Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Toán: Dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm đối với chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn xoay ở lớp 12

Chia sẻ: Ganuongmuoixa | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:114

Thêm vào BST

Báo xấu

42
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của đề tài là nghiên cứu và hệ thống lại về phương pháp DHKP, từ đó đề xuất một số cách thức áp dụng phương pháp DHKP trong môn Toán ở trường phổ thông. Thiết kế một số bài giảng đối với chủ đề thể tích ở trong chương trình lớp 12 bằng phương pháp DHKP nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS, từ đó góp phần nâng cao chất lượng dạy học ở trong chủ đề này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Toán: Dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm đối với chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn xoay ở lớp 12

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGUYỄN THẾ TUẤN VŨ DẠY HỌC KHÁM PHÁ CÓ HƯỚNG DẪN THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM ĐỐI VỚI CHỦ ĐỀ THỂ TÍCH KHỐI ĐA DIỆN VÀ KHỐI TRÒN XOAY Ở LỚP 12 LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM TOÁN HỌC HÀ NỘI – 2019
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGUYỄN THẾ TUẤN VŨ DẠY HỌC KHÁM PHÁ CÓ HƯỚNG DẪN THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM ĐỐI VỚI CHỦ ĐỀ THỂ TÍCH KHỐI ĐA DIỆN VÀ KHỐI TRÒN XOAY Ở LỚP 12 LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM TOÁN HỌC CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC BỘ MÔN TOÁN Mã số: 8.14.01.11 Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Vũ Đỗ Long HÀ NỘI – 2019
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện đề tài luận văn, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới toàn thể các thầy, cô giáo ở trường Đại học Giáo dục - Đại học Quốc gia Hà Nội đã tham gia giảng dạy và tạo mọi điều kiện thuận lời để cho tác giả học tập tại trường trong hai năm vừa qua. Tác giả cũng đã nhận được sự quan tâm, giúp đỡ và chỉ bảo của PGS. TS. Vũ Đỗ Long. Tác giả xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới thầy đã quan tâm, giúp đỡ và tận tình chỉ bảo tác giả trong suốt quá trình thực hiện luận văn tốt nghiệp này. Cuối cùng, tác giả xin cảm ơn tới tập thể lớp QH-2017-S đã luôn giúp đỡ, động viên tác giả trong suốt quá trình học tập và thực hiện khóa luận. Dù đã cố gắng hết sức, tuy nhiên luận văn của tác giả không tránh khỏi những thiếu sót. Tác giả rất mong nhận được sự nhận xét và góp ý từ thầy cô để luận văn của tác giả được hoàn thiện hơn. Tác giả xin chân thành cảm ơn Hà Nội, tháng 11 năm 2019 Tác giả Nguyễn Thế Tuấn Vũ I
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT DHKP Dạy học khám phá GV Giáo viên HS Học sinh THPT Trung học phổ thông II
DANH MỤC BẢNG, HÌNH, SƠ ĐỒ VÀ BIỂU ĐỒ Sơ đồ 1.1. Các dạng hoạt động và hình thức tổ chức hoạt động của DHKP 16 Sơ đồ 1.2. Quy trình DHKP có hướng dẫn ................................................ 20 Hình 2.1. Minh họa thể tích của khối chóp đa giác đều có đáy tăng lên tiến dần tới thể tích của khối nón ngoại tiếp khối chóp...................................... 36 Hình 2.2. Minh họa thể tích của lăng trụ đa giác đều có đáy tăng lên tiến dần tới thể tích của khối trụ ngoại tiếp khối lăng trụ.......................................... 37 Sơ đồ 2.1. Quy trình dạy học khám phá định lý toán học............................ 42 Hình 2.3. Minh họa ba loại mô hình khối tròn xoay làm thí nghiệm............. 52 Biểu đồ 3.1. Tỉ lệ HS ở lớp thực nghiệm hứng thú với tiết học.................... 99 Biểu đồ 3.2. Tỉ lệ HS ở lớp đối chứng hứng thú với tiết học ......................100 Bảng 3.1. Điểm số của HS hai lớp thực nghiệm và đối chứng ....................100 Bảng 3.2. Tỉ lệ HS đạt điểm trên trung bình ở hai lớp ................................100 III
MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................ i DANH MỤC KÍ HIỆU VÀ VIẾT TẮT ..................................................... ii DANH MỤC BẢNG, HÌNH, SƠ ĐỒ VÀ BIỂU ĐỒ .................................. iii MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài .............................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu ......................................................................... 3 3. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................ 4 4. Câu hỏi nghiên cứu ........................................................................... 4 5. Khách thể và đối tượng nghiên cứu .................................................... 4 6. Giả thuyết nghiên cứu........................................................................ 5 7. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu......................................................... 5 8. Phương pháp nghiên cứu ................................................................... 5 9. Những đóng góp của đề tài ................................................................ 6 10. Cấu trúc luận văn............................................................................... 6 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI ........................................... 7 1.1. Phương pháp dạy học tích cực ........................................................... 7 1.1.1. Các quan niệm về phương pháp dạy học tích cực ............................... 7 1.1.2. Đặc trưng của phương pháp dạy học tích cực .................................... 7 1.1.3. Một số biện pháp đổi mới phương pháp dạy học sáng hướng phát huy tính tích cực...................................................................................... 8 1.1.4. Một số phương pháp dạy học tích cực ............................................. 10 1.2. Phương pháp dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm............................................................................................ 11 1.2.1. Các quan niệm về phương pháp dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm ................................................................ 11 IV
1.2.2. Đặc trưng của dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm ...................................................................................... 14 1.2.3. Các hình thức của dạy học khám phá có hướng dẫn ......................... 15 1.2.4. Quy trình dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm ............................................................................................ 18 1.2.5. Ưu điểm và nhược điểm của phương pháp dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm ................................................ 21 1.3. Thực tiễn việc dạy học chủ đề thể tích lớp 12 ở trong trường trung học phổ thông Văn Hiến ........................................................................ 22 1.3.1. Mục tiêu, nội dung chương trình của chủ đề thể tích ở lớp 12..............22 1.3.2. Cách thể hiện của hoạt động khám phá trong dạy học chủ đề thể tích lớp 12 ............................................................................................. 25 1.3.3. Thực trạng dạy và học nội dung thể tích lớp 12 ở trường trung học phổ thông Văn Hiến ............................................................................... 26 Kết luận chương 1 .................................................................................... 26 CHƯƠNG 2. VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC KHÁM PHÁ CÓ HƯỚNG DẪN THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM TRONG DẠY HỌC CHỦ ĐỀ THỂ TÍCH CỦA KHỐI ĐA DIỆN VÀ KHỐI TRÒN XOAY Ở LỚP 12 ..................................................................................................28 2.1. Một số yêu cầu trong dạy học chủ đề thể tích lớp 12 ......................... 28 2.1.1. Những điểm cần lưu ý trong khi dạy học chủ đề thể tích................... 28 2.1.2. Những nội dung có thể áp dụng phương pháp dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm trong chủ đề thể tích ..... 29 2.2. Thiết kế một số tình huống dạy học chủ đề thể tích trong chương trình hình lớp 12 bằng phương pháp dạy học khám phá có hướng dẫn....... 30 2.2.1. Các tình huống dạy học khái niệm.................................................... 30 2.2.2. Các tình huống dạy học định lý........................................................ 38 2.2.3. Các tình huống dạy học tri thức phương pháp .................................. 55 V
2.2.4. Các tình huống dạy học giải toán ..................................................... 73 Kết luận chương 2..................................................................................... 77 CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ............................................... 79 3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm.................................... 79 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ..................................................................... 79 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm..................................................................... 79 3.2. Nội dung thực nghiệm sư phạm ....................................................... 79 3.3. Cách tiến hành thực nghiệm sư phạm ............................................... 79 3.4. Nội dung của các giáo án và đề kiểm tra ........................................... 80 3.4.1. Giáo án 1: Khái niệm về thể tích khối đa diện ................................... 80 3.4.2. Giáo án 2: Thể tích của mặt tròn xoay .............................................. 84 3.4.3. Giáo án 3: Mặt cầu và thể tích (tiết 4) ............................................... 88 3.4.4. Hai đề kiểm tra ................................................................................ 91 3.5. Kết quả thực nghiệm sư phạm 101 3.6. Đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm ...........................................102 Kết luận chương 3....................................................................................103 KẾT LUẬN............................................................................................. 104 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................ 105 VI
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài. Ngày nay, với sự bùng nổ của cuộc cách mạng khoa học và kỹ thuật, những phát minh mới, những thành tựu về khoa học liên tục được ra đời, như trí tuệ nhân tạo, thực tế ảo, điện toán đám mây, …. Đời sống xã hội đang có sự thay đổi không ngừng, máy móc đang dần dần thay thế con người trong nhiều công việc. Nắm bắt được xu hướng phát triển của thế giới, Bộ Giáo dục đã đề ra mục tiêu của giáo dục trung học phổ thông trong chương trình giáo dục phổ thông mới là giúp cho học sinh (HS) tiếp tục phát triển những phẩm chất, năng lực cần thiết đối với người lao động trong thời kỳ mới, khả năng tự học và học tập suốt đời, có thể lựa chọn được nghề nghiệp phù hợp với sở thích và năng lực, có thể thích ứng được với mọi sự đổi thay trong thời kỳ mới. Bởi vì những tri thức mới liên tục được ra đời, do đó để có thể đào tạo được những con người có đủ phẩm chất và năng lực đáp ứng được những yêu cầu của xã hội thì cần phải thay đổi cả về nội dung và phương pháp dạy học. Nội dung dạy học phải phù hợp với xu thế phát triển của thế giới, loại bỏ những kiến thức cũ, lạc hậu. Phương pháp dạy học cũng phải đổi mới, chuyển đổi từ việc chú trọng truyền thụ kiến thức sang việc phát triển những năng lực và phẩm chất cho HS phù hợp với những yêu cầu của xã hội. Để từ đó, HS với những năng lực đã được hình thành trong quá trình học tập khi ra khỏi nhà trường có thể tự lĩnh hội những kiến thức mới và thích nghi được với sự thay đổi không ngừng của xã hội. Trong những năm gần đây, việc đổi mới phương pháp dạy học đang được diễn ra rất sôi nổi ở trong tất cả các cấp học. Các phương pháp dạy học tích cực đã và đang được áp dụng ở trong rất nhiều các nhà trường phổ thông nhằm phát tính tích cực, chủ động và sáng tạo của HS. Chúng ta có thể liệt kê ra một số phương pháp dạy học tích cực như: phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề, phương pháp dạy học hợp tác, phương pháp dạy học 1
theo dự án, phương pháp dạy học khám phá, … Trong đó, phương pháp dạy học khám phá (DHKP) là một trong những phương pháp dạy học hiệu quả và rất dễ áp dụng vào trong nhà trường phổ thông, đặc biệt là ở trong môn Toán. Phương pháp DHKP là phương pháp giúp cho HS tự tìm tòi, phát hiện ra những tri thức mới, từ đó HS được tiếp thu tri thức một cách chủ động, chứ không còn thụ động như trước kia nữa. Phương pháp DHKP đã phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS trong quá trình học tập, đồng thời phát triển được những năng lực và phẩm chất cho HS. Đối với HS, toán học ở bậc trung học phổ thông (THPT) là một môn học hàn lâm, trừu tượng, nhiều lý thuyết và không có ứng dụng ở trọng thực tế. Tuy nhiên, toán học là một môn học xuất phát từ thực tiễn, lấy thực tiễn là động lực để phát triển và đồng thời thực tiễn cũng là nơi để kiểm tra tính đúng đắn của những tri thức toán học. Việc HS hiểu lầm về môn toán ở bậc THPT như vậy là do phương pháp dạy học truyền thống, nặng về lý thuyết mà không chú trọng tới tính ứng dụng của môn toán. Để có thể giải quyết được điều này, thì GV cần phải áp dụng những phương pháp dạy học tích cực, trong đó có phương pháp DHKP. Có rất nhiều những kiến thức toán học đã được tìm ra và kiểm chứng ở trong thực tế, những kiến thức đó, HS hoàn toàn có thể tự mình phát hiện thông qua những kiến thức vốn có của bản thân. Phương pháp DHKP giúp cho HS tự khám phá ra những kiến thức đó, thay cho việc áp đặt những kiến thức cho HS như những phương pháp dạy học truyền thống trước kia. HS trong quá trình khám phá ra kiến thức sẽ phát huy tính tích cực, sự sáng tạo của bản thân và đồng thời phát triển được năng lực ứng dụng toán học vào trong thực tiễn. Thể tích của khối đa diện và khối tròn xoay là một trong những nội dung rất quan trọng ở trong chương trình toán học ở lớp 12 và thường xuyên xuất hiện ở trong kỳ thi THPT quốc gia. Tuy là một nội dung quan trọng, nhưng những kiến thức về thể tích khối đa diện và khối tròn xoay không phải lần đầu 2
tiên HS được đề cập ở lớp 12. Mà những kiến thức đó đã được HS tiếp xúc ở trong chương trình toán lớp 4, lớp 5, lớp 8 và lớp 9 và cả ở trong thực tiễn đời sống. Do đó, với những kiến thức đã tích lũy được, HS ở lớp 12 hoàn toàn có thể tự khám phá ra những kiến thức ở trong chủ đề thể tích của khối đa diện và khối tròn xoay. Tuy nhiên, với áp lực của kỳ thi THPT quốc gia, việc dạy học chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn xoay lại chú trọng vào phương pháp thuyết trình, áp đặt những kiến thức, những công thức thể tích vào HS. Việc này không gây được hứng thú cho HS trong quá trình học tập chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn xoay ở lớp 12, từ đó không phát huy được tính tích cực, chủ động và sáng tạo của HS trong quá trình học tập. Thay vì việc áp đặt những lý thuyết, những công thức cho HS, GV hoàn toàn có thể để HS tự mình khám phá ra những kiến thức đó. Việc áp dụng phương pháp DHKP sẽ làm cho HS hứng thú trong quá trình học tập, đồng thời phát huy được năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề. Đã có rất nhiều đề tài nghiên cứu về phương pháp dạy học chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn xoay nhưng lại rất ít các luận văn nghiên cứu về việc vận dụng phương pháp DHKP vào chủ đề này, đồng thời vì đối tương HS, tôi đang giảng dạy là HS có trình độ trung bình. Do đó, với những lý do trên, tôi đã chọn đề tài: “Dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm đối với chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn xoay ở lớp 12” 2. Mục đích nghiên cứu  Nghiên cứu và hệ thống lại về phương pháp DHKP, từ đó đề xuất một số cách thức áp dụng phương pháp DHKP trong môn Toán ở trường phổ thông.  Thiết kế một số bài giảng đối với chủ đề thể tích ở trong chương trình lớp 12 bằng phương pháp DHKP nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, 3
sáng tạo của HS, từ đó góp phần nâng cao chất lượng dạy học ở trong chủ đề này. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu  Nghiên cứu cơ sở lý luận về phương pháp DHKP và cách áp dụng phương pháp DHKP trong môn Toán ở trường THPT.  Khảo sát thực trạng giảng dạy chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn xoay trong lớp 12 tại trường THPT Văn Hiến, Đống Đa, Hà Nội.  Thiết kế một số giáo án dạy học chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn xoay ở trong chương trình lớp 12 có vận dụng phương pháp DHKP.  Thực nghiệm sư phạm tại trường THPT Văn Hiến để kiểm tra tính khả thi của đề tài. 4. Câu hỏi nghiên cứu  Thế nào là phương pháp DHKP có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm?  Vận dụng phương pháp DHKP có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm trong chủ đề thể tích trong chương trình toán lớp 12 như thế nào để đạt được hiệu quả cao, đồng thời phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo cho HS?  Thiết kế một giáo án dạy học chủ để thể tích bằng phương pháp DHKP có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm là như thế nào? 5. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 5.1. Khách thể nghiên cứu. Quá trình dạy học chủ đề thể tích của khối đa diện và khối tròn xoay trong chương trình toán hình học lớp 12. 5.2. Đối tượng nghiên cứu Phương pháp DHKP được áp dụng trong quá trình dạy học chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn xoay trong chương trình toán lớp 12 nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS. 4
6. Giả thuyết nghiên cứu Nếu vận dụng phương pháp DHKP trong chủ đề thể tích trong chương trình hình học lớp 12 thì sẽ phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS, từ đó HS sẽ nắm vững các kiến thức về thể tích khối đa diện và khối tròn xoay trong lớp 12, đồng thời góp phần đổi mới các phương pháp dạy học và góp phần nâng cao chất lượng dạy học ở trường phổ thông. 7. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu 7.1. Giới hạn và phạm vi về nội dung Đề tài này nghiên cứu về phương pháp DHKP trong giảng dạy chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn xoay ở trong lớp 12. 7.2. Giới hạn và phạm vi về thời gian Các nghiên cứu và số liệu khảo sát của đề tài được tiến hành trong học kì I năm học 2019-2020. 7.3. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu HS lớp 12 ở trường THPT Văn Hiến - Đống Đa - Hà Nội. 8. Phương pháp nghiên cứu  Phương pháp nghiên cứu tài liệu: tổng hợp các tài liệu và phân tích các tài liệu, tư liệu có sẵn về phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt là về phương pháp DHKP, để từ đó xây dựng nên cơ sở lý luận của đề tài.  Phương pháp quan sát, điều tra, khảo sát thực tiễn: tiến hành dự giờ, trao đổi, tham khảo ý kiến với một số đồng nghiệp để ghi chép quá trình thử nghiệm làm căn cứ bổ sung cho phần phân tích kết quả thông qua việc theo dõi, lắng nghe, thu thập các thông tin về sự thể hiện ba mặt năng lực: kiến thức, kĩ năng và thái độ của khách thể.  Phương pháp thực nghiệm: nhằm đánh giá tính khả thi và hiệu quả của đề tài bằng việc xây dựng các bài kiểm tra ngắn. 5
 Phương pháp xử lí dữ liệu: để phân tích kết quả thu được sau quá trình thực nghiệm thông qua phần mềm Excel. 9. Những đóng góp của đề tài 9.1. Về mặt lý luận  Hệ thống các tư liệu về lý luận về phương pháp dạy học môn toán, đặc biệt là phương pháp DHKP .  Đề xuất một vài cách thức áp dụng phương pháp DHKP vào trong dạy học bộ môn toán ở trường phổ thông. 9.2. Về mặt thực tiễn  Xây dựng một số giáo án dạy học chủ đề thể tích của khối đa diện và khối tròn xoay trong chương trình lớp 12 bằng phương pháp DHKP. 10. Cấu trúc của luận văn Cấu trúc của luận văn gồm có 3 phần Phần mở đầu trình bày các vấn đề như sau: lý do chọn đề tài, mục đích nghiên cứu, nhiệm vụ nghiên cứu, câu hỏi nghiên cứu, khách thể và đối tượng nghiên cứu, giả thuyết nghiên cứu, giới hạn và phạm vi nghiên cứu, phương pháp nghiên cứu. Phần nội dung bao gồm 3 chương Chương 1: Cơ sở lý luận của đề tài Chương 2: Vận dụng phương pháp dạy học khám phá trong dạy học chủ đề thể tích khối đa diện và khối tròn xoay ở lớp 12 Chương 3: Thực nghiệm sư phạm Phần kết luận và kiến nghị trình bày những kết luận rút ra trong quá trình nghiên cứu cũng như thực nghiệm và nêu một số ý kiến đề xuất. 6
CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Phương pháp dạy học tích cực 1.1.1. Các quan niệm về phương pháp dạy học tích cực Phương pháp dạy học có thể được hiểu là cách thức làm việc giữa GV và HS, trong điều kiện xác định, qua đó mà HS nắm vững được kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo. Phương pháp dạy học có ba bình diện: - Bình diện vĩ mô là các quan điểm về phương pháp dạy học, ví dụ như: dạy học lấy người học làm trung tâm, dạy học theo hướng phát huy tính tích cực của HS, dạy học theo định hướng phát triển năng lực, … - Bình diện trung gian là các phương pháp dạy học cụ thể. Ví dụ: phương pháp phát hiện và giải quyết vấn đề, phương pháp dạy học theo nhóm, phương pháp dạy học theo dự án, phương pháp đóng vai, … - Bình diện vi mô là kĩ thuật dạy học, như : kĩ thuật động não, kỹ thuật các mảnh ghép, … Phương pháp dạy học tích cực là phương pháp dạy học tập trung vào việc phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS. 1.1.2. Đặc trưng của phương pháp dạy học tích cực Phương pháp dạy học tích cực có bốn đặc trưng cơ bản như sau: [4] - Dạy học thông qua các hoạt động của HS Dạy học thông qua quá trình tổ chức liên tiếp các hoạt động học tập của GV, từ đó giúp HS tự khám phá những tri thức mới chứ không phải thụ động tiếp thu những tri thức được sắp đặt sẵn như các phương pháp truyền thống trước kia. Ở đây, GV không cung cấp, áp đặt kiến thức cho HS mà chỉ là người tổ chức và chỉ đạo HS tham gia và thực hiện các hoạt động học tập ở trên lớp như nhớ lại kiến thức cũ, tìm tòi, phát hiện kiến thức mới, vận dụng 7
sáng tạo các kiến thức đã học vào giải quyết các tình huống trong quá trình học tập,… - Dạy học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học Chú trọng rèn luyện cho HS những phương pháp học tập để HS biết cách đọc sách, cách tìm kiếm các tài liệu, các kiến thức đã có, biết tìm tòi và khám phá ra những kiến thức mới, ... Ngoài ra, GV cũng cần rèn luyện cho HS các thao tác tư duy như phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát hóa, đặc biệt hóa, trừu tượng hóa,… để dần hình thành và phát triển năng lực sáng tạo của HS. - Tăng cường học tập cá thể phối hợp với học tập hợp tác Trong phương pháp dạy học tích cực, GV tạo điều kiện cho HS nghĩ nhiều hơn, làm nhiều hơn và được thảo luận nhiều hơn. Điều này có nghĩa là mỗi HS vừa phải tự lực tìm tòi và phát hiện tri thức mới, vừa phải hợp tác chặt chẽ với GV các các HS khác trong lớp. Lúc này, lớp học trở thành nơi giao tiếp giữa GV với HS, giữa HS với HS, nhằm vận dụng những kiến thức, kỹ năng của từng cá nhân, của từng tập thể ở trong lớp để giải quyết các hoạt động học tập mà GV đã đưa ra. - Kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò GV chú trọng đánh giá kết quả học tập của HS theo mục tiêu đã đề ra của mỗi bài học trong suốt quá trình dạy học thông qua hệ thống các câu hỏi, bài tập, các bài kiểm tra. Ngoài ra, GV phải chú trọng phát triển kỹ năng tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau của mỗi HS. Từ đó, HS có thể tự tìm ra những điều chưa tốt của bản thân và sẽ thay đổi, khắc phục sau này. 1.1.3. Một số biện pháp đổi mới phương pháp dạy học sáng hướng phát huy tính tích cực Nội dung này được viết theo tài liệu của Nguyễn Thành Kỉnh (2009) [10]. - Cải tiến các phương pháp dạy học truyền thống theo hướng phát huy những ưu điểm và khắc phục những nhược điểm 8
Đổi mới phương pháp dạy học không có nghĩa là loại bỏ các phương pháp dạy học truyền thống như thuyết trình, vấn đáp, … GV cần phải cải tiến các phương pháp dạy học truyền thống để phát huy được những ưu điểm vốn có của nó và hạn chế những nhược điểm. Tuy nhiên, các phương pháp dạy học truyền thống có những hạn chế tất yếu, do đó để có thể phát huy được tính tích cực của HS trong quá trình dạy học thì GV cần phải kết hợp sử dụng với các phương pháp dạy học mới. - Kết hợp đa dạng các phương pháp dạy học tích cực và phương pháp dạy học truyền thống nhằm phát huy những ưu điểm và hạn chế những nhược điểm của từng phương pháp Mỗi một phương pháp dạy học cả tích cực lẫn truyền thống đều có những ưu điểm và nhược điểm khác nhau. Do đó, để có thể hạn chế được những nhược điểm và cũng như phát huy được những ưu điểm thì GV cần phải kết hợp, sử dụng đa dạng các phương pháp dạy học khác nhau. Ví dụ như ở trong một tiết dạy, GV có thể kết hợp phương pháp dạy học thuyết trình với phương pháp dạy học nhóm. Điều này không chỉ phát huy được những ưu điểm của phương pháp dạy học thuyết trình như cho phép GV truyền thụ những lý thuyết khó, GV có thể truyền đạt khối lượng tri thức mới, …, đồng thời có thể phát huy được năng lực hoạt động nhóm của HS. - Sử dụng phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề Dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề là một trong những phương pháp dạy học quan trọng và được áp dụng phổ biến ở trong nhà trường phổ thông. Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề đặt HS trong một tình huống có vấn đề, qua việc giải quyết tình huống đó, HS sẽ lĩnh hội được tri thức, kỹ năng. - Sử dụng phương pháp dạy học định hướng hành động Dạy học định hướng hành động là một quan niệm dạy học kết hợp chặt chẽ giữa hoạt động trí óc và hoạt động chân tay. Trong quá trình học tập, HS thực hiện các hoạt động học tập có sự kết hợp giữa hoạt động trí tuệ và hoạt động chân tay. Đây là một quan niệm dạy học theo hướng tích cực hóa. 9
- Tăng cường sử dụng phương tiện dạy học và áp dụng công nghệ thông tin vào quá trình dạy học Với sự bùng nổ của khoa học - kỹ thuật, những phương tiện dạy học mới liên tục được ra đời, những phương tiện dạy học này có vai trò quan trọng trong quá trình dạy học. Nhờ có các phương tiện này, những kiến thức mà HS được học trở nên trực quan hơn, HS có thể tiến hành thí nghiệm, thực hành để kiểm tra những kiến thức mà mình đã được học. Hiện nay, các trường phổ thông đang tăng cường bổ sung các phương tiện dạy học. Tuy nhiên, những phương tiện dạy học mà do GV tự làm vẫn luôn có ý nghĩa quan trọng. - Chú trọng các phương pháp dạy học đặc thù của từng bộ môn Mỗi một môn học có những đặc thù riêng, do đó mỗi môn học đều có những phương pháp dạy học đặc thù của riêng bộ môn đó. Các phương pháp dạy học này có vai trò quan trọng trong giảng dạy bộ môn đó. Do đó, trong quá trình giảng dạy, GV cần phải chú ý tới các phương pháp dạy học đặc thù này. 1.1.4. Một số phương pháp dạy học tích cực Nội dung này được viết theo tài liệu của Nguyễn Bá Kim (2007) [6]. Hiện nay, các phương pháp dạy học tích cực đã được áp dụng rất phổ biến ở trong các nhà trường phổ thông, chúng ta có thể đến một vài phương pháp sau: phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề, phương pháp dạy học nhóm, phương pháp đóng vai, phương pháp dạy học theo dự án, phương pháp DHKP, … - Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề là phương pháp dạy học mà GV đặt HS vào các tình huống có vấn đề, các tình huống này chứa đựng mâu thuẫn giữa cái đã biết và cái chưa biết, mà thông qua việc giải quyết những tình huống đó, HS sẽ khám phá ra những kiến thức mới cho bản thân. - Phương pháp dạy học nhóm còn được gọi là dạy học hợp tác, trong đó GV chia HS của một lớp thành các nhóm nhỏ, các nhóm nhỏ này sẽ thực hiện các nhiệm vụ mà GV đưa ra trên cơ sở phân công và hợp tác làm 10
việc. Kết quả của quá trình hoạt động nhóm sẽ được trình bày trước lớp và được đánh giá bởi GV và các nhóm khác. - Phương pháp dạy học theo dự án còn gọi là phương pháp dự án, trong đó HS thực hiện một nhiệm vụ học tập phức hợp do GV đưa ra, kết hợp giữa lí thuyết và thực hành. HS thực hiện nhiệm vụ này với tính tự lực cao, từ việc tự lập kế hoạch làm việc đến thực hiện, đánh giá kết quả thực hiện dự án, rút ra những kinh nghiệm cho những dự án sau này. Hình thức của phương pháp này có thể là cá nhân hoặc theo nhóm. Tuy nhiên với đặc thù của HS phổ thông, phương pháp dạy học dự án thường được tiến hành theo nhóm. Kết quả của phương pháp này là các sản phẩm hay hành động có thể giới thiệu được trước lớp. - Phương pháp đóng vai là phương pháp GV tổ chức cho HS tham gia vào một tình huống giả định nào đó. Đây là phương pháp nhằm giúp cho HS suy nghĩ về một vấn đề nào đó bằng cách tham gia hoặc quan sát những tình huống giả định. Việc “diễn” những tình huống giả định không phải là phần chính của phương pháp này mà việc thảo luận sau đó để rút ra những kiến thức mới là điều quan trọng. 1.2. Phương pháp dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm 1.2.1. Các quan niệm về phương pháp dạy học khám phá có hướng dẫn thông qua hoạt động trải nghiệm Hiện nay, các phương pháp dạy học tích cực đang được áp dụng ở trong tất cả các môn học và trong tất cả các cấp học. Trái ngược với phương pháp dạy học truyền thống, chú trọng vào việc truyền đạt tri thức một cách thụ động thì phương pháp dạy học tích cực lại chú trọng vào việc phát triển năng lực cho HS, giúp cho HS phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo trong quá trình học tập. Trong các phương pháp dạy học tích cực đã được đề cập ở trên, phương pháp DHKP là một trong những phương pháp dạy học đang được áp dụng rất nhiều ở trong môn toán. Trước khi tìm hiểu thế nào là phương pháp DHKP, chúng ta đi tìm hiểu khái niệm về khám phá. 11
Theo từ điển tiếng Việt, khám phá là phát hiện, tìm ra cái ẩn giấu, bí mật. Theo TS. Lê Võ Bình, khám phá là một quá trình gồm quan sát, tổng hợp, phân tích, so sánh, đánh giá, nêu giả thuyết và suy luận nhằm phát hiện những thuộc tính, những khái niệm có tính quy luật của đối tượng hoặc các mối liên hệ giữa các sự vật, hiện tượng mà chủ thể chưa từng biết trước đó. Từ đó, chúng ta có thể hiểu đơn giản phương pháp DHKP là phương pháp dạy học giúp cho người học tự đi tìm phương án giải quyết một sự vật, hiện tượng nào đó để từ đó tìm ra con đường dẫn đến tri thức. Theo TS. Lê Võ Bình, phương pháp DHKP thường được thực hiện thông qua hệ thống hoạt động, trong đó GV khéo léo đặt HS vào vị trí của người phát hiện, khám phá lại những tri thức trong kho tàng kiến thức của nhân loại thông qua các câu hỏi hoặc yêu cầu hành động, mà khi HS giải đáp, thực hiện được sẽ dần xuất hiện con đường dẫn đến tri thức. Mục đích của DHKP không chỉ giúp cho HS lĩnh hội kiến thức mới của môn học, mà quan trọng hơn là trang bị cho HS những phương pháp phát hiện và giải quyết một vấn đề nào đó một cách độc lập và sáng tạo. [1] Theo Jackc Richards - John Platt - Heidi Platt: DHKP là phương pháp dạy học dựa theo những nguyên tắc sau:  HS phát triển quá trình tư duy liên quan đến việc khám phá và tìm hiểu trí thức thông qua việc quan sát, phân loại, tiên đoán, mô tả và suy luận.  GV sử dụng các phương pháp dạy học đặc trưng, hỗ trợ quá trình khám phá và tìm hiểu.  Giáo trình dạy học không phải là nguồn thông tin duy nhất cho người học.  Kết quả được đưa ra với mục đích thảo luận mà không phải là kết quả cuối cùng.  Người học cần có kế hoạch, tiến hành và đánh giá quá trình học tập của bản thân với sự hỗ trợ của GV. 12