC (BỘ MÔN SINH HỌC) Mã số: 8 14 01 11 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. Mai Văn Hƣng HÀ NỘI – 2017
LỜI CẢM ƠN Sau một thời gian nghiên cứu đề tài “Vận dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực để thiết kế các hoạt động học tập chƣơng Sinh trƣởng và phát triển – Sinh học 11 THPT”đến nay đề tài đã đƣợc hoàn thành. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Ban Giám hiê ̣u trƣờng Đ ại học Giáo dục - Đại học Quốc gia Hà Nội, Khoa Sau đại học đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu tại trƣờng. Tôi xin cảm ơn quý thầy cô giảng viên đã tận tình giảng dạy, truyền thụ những kiến thức và kinh nghiệm quí báu, đồng thời mở rộng và khắc sâu kiến thức chuyên môn Sinh học cũng nhƣ đã chuyền đạt những hiểu biết hiện đại về lí luận và phƣơng pháp dạy học cho chúng tôi. Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới PGS. TS. Mai Văn Hƣng, ngƣời đã định hƣớng, tạo điều kiện thuận lợi và tận tâm giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Xin gửi lời cảm ơn tới Ban giám hiệu, các thầy cô giáo và các em học sinh trƣờng THPTA Hải Hậu đã có nhiệt tình giúp đỡ trong quá trình thực nghiệm đề tài. Cuối cùng, xin cảm ơn gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã động viên, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn này. Hà Nội, tháng 10 năm 2017 Tác giả Phạm Thị Thu Hiền. i
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Viết đầy đủ CĐ Chủ đề DHSH Dạy học sinh học ĐC Đối chứng GV Giáo viên HS Học sinh PPDH Phƣơng pháp dạy học PHT Phiểu học tập PT Phát triển SGK Sách giáo khoa SGV Sách giáo viên SL Số lƣợng ST Sinh trƣởng THPT Trung học phổ thông TN Thực nghiệm TV Thực vật VD Ví dụ ii
MỤC LỤC Lời cảm ơn ......................................................................................................... i Danh mục các chữ viết tắt ................................................................................. ii Danh mục bảng.................................................................................................. v Danh mục biểu đồ ............................................................................................ vi MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ....................................... 7 1.1. Cơ sở lí luận. .............................................................................................. 7 1.1.1. Dạy học nhóm. ........................................................................................ 7 1.1.2. Kỹ thuật dạy học tích cực...................................................................... 11 1.1.3. Một số kỹ thuật dạy học tích cực vận dụng trong đề tài nghiên cứu. ... 16 1.2 Cơ sở thực tiễn .......................................................................................... 25 1.2.1. Mục đích điều tra .................................................................................. 25 1.2.2. Phƣơng pháp và đối tƣợng điều tra ....................................................... 25 1.2.3. Kết quả điều tra ..................................................................................... 25 TIỂU KẾT CHƢƠNG 1.................................................................................. 29 CHƢƠNG 2. VẬN DỤNG MỘT SỐ KỸ THUẬT DẠY HỌC TÍCH CỰC ĐỂ THIẾT KẾ CÁC HOẠT ĐỘNG HỌC TẬP CHƢƠNG SINH TRƢỞNG VÀ PHÁT TRIỂN, SINH HỌC 11 THPT ............................... 30 2.1. Phân tích cấu trúc và nội dung phần Sinh học cơ thể thực vật - Sinh học 11 THPT .......................................................................................................... 30 2.1.1. Cấu trúc, nội dung chƣơng trình Sinh học bậc THPT .......................... 30 2.1.2. Cấu trúc và nội dung phần Sinh học cơ thể thực vật - Sinh học 11 THPT ............................................................................................................... 31 2.1.3. Cấu trúc, nội dung chƣơng Sinh trƣởng và phát triển, Sinh học 11 THPT. .............................................................................................................. 35 2.2. Thiết kế các hoạt động học tập chƣơng Sinh trƣởng và phát triển, Sinh học 11 THPT theo hƣớng vận dụng các kỹ thuật dạy học tích cực ................ 38 2.2.1. Nguyên tắc thiết kế các hoạt động học tập vận dụng kỹ thuật dạy học tích cực. ........................................................................................................... 38 iii
2.2.2. Quy trình thiết kế hoạt động học tập vận dụng kĩ thuật dạy học tích cực. 40 2.2.3. Vận dụng quy trình thiết kế hoạt động hoc tập theo kỹ thuật dạy học tích cực để thiết kế các hoạt động học tập chƣơng Sinh trƣởng và phát triển, Sinh học 11 THPT ........................................................................................... 43 2.3. Tổ chức dạy học chƣơng Sinh trƣởng và phát triển, Sinh học 11 THPT vận dụng các kỹ thuật dạy học tích cực. ......................................................... 49 2.3.1. Quy trình tổ chức dạy học nhóm vận dụng các kỹ thuật dạy học tích cực.. 49 2.3.2. Một số giáo án có vận dụng kỹ thuật dạy học tích cực để dạy học chƣơng Sinh trƣởng và phát triển, Sinh học 11 THPT. .................................. 53 TIỂU KẾT CHƢƠNG 2.................................................................................. 82 CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ................................................ 83 3.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................. 83 3.2. Nội dung thực nghiệm .............................................................................. 83 3.3. Tiến trình thực nghiệm ............................................................................. 83 3.3.1. Thời gian thực nghiệm .......................................................................... 83 3.3.2. Chọn trƣờng thực nghiệm ..................................................................... 83 3.3.3. Chọn HS thực nghiệm ........................................................................... 83 3.3.4. Chọn GV dạy thực nghiệm ................................................................... 84 3.3.5. Bố trí thực nghiệm ................................................................................ 84 3.3.6. Kiểm tra ................................................................................................. 84 3.4. Kết quả thực nghiệm ................................................................................ 85 3.4.1. Phân tích định lƣợng các bài kiểm tra ................................................... 85 3.4.2. Phân tích định tính ................................................................................ 95 TIỂU KẾT CHƢƠNG 3.................................................................................. 98 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................... 99 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ ................................. 101 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 102 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 105 iv
DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Cấu trúc chƣơng trình Sinh học THPT ........................................... 30 Bảng 2.2. Cấu trúc và nội dung phần Sinh học cơ thể thực vật – ................... 32 Sinh học 11 THPT ........................................................................................... 32 Bảng 3.1. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra số 1. ... 85 Bảng 3.2. Bảng tổng hợp phân loại kết quả của bài kiểm tra số 1 ................. 86 Bảng 3.3. Bảng tổng hợp các tham số đặctrƣng của bài kiểm tra số 1 ........... 87 Bảng 3.4. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra số 2. ... 88 Bảng 3.5. Bảng tổng hợp phân loại kết quả của bài kiểm tra số 2 .................. 88 Bảng 3.6. Bảng tổng hợp các tham số đặc trƣng của bài kiểm tra số 2 .......... 90 Bảng 3.7. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra số 3 .... 91 Bảng 3.8. Bảng tổng hợp phân loại kết quả của bài kiểm tra số 3 .................. 91 Bảng 3.9. Bảng tổng hợp các tham số đặc trƣng của bài kiểm tra số 3 .......... 93 Bảng 3.10. So sánh các tham số đặc trƣng thống kê giữa khối TN và ĐC qua 3 bài kiểm tra ...................................................................................................... 94 Bảng 3.11. Bảng kiểm quan sát về thái độ, hành vi của HS thể hiện trong giờ học ......................................................................................................................... 96 v
DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1 bài kiểm tra. sinh đạt điểm Xi trong số Tần suất học 1 ............... 86 Biểu đồ 3.2. Đƣờng lũy tích phần trăm số học sinh đạt điểm Xi trở xuống ... 86 Biểu đồ 3.3. Biểu đồ phân loại kết quả học tập học sinh bài kiểm tra số 1 .... 87 Biểu đồ 3.4. Tần suất học sinh đạt điểm Xi trong bài kiểm tra số 2 ............... 89 Biểu đồ 3.5. Đƣờng lũy tích phần trăm số học sinh đạt điểm Xi trở xuống ... 89 Biểu đồ 3.6. Biểu đồ phân loại kết quả học tập học sinh bài kiểm tra số 2 .... 90 Biểu đồ 3.7. Tần suất học sinh đạt điểm Xi trong bài kiểm tra số 3 ............... 92 Biểu đồ 3.8. Đƣờng lũy tích phần trăm số học sinh đạt điểm Xi trở xuống ... 92 Biểu đồ 3.9. Biểu đồ phân loại kết quả học tập học sinh bài kiểm tra số 3 .... 93 Biểu đồ 3.10. Biểu đồ so sánh điểm trung bình kết quả ba bài kiểm tra ........ 94 vi
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Xuất phát từ yêu cầu đổi mới mục tiêu và phương pháp dạy học Việt Nam đang ở trong giai đoạn công nghiệp hoá, hiện đại hóa nền kinh tế và xã hội. Mặt khác Việt Nam đã gia nhập WTO, tức là đã trực tiếp tham gia tích cực vào quá trình toàn cầu hoá, hội nhập quốc tế. Điều đó có ý nghĩa là những yêu cầu của nền kinh tế tri thức và xã hội tri thức cũng trực tiếp tác động đến kinh tế, xã hội cũng nhƣ thị trƣờng lao động của ViệtNam. Bên cạnh những năng lực chuyên môn,ngƣời lao động cần có những năng lực chung đặc biệt là: Năng lực hành động, tính tự lực và trách nhiệm, tính năng động và sáng tạo, năng lực cộng tác làmviệc, năng lực giải quyết các vấn đề phứchợp, Khả năng học tập suốt đời, khả năng sử dụng phƣơng tiện mới,đặc biệt là công nghệ tin học, khả năng giao tiếp. Do đó, giáo dục đào tạo nƣớc ta đã và đang đặt ra những yêu cầu đổi mới về mục tiêu, nội dung, phƣơng pháp day học trong những năm tiếp theo. Nghị quyết Hội nghị Trung ƣơng 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã ghi: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực”. Nhƣ vậy, nội dung căn bản của mục tiêu giáo dục là cần đào tạo ra những con ngƣời phát triển toàn diện nhân cách đáp ứng với yêu cầu mới. 1.2. Xuất phát từ thực trạng nội dung sách giáo khoa và phương pháp dạy học hiện nay 1.2.1. Về nội dung chương trình sách giáo khoa Trong các môn ở trƣờng THPT, Sinh học là một trong những bộ môn khoa học thực nghiệm, đòi hỏi tính khái quát cao, kiến thức sinh học gắn liền với 1
thực tiễn đời sống, trong đó kiến thức của chƣơng Sinh trƣởng và phát triển, sinh học 11 THPT là một trong những nội dung tƣơng đối phức tạp đòi hỏi khả năng vận dụng cao. Tuy nhiên, nội dung truyền tải trong sách giáo khoa mang nặng lí thuyết, chƣa tạo đƣợc hứng thú học tập đối với học sinh, hạn chế việc phát triển toàn diện, tích cực, sáng tạo và năng động của học sinh. 1.2.2. Về phương pháp giảng dạy Các nghiên cứu thực tiễn dạy học ở trƣờng THPT của nƣớc ta hiện nay chỉ ra rằng phƣơng pháp dạy đƣợc sử dụng phổ biến là phƣơng pháp dạy học truyền thống. Thực hiện phƣơng pháp dạy này, giáo viên là ngƣời thuyết trình, diễn giảng, là "kho tri thức" sống, học sinh là ngƣời nghe, nhớ, ghi chép và suy nghĩ theo. Giáo viên là chủ thể, là tâm điểm, giáo viên chủ động dạy theo nhận xét chủ quan, học sinh là khách thể, là quỹ đạo. Giáo án dạy theo phƣơng pháp này đƣợc thiết kế kiểu đƣờng thẳng theo hƣớng từ trên xuống. Do đặc điểm hàn lâm của kiến thức nên nội dung bài dạy theo phƣơng pháp truyền thống có tính hệ thống, tính logic cao. Song do quá đề cao ngƣời dạy nên nhƣợc điểm của PPDH truyền thống là học sinh thụ động tiếp thu kiến thức, giờ dạy dễ đơn điệu, buồn tẻ, kiến thức thiên về lý luận, ít chú ý đến kỹ năng thực hành của ngƣời học. Thực trạng trên dẫn đến hệ quả là thế hệ trẻ đƣợc đào tạo trongtrƣờng phổ thông mang tính thụ động cao, hạn chế khả năng sáng tạo và năng lực vận dụng tri thức đã học để giải quyết các tình huống thực tiễn cuộc sống. Điều đó có nghĩa là giáo dục chƣa đáp ứng đầy đủ mục tiêu đặt ra là “giúp HS phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo…”. (Luật giáo dục, điều27). 1.3. Xuất phát từ vai trò của các kỹ thuật dạy tích cực trong dạy học Với các kĩ thuật dạy học tích cực ngƣời học trực tiếp tham gia vào hoạt động học tập, kết quả là mỗi cá nhân tự kiến tạo kiến thức và năng lực cho bản thân trong những tình huống và môi trƣờng học tập cụ thể. Học sinh đƣợc 2
coi là trung tâm của quá trình dạy học, có vai trò tích cực, tự điều khiển, còn giáo viên có vai trò là ngƣời tƣ vấn cùng tổ chức quá trình học tập, hỗ trợ học sinh trong quá trình học tập. Nhờ việc nghĩ, nghe, nói, đọc, viết một cách tích cực, tránh việc ghi nhớ máy móc theo trình tự giáo viên ghi trên bảng, giúp học sinh ham học hơn, ghi nhớ kiến thức sâu sắc hơn và đƣợc rèn nhiều kĩ năng hiện đại, khoa học. Cụ thể là: phát triển kĩ năng học tập của học sinh nhƣ kĩ năng phân tích, tổng hợp, so sánh,...thông qua hoạt động nhóm học sinh đƣợc rèn kĩ năng xã hội nhƣ kĩ năng cộng tác làm việc, giao tiếp, giải quyết vấn đề phức tạp, những tình huống phát sinh trong thực tiễn học tập và qua đó học sinh cũng học cách tin tƣởng ngƣời khác, chấp nhận và hỗ trợ nhau trong học tập. Bên cạnh đó, sử dụng kĩ thuật dạy học tích cực góp phần bồi dƣỡng tƣ tƣởng, tình cảm, phẩm chất con ngƣời hiện đại cho học sinh. Học sinh có tinh thần kiên trì, bền bỉ trong nghiên cứu khoa học, chủ động, tích cực khi giải quyết các nhiệm vụ học tập. Đặc biệt, thông qua học tập bộ môn sinh học, học sinh có cơ hội trình bày, thể hiện quan điểm, thái độ với những vấn đề, hiện tƣợng quan sát đƣợc trong thế giới sống, qua đó góp phần bồi dƣỡng, tƣ tƣởng, tình cảm, thái độ với thiên nhiên và con ngƣời. Vì thế việc đổi mới phƣơng pháp dạy học, nghiên cứu và vận dụng các kỹ thuật dạy học nhằm phát huy sự tham gia tích cực, chủ động của học sinh vào quá trình học tập là việc làm hết sức cần thiết để nâng cao chất lƣợng giáo dục góp phần đào tạo ra những con ngƣời phát triển toàn diện nhân cách đáp ứng với yêu cầu hội nhập của đất nƣớc. Xuất phát từ nhu cầu thực tiễn giảng dạy, xu hƣớng vận dụng kỹ thuật dạy học tích cực ở trƣờng phổ thông và nhu cầu cấp thiết của việc đổi mới nội dung và phƣơng pháp dạy học, tôi lựa chọn và nghiên cứu đề tài” Vận dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực để thiết kế các hoạt động học tập chương Sinh trưởng và phát triển – Sinh học 11 THPT”. 3
2. Mục đích nghiên cứu Lựa chọn, vận dụng một số kỹ thuật dạy học tích cực để thiết kế các hoạt động học tập trong chƣơng Sinh trƣởng và phát triển - Sinh học 11 THPT nhằm nâng cao chất lƣợng lĩnh hội kiến thức môn học đồng thời phát huy tính tích cực hoạt động của học sinh. 3. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu. 3.1. Đối tƣợng Một số kĩ thuật dạy học nhƣ: Kĩ thuật mảnh ghép, Kĩ thuật góc, Kĩ thuật hỏi ý kiến chuyên gia, Kĩ thuật KWLH, Kĩ thuật công não và việc vận dụng các kĩ thuật dạy học tích cực để thiết kế các hoạt động học tập chƣơng Sinh trƣởng và phát triển - Sinh học 11THPT. 3.2. Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học Sinh học 11, THPT. 4. Giả thuyết khoa học Nếu thiết kế và tổ chức các hoạt động học tập chƣơng Sinh trƣởng và phát triển - Sinh học 11THPT theo hƣớng vận dụng kỹ thuật dạy học tích cực một cách hiệu quả thì sẽ nâng cao chất lƣợng lĩnh hội kiến thức môn học đồng thời phát huy tính tích cực hoạt động của học sinh. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu cơ sở lí luận của đề tài 5.2. Xác định cơ sở thực tiễn của đề tài 5.3. Phân tích cấu trúc nội dung và thành phần kiến thức chƣơng Sinh trƣởng và phát triển, Sinh học 11 THPT và đề xuất những nội dung có thể vận dụng kĩ thuật dạy học tích cực vào tổ chức các hoạt động dạy học. 5.4. Vận dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực để thiết kế các hoạt động học tập chƣơng Sinh trƣởng và phát triển, Sinh học 11 THPT. 5.5. Thiết kế bài giảng phần kiến thức chƣơng Sinh trƣởng và phát triển, Sinh học 11 THPT sử dụng kĩ thuật dạy học tích cực. 5.6. Thực nghiệm sƣ phạm để đánh giá hiệu quả việc vận dụng kĩ thuật dạy học tích cực vào dạy chƣơng Sinh trƣởng và phát triển, Sinh học 11 THPT để 4
rút ra kết luận về tính khả thi của các kĩ thuật dạy học đƣợc sử dụng trong luận văn. 6. Phạm vi nghiên cứu - Các kĩ thuật dạy học: Kĩ thuật mảnh ghép, Kĩ thuật góc, Kĩ thuật hỏi ý kiến chuyên gia, Kĩ thuật KWLH, Kĩ thuật công não. - Nội dung kiến thức: Chƣơng Sinh trƣởng và phát triển, Sinh học 11 THPT. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu. 7.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết - Nghiên cứu các tài liệu, công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài bao gồm: SGK sinh học 11, sách phƣơng pháp giảng dạy Sinh học dành cho giáo viên, giáo trình, luận văn, sách tham khảo, tạp chí và các trang webside làm cơ sở khoa học cho đề tài nghiên cứu. 7.2. Phương pháp điều tra cơ bản Phƣơng pháp điều tra: - Sử dụng phiếu điều tra giáo viên, học sinh. - Điều tra bằng cách trao đổi, phỏng vấn GV, HS. Nội dung điều tra: Điều tra thực trạng việc dạy học Sinh học theo kỹ thuật dạy học tích cực tại các trƣờng THPT. 7.3. Phương pháp tham vấn chuyên gia - Tham khảo ý kiến của một số giảng viên và giáo viên có kinh nghiệm. 7.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm - Sau khi soạn một số bài học cụ thể có vận dụng kĩ thuật dạy học tích cực thì đƣa vào thử nghiệm tại các trƣờng học để kiểm tra tính đúng đắn của đề tài thông qua các bài kiểm tra sau khi kết thúc giờ dạy. 7.5. Phương pháp xử lý số liệu bằng thống kê toán học - Các kết quả thu đƣợc sau khi thực nghiệm sẽ đƣợc sắp xếp và xử lý bằng phần mềm Microsoft Exel, sử dụng tham số thống kê toán học để xử lí các kết quả thực nghiệm sƣ phạm. 5
8. Những đóng góp mới của đề tài. - Góp phần làm sáng tỏ cơ sở lí luận và thực tiễn của việc vận dụng một số kỹ thuật dạy học tích cực trong dạy học sinh học Sinh học 11 THPT hiện nay. - Đề xuất quy trình thiết kế các hoạt động học tập theo hƣớng vận dụng các kỹ thuật dạy học tích cực - Thiết kế các hoạt động học tập chƣơng Sinh trƣởng và phát triển – Sinh học 11THPT theo hƣớng vận dụng các kỹ thuật dạy học tích cực. - Đề xuất quy trình tổ chức dạy học sử dụng các kỹ thuật dạy học tích cực. - Xây dựng một số giáo án có các hoạt động thông qua việc vận dụng một số kỹ thuật dạy học tích cực làm tƣ liệu tham khảo cho bản thân và giáo viên THPT. 9. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, phụ lục luận văn gồm 3 chƣơng: Chƣơng 1. Cơ sở lí luận và thực tiễn. Chƣơng 2. Vận dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực để thiết kế các hoạt động học tập chƣơng Sinh trƣởng và phát triển – Sinh học 11THPT. Chƣơng 3. Thực nghiệm sƣ phạm. 6
CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Cơ sở lí luận. 1.1.1. Dạy học nhóm. 1.1.1.1. Khái niệm về dạy học nhóm. Về thuật ngữ “dạy học theo nhóm“ đƣợc các tác giả nêu ra dƣới những cách gọi khác nhau: dạy học hợp tác, dạy theo nhóm nhỏ, dạy học hợp tác – nhóm... Dạy học nhóm đôi khi coi nhƣ một phƣơng pháp dạy học, một hình thức xã hội, một hình thức hợp tác của dạy học, hay là một hình thức tổ chức dạy học hoặc một phƣơng tiện dạy học theo nghĩa rộng [9, 17, 19, 21]. Theo các tác giả [7], dạy học nhóm là một hình thức xã hội của dạy học , trong đó HS của một lớp học đƣợc chia thành các nhóm nhỏ trong khoảng thời gian, mỗi nhóm tự lực hoàn thành các nhiệm vụ học tập trên cơ sở phân công và hợp tác làm việc. Kết quả hoạt động của nhóm sau đó đƣợc trình bày và đánh giá trƣớc toàn lớp [7. tr128]. Dạy học theo nhóm nhỏ là phƣơng pháp dạy học trong đó GV sắp xếp HS thành những nhóm nhỏ theo hƣớng tạo ra sự tƣơng tác trực tiếp giữa các HS với nhau trong các hoạt động; mà theo đó các thành viên trong nhóm trao đổi và giúp đỡ nhau làm việc để hoàn thành nhiệm vụ chung của nhóm qua đó giúp HS chủ động lĩnh hội kiến thức, hình thành và phát triển kĩ năng và các phẩm chất đạo đức [9.tr.33]. Tuy có những quan niệm rộng, hẹp khác nhau nhƣng các tác giả đều đƣa ra những dấu hiệu chung của dạy học theo nhóm là mối quan hệ giúp đỡ, gắn kết và hợp tác giữa các thành viên, mà theo đó HS trong nhóm trao đổi và cùng nhau phối hợp làm việc để hoàn thành nhiệm vụ chung của nhóm. 1.1.1.2. Vai trò của dạy học nhóm. 7
Phát huy tính tích cực, tự lực và tính trách nhiệm của học sinh: Trong học nhóm, học sinh phải tự lực giải quyết nhiệm vụ học tập , đòi hỏi sự tham gia tích cực của các thành viên, trách nhiệm với nhiệm vụ và kết quả làm việc của mình. Dạy học nhóm hỗ trợ tƣ duy, tình cảm và hành động độc lập , sáng tạo của học sinh Phát triển năng lực cộng tác làm việc: Công việc nhóm là phƣơng pháp làm việc đƣợc học sinh ƣa thích. Học sinh đƣợc luyện tập những kỹ năng cộng tác làm việc nhƣ tinh thần đồng đội, sự quan tâm đến những ngƣời khác và tính khoan dung. Phát triển năng lực giao tiếp: thông qua cộng tác làm việc trong nhóm, giúp HS phát triển năng lực giao tiếp nhƣ biết lắng nghe, chấp nhận và phê phán ý kiến ngƣời khác, biết trình bày, bảo vệ ý kiến của mình trong nhóm. Tăng cƣờng sự tự tin của HS: HS đƣợc liên kết với nhau qua giao tiếp, các em sẽ mạnh dạn hơn và ít sợ mắc sai lầm. Mặt khác, thông qua giao tiếp sẽ khắc phục những thô bạo, cục cằn. Nâng cao kết quả học tập: Những nghiên cứu so sánh kết quả học tập của HS cho thấy, những trƣờng học đạt kết quả dạy học đặc biệt tốt là những trƣờng có áp dụng và tổ chức tốt hình thức dạy học nhóm. Tuy nhiên, dạy học nhóm nhỏ đòi hỏi nhiều thời gian, khó tổ chức với lớp học quá đông. Nếu nhƣ GV không kiểm soát tƣơng tác giữa các HS trong nhóm, thì một vài HS có thể lãng phí thời gian vào việc thảo luận những vấn đề không có liên quan hay một số thành viên quá tích cực trong khi các thành viên khác không hoạt động, vì thế đòi hỏi GV cần có năng lực sƣ phạm nắm vững tiến trình tổ chức hoạt động [7. tr.134]. 1.1.1.3. Tiến trình dạy học nhóm. Tiến trình dạy học nhóm đƣợc chia thành ba giai đoạn cơ bản đƣợc tóm tắt theo sơ đồ dƣới đây [7. tr.131]. 8
(Làm việc toàn lớp) NHẬP ĐỀ VÀ GIAO - Giới thiệu chủ đề NHIỆM VỤ - Xác định nhiệm vụ các nhóm - Thành lập nhóm (Làm việc nhóm) - Chuẩn bị chỗ làm việc LÀM VIỆC NHÓM - Lập kế hoạch làm việc - Thỏa thuận quy tắc làm việc - Tiến hành giải quyết nhiệm vụ - Chuẩn bị báo cáo kết quả (Làm việc toàn lớp) ĐÁNH GIÁ - Các nhóm trình bày kết quả - Đánh giá kết quả a. Nhập đề và giao nhiệm vụ. Giai đoạn này thực hiện toàn lớp, bao gồm những hoạt động chính sau: - Giới thiệu chủ đề chung của giờ học: thông thƣờng GV thực hiện việc giới thiệu chủ đề, nhiệm vụ chung cũng nhƣ những chỉ dẫn cần thiết, thông qua thuyết trình, đàm thoại hay làm mẫu. Đôi khi việc này đƣợc giao cho HS trình bày với điều kiện là đã có sự thống nhất và chuẩn bị trƣớc cùng với GV. - Xác định nhiệm vụ của các nhóm: Xác định và giải thích nhiệm vụ cụ thể của các nhóm , xác định rõ những mục tiêu cụ thể cần đạt đƣợc. - Thành lập các nhóm làm việc: có rất nhiều phƣơng án thành lập nhóm khác nhau. Tùy theo mục tiêu dạy học để quyết định cách thành lập nhóm. b. Làm việc nhóm. Trong giai đoạn này các nhóm tự lực thực hiện nhiệm vụ đƣợc giao, trong đó những hoạt động chính là: - Chuẩn bị chỗ làm việc nhóm: Cần sắp xếp bàn ghế phù hợp với công việc nhóm, sao cho các thành viên có thể đối diện nhau để thảo luận. Cần làm nhanh để không tốn thời gian và giữ trật tự. 9
- Lập kế hoạch làm việc: Chuẩn bị tài liệu học tập; đọc sơ qua tài liệu; làm rõ xem mọi ngƣời có hiểu yêu cầu của nhiệm vụ hay không; phân công công việc trong nhóm; lập kế hoạch thời gian. - Thỏa thuận về quy tắc làm việc :Mỗi thành viên có phần nhiệm vụ của mình; từng ngƣời ghi lại kết quả làm việc; mỗi ngƣời lắng nghe những ngƣời khác; không ai đƣợc ngắt lời ngƣời khác. - Tiến hành giải quyết nhiệm vụ: Đọc kĩ tài liệu; cá nhân thực hiện công việc đã phân công; thảo luận trong nhóm về việc giải quyết nhiệm vụ; sắp xếp kết quả công việc. - Chuẩn bị báo cáo kết quả trƣớc lớp: Xác định nội dung, cách trình bày kết quả; phân công nhiệm vụ trình bày trong nhóm; làm các hình ảnh minh họa; quy định tiến trình trình bày của nhóm. c. Trình bày và đánh giá kết quả. - Đại diện các nhóm trình bày kết quả trƣớc toàn lớp: thông thƣờng trình bày miệng hoặc trình bày miệng với báo cáo viết kèm theo. Có thể trình bày có minh họa thông qua biểu diễn hoặc trình bầy mẫu kết quả làm việc nhóm. - Kết quả trình bày của các nhóm đƣợc đánh giá và rút ra những kết luận cho việc học tập tiếp theo. 1.1.1.4. Một số lưu ý khi dạy học nhóm. Số lƣợng HS trong một nhóm nên vừa đủ, thƣờng khoảng 4-6 HS, có rất nhiều cách để thành lập nhóm theo các tiêu chí khác nhau nhƣ năng lực, theo hình ghép, ngẫu nhiên, nhóm có các đặc điểm chung …không nên áp dụng một tiêu chí duy nhất trong một năm học. Các nhóm có thể nhận nhiệm vụ giống nhau hoặc khác nhau thƣờng là các phần trong một chủ đề chung. Dạy học nhóm thƣờng đƣợc áp dụng để đi sâu, luyện tập, vận dụng, củng cố một chủ đề đã học, nhƣng cũng có thể dung để tìm hiểu một chủ đề mới. Dạy học nhóm đòi hỏi ngƣời giáo viên phải có năng lực lập kế hoạch và tổ chức hoạt động, HS cần có phƣơng pháp và thông thạo về cách dạy học nhóm. 10
GV cần sắp xếp phân bố thời gian hợp lí; đồng thời chú ý đến việc tích cực hóa hoạt động nhận thức của HS. Trong khi thực hiện dạy học nhóm cần chú ý một số vấn đề sau [7. tr.135]. - Cần luyện tập cho HS quy tắc dạy học nhóm. - Trao đổi về tiến trình dạy học nhóm. - Luyện tập về kỹ thuật dạy học nhóm. - Duy trì trật tự cần thiết trong làm việc nhóm. - GV quan sát các nhóm làm việc khi cần thiết. Để dạy học nhóm có hiệu quả cần thiết vận dụng các kỹ thuật dạy học tích cực, chúng tôi tiến hành nghiên cứu một số kỹ thuật có thể vận dụng trong dạy học nhóm. 1.1.2. Kỹ thuật dạy học tích cực. 1.1.2.1. Khái niệm kỹ thuật dạy học. Theo từ điển Tiếng Việt của Hoàng Phê (2009) kỹ thuật đƣợc định nghĩa, “là tổng thể nói chung những phƣơng pháp, phƣơng thức sử dụng trong 1 lĩnh vực hoạt động nào đó của con ngƣời”[23]. Theo Hilbert Meyer trong khi xây dựng mô hình các thành tố cơ bản của phƣơng pháp dạy học đã đƣa ra khái niệm về kỹ thuật dạy học là các tình huống hành động được thực hiện thông qua các kỹ thuật hành động phương pháp dạy học [7. tr.101]. Mô hình này cũng đƣa ra ba bình diện theo độ rộng của khái niệm đó là quan điểm dạy học, phƣơng pháp dạy học và kỹ thuật dạy học. Trong đó, quan điểm dạy học là khái niệm rộng, ở bình diện vĩ mô, định hƣớng cho sự lựa chọn phƣơng pháp dạy học cụ thể. Các phƣơng pháp dạy học là khái niệm hẹp hơn, ở bình diện trung gian, đƣa ra mô hình hành động cho các giờ học cụ thể. Kỹ thuật dạy học là khái niệm nhỏ nhất, ở bình diện vi mô, thực hiện các tình huống hành động nhỏ. Mỗi phƣơng pháp có các kỹ thuật dạy học đặc thù, tuy nhiên một kỹ thuật dạy học có thể sử dụng trong nhiều phƣơng pháp khác nhau, việc phân biệt ba bình diện này có tính chất tƣơng đối [7. tr.105]. 11
Theo các tác giả [7], kỹ thuật dạy học là những động tác, cách thức hành động của GV và HS trong các tình huống hành động nhỏ nhằm thực hiện và điều khiển quá trình dạy học [7. tr.105]. Các kỹ thuật dạy học chƣa phải là các phƣơng pháp dạy học độc lập. Các kỹ thuật dạy học vô cùng phong phú về số lƣợng. Tác giả [29] cho rằng, kỹ thuật dạy học là những biện pháp, cách thức hành động của ngƣời dạy và ngƣời học trong các tình huống hành động nhỏ nhằm thực hiện và điều khiển quá trình dạy học. Các KTDH chƣa phải là các PPDH độc lập, mà là những thành phần của PPDH [29. tr.56-60]. 1.1.2.2. Khái niệm về kỹ thuật dạy học tích cực. Các kỹ thuật dạy học tích cực là những kỹ thuật dạy học có ý nghĩa đặc biệt trong việc phát huy sự tham gia của HS vào quá trình dạy học, kích thích tƣ duy, sự sáng tạo và công tác làm việc của học sinh [7. tr.177]. Có rất nhiều các kỹ thuật dạy học có thể sử dụng để phát huy tính tích cực chủ động của học sinh nhƣ: Góc KWLH Hợp đồng Công não viết hoặc công khai Hỏi ý kiến chuyên gia Bàn tay nặn bột Mảnh ghép Khăn trải bàn Phòng tranh Lƣợc đồ tƣ duy Bể cá Tia chớp XYZ Ổ bi Kỹ thuật dạy học tích cực đƣợc sử dụng trong hoạt động nhóm nhằm giúp HS tích cực chủ động sáng tạo phát huy cao độ vai trò chủ thể, tích cực cuả mỗi cá nhân trong việc thực hiện tốt hơn nhiệm vụ đƣợc giao nhờ đó hiệu quả làm việc tốt hơn, khả năng ghi nhớ lâu hơn, trình độ lập luận cao, rất nhiều kỹ năng nhận thức đƣợc hình thành nhƣ: biết đƣa ra ý tƣởng của mình trong môi trƣờng cùng phối hợp, giải thích, học hỏi lẫn nhau bằng ngôn ngữ và phƣơng thức tác động qua lại, phát triển sự tự tin vào bản thân nhƣ là ngƣời học và trong việc chia sẻ ý tƣởng với sự tiếp thu có phê phán. Hay nói cách khác HS 12