Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Vật lí: Thiết kế và sử dụng trò chơi phần quang hình học trong dạy học vật lí cho học sinh Trung học phổ thông

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:98

Thêm vào BST

Báo xấu

38
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn này nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn về sử dụng trò chơi trong dạy học để thiết kế và sử dụng một số trò chơi phần Quang hình học trong dạy học Vật lí cho học sinh trung học phổ thông nhằm nâng cao hiệu quả dạy học phần Quang hình học. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Sư phạm Vật lí: Thiết kế và sử dụng trò chơi phần quang hình học trong dạy học vật lí cho học sinh Trung học phổ thông

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC TRẦN PHƯƠNG NAM THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG TRÒ CHƠI PHẦN QUANG HÌNH HỌC TRONG DẠY HỌC VẬT LÍ CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM VẬT LÍ HÀ NỘI – 2019
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC TRẦN PHƯƠNG NAM THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG TRÒ CHƠI PHẦN QUANG HÌNH HỌC TRONG DẠY HỌC VẬT LÍ CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM VẬT LÍ Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Vật lí Mã số: 8140111 Cán bộ hướng dẫn: PGS. TS. NGUYỄN VĂN NHÃ HÀ NỘI – 2019
LỜI CẢM ƠN Sau một quá trình nghiên cứu và học tập tại trường Đại học Giáo dục – Đại học Quốc gia Hà Nội, tôi đã hoàn thành xong luận văn của mình. Trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu tại trường, tôi đã nhận được sự hỗ trợ, động viên, giúp đỡ vô cùng quý báu của các Thầy, Cô giảng viên. Đó là một nguồn động lực to lớn và rất ý nghĩa đối với bản thân tôi. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc đến các Thầy, Cô giảng viên trường ĐHGD – ĐHQG Hà Nội. Và đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng ngưỡng mộ và biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Văn Nhã, người đã truyền động lực và cảm hứng và giúp đỡ cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến với các anh chị học viên cao học khóa QH 2017 – S đã đồng hành và hỗ trợ tôi trong suốt thời gian theo học tại trường. Cùng với đó, tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, các anh chị em đồng nghiệp cùng các em học sinh tại trường Phổ thông liên cấp Newton và những người thân trong gia đình đã động viên, quan tâm, tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong thời gian học tập và nghiên cứu đề tài này. Dù đã rất cố gắng hoàn thành luận văn bằng tất cả lòng nhiệt tình và tâm huyết, song vẫn còn những thiếu sót, tôi rất mong được sự đóng góp ý kiến từ quý thầy cô và đồng nghiệp. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 10 năm 2019 Học viên Trần Phương Nam i
DANH MỤC VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ TNSP Thực nghiệm sư pham Nxb Nhà xuất bản ĐHSP Đại học Sư Phạm ĐHQG Đại học Quốc Gia KHGD Khoa học Giáo dục KHXH Khoa học Xã hội ĐC Đối chứng TN Thực nghiệm GV Giáo viên ii
DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU ĐỒ VÀ HÌNH Bảng 1.1. Lựa chọn của học sinh về hình thức và phương pháp dạy học .......... 23 Bảng 1.2. Lựa chọn về kiểu trò chơi yêu thích ................................................... 24 Bảng 1.3. Mức độ sử dụng trò chơi trong dạy học của giáo viên ....................... 25 Bảng 1.4. Đánh giá của giáo viên về tác dụng của trò chơi trong dạy học......... 25 Bảng 3.1. Sự đánh giá về môn Vật lí theo mức độ ............................................. 66 Bảng 3.2. Mức độ biểu hiện tính tích cực trong học tập của học sinh................ 67 Bảng 3.3. Thống kê cảm nhận của học sinh về giờ học Vật lí của lớp đối chứng ................................................................................................ 69 Bảng 3.4. Thống kê cảm nhận của học sinh về giờ học Vật lí trước thực nghiệm sư phạm của lớp thực nghiệm............................................... 69 Bảng 3.5. Thống kê cảm nhận của học sinh về giờ học Vật lí sau thực nghiệm sư phạm của lớp thực nghiệm. ................................................. 70 Bảng 3.6. Thống kê điểm kiểm tra sau thực nghiệm sư phạm............................ 72 Biểu đồ 1.1. Lựa chọn của học sinh về hình thức và phương pháp dạy học ...... 23 Biểu đồ 3.1. So sánh mức độ cảm nhận của học sinh trước và sau khi thực nghiệm sư phạm ............................................................... 70 Biểu đồ 3.2. So sánh mức độ cảm nhận của học sinh giữa lớp đối chứng và lớp thực nghiệm .............................................................. 71 Biểu đồ 3.3. Phân bố điểm kiểm tra của học sinh ở lớp đối chứng và lớp thực nghiệm sau thực nghiệm sư phạm ................................................... 72 Hình 2.1. Sơ đầu cấu trúc phần Quang hình học ................................................ 30 Hình 2.2a. Các hình ảnh minh họa số 1 cho trò chơi đuổi hình bắt chữ............. 38 Hình 2.2b. Các hình ảnh minh họa số 2 cho trò chơi đuổi hình bắt chữ ............ 39 Hình 2.3a. Hình ảnh minh họa số 1 cho trò chơi tìm cụm từ liên quan .............. 41 Hình 2.3b. Hình ảnh minh họa số 2 cho trò chơi tìm cụm từ liên quan.............. 41 iii
Hình 2.3c. Hình ảnh minh họa số 2 cho trò chơi tìm cụm từ liên quan .............. 42 Hình 2.4. Các mảnh ghép minh họa cho trò chơi mảnh ghép trí tuệ .................. 43 Hình 2.5. Cách sắp xếp vị trị đèn laze và điểm A minh họa cho trò chơi sắp xếp các dụng cụ quang .................................................................... 44 Hình 2.6. Mô phỏng thấu kính hội tụ tự chế bằng nilon và nước ....................... 46 iv
MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................... i DANH MỤC VIẾT TẮT .................................................................................... ii DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU ĐỒ VÀ HÌNH ............................................ iii MỤC LỤC ............................................................................................................ v MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 2 3. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 2 4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu .............................................................. 3 5. Vấn đề nghiên cứu ........................................................................................... 3 6. Giả thuyết nghiên cứu ..................................................................................... 3 7. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 3 8. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn đề tài ............................................................. 3 9. Phương pháp nghiên cứu................................................................................ 4 10. Cấu trúc luận văn .......................................................................................... 4 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI .................. 5 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................... 5 1.1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ở nước ngoài ................................................. 5 1.1.2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ở trong nước .................................................. 7 1.2. Các khái niệm cơ bản................................................................................... 8 1.2.1. Trò chơi....................................................................................................... 8 1.2.1.1. Chơi và hoạt động chơi ............................................................................ 8 1.2.1.2. Trò chơi .................................................................................................. 10 1.2.2. Trò chơi trong dạy học ............................................................................. 10 1.3. Những vấn đề lí luận cơ bản về trò chơi trong dạy học ......................... 12 v
1.3.1. Cấu trúc chung của trò chơi trong dạy học ............................................ 12 1.3.2. Phân loại trò chơi trong dạy học ............................................................. 13 1.3.3. Chức năng dạy học của trò chơi ............................................................. 18 1.4. Thực trạng của việc sử dụng trò chơi trong dạy học Vật lí cho học sinh ở trường phổ thông liên cấp Newton ............................................................... 21 1.4.1. Vài nét về trường phổ thông liên cấp Newton ........................................ 21 1.4.2. Khảo sát tình hình sử dụng trò chơi tại trường Liên cấp Newton ........ 22 1.4.3. Kết quả tìm hiểu ....................................................................................... 22 1.4.3.1. Kết quả phiếu khảo sát từ học sinh ........................................................ 22 1.5.3.2. Kết quả phiếu khảo sát từ giáo viên ....................................................... 25 1.4.4. Đánh giá kết quả khảo sát ....................................................................... 27 Kết luận chương 1 ............................................................................................. 29 CHƯƠNG 2. THIẾT KẾ MỘT SỐ TRÒ CHƠI PHẦN QUANG HÌNH HỌC TRONG DẠY VẬT LÍ CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG........................................................................... 30 2.1. Thiết kế một số trò chơi phần Quang hình học trong dạy học Vật lí.... 30 2.1.1. Phân tích nội dung và kiến thức trong phần Quang hình học .............. 30 2.1.1.1. Cấu trúc phần Quang hình học .............................................................. 30 2.1.1.2. Mục tiêu của phần học ........................................................................... 30 2.1.1.3. Đặc điểm phần Quang hình học ............................................................ 32 2.1.2. Cơ sở và nguyên tắc của việc thiết kế trò chơi trong dạy học Vật lí ...... 33 2.1.2.1. Cơ sở thiết kế trò chơi trong dạy học Vật lí ........................................... 33 2.1.2.2. Nguyên tắc của việc thiết kế trò chơi trong dạy học Vật lí .................... 33 2.1.3. Thiết kế một số trò chơi phần Quang hình học trong dạy học Vật lí cho học sinh trung học phổ thông ...................................................................... 34 2.1.3.1. Mô tả chung các nhóm trò chơi dạy học .................................................. 34 vi
2.1.3.2. Thiết kế một số chơi trong dạy học Vật lí phần Quang hình học .............. 35 2.1.4. Xây dựng bài giảng sử dụng trò chơi trong dạy học phần Quang hình học ........................................................................................ 46 2.2. Xây dựng và sử dụng trò chơi trong dạy học .......................................... 54 2.2.1. Các bước xây dựng trò chơi..................................................................... 54 2.2.2. Các quy tắc và chú ý khi xây dựng và sử dụng các loại trò chơi trong dạy học ...................................................................................................... 55 2.2.2.1. Quy tắc xây dụng và sử dụng của trò chơi trong dạy học ..................... 55 2.2.2.2. Một số chú ý khi sử dụng các loại trò chơi trong dạy học..................... 57 2.2.3. Sử dụng trò chơi kết hợp với phương tiện, kỹ thuật dạy học................. 58 2.2.4. Bồi dưỡng cho giáo viên về nhận thức và kỹ năng xây dựng và sử dụng trò chơi trong dạy học Vật lí .............................................................................. 60 2.2.5. Nâng cao nhận thức, hành vi và thái độ tích cực cho học sinh khi thực hiện các trò chơi trong dạy học do giáo viên đề ra ............................ 61 Kết luận chương 2 ............................................................................................. 62 CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .................................................... 63 3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm ......................................................... 63 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................. 63 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm trò chơi trong dạy học ....................................... 63 3.2. Đối tượng, thời gian và phương pháp thực nghiệm sư phạm ................ 64 3.2.1. Đối tượng thực nghiệm sư phạm............................................................. 64 3.2.2. Thời gian và địa điểm thực nghiệm sư phạm ......................................... 64 3.2.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm ....................................................... 64 3.3. Cách thức thực nghiệm và tiêu chí đánh giá ........................................... 65 3.3.1. Cách thức thực nghiệm sư phạm ............................................................ 65 3.3.2. Quy trình xử lí số liệu .............................................................................. 66 vii
3.4. Kết quả thực nghiệm sư phạm .................................................................. 67 3.4.1. Đánh giá định tính ................................................................................... 67 3.4.1.1. Biểu hiện tích cực của học sinh trong giờ học....................................... 67 3.4.1.2. Cảm nhận của học sinh về các giờ học Vật lí ........................................ 68 3.5. Đánh giá chung về thực nghiệm sư phạm ................................................ 73 Kết luận chương 3 ............................................................................................. 74 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ................................................................... 75 1. Kết luận .......................................................................................................... 75 2. Khuyến nghị ................................................................................................... 76 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................ 78 viii
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong lớp học ngày nay, các nhà giáo dục thường xuyên phải đổi mới các phương pháp giảng dạy nhằm tạo cơ hội thuận lợi nhất và tốt nhất cho người học. Ngoài việc học những kiến thức người học cần được đào tạo thêm về những kĩ năng, những phẩm chất cần thiết và đặc biệt để cho người học cảm thấy tự tin với công việc của mình và mở rộng việc học tập. Trong bối cảnh đó, việc tạo động lực và niềm say mê yêu thích của người học là cực kì quan trọng. Điều này vừa yêu cầu người học phát huy sự chủ động, tích cực trong học tập, đồng thời đòi hỏi người thầy chủ động trong việc chiếm lĩnh tri thức, kinh nghiệm để có khả năng thích ứng cao trong việc tiếp cận xu hướng dạy học mới. Hiện nay mục tiêu mới của giáo dục nước ta là phát triển đồng đều các năng lực chuyên môn, các kĩ năng và phẩm chất để sẵn sàng bước vào kỉ nguyên cách mạng công nghiệp 4.0. Tuy nhiên, hình thức dạy học truyền thống, dựa trên diễn thuyết trên chưa đáp ứng được hết những mục tiêu mới và đặc biệt phương pháp dạy học truyền thống có thể gây khó đối với một số học sinh. Khi đó hiệu quả của một tiết học, từ việc chủ động chiếm lĩnh kiến thức đến rèn luyện kĩ năng sẽ rất thấp. Việc tìm kiếm động lực để hoàn thành bài tập ở nhà hoặc chuẩn bị trước khi đến lớp có thể là một cuộc đấu tranh liên tục, đặc biệt là khi mọi nỗ lực được đáp lại bằng thứ hạng không cao hoặc sự thất vọng của giáo viên và bố mẹ. Nhằm đáp ứng yêu cầu NQ29/CP về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, nhiều hoạt động đổi mới phương pháp dạy học đã được phát động và triển khai dưới nhiều hình thức khác nhau. Có nhiều phương pháp và kĩ thuật dạy học nhằm phát huy sự chủ động, tích cực cho học sinh đã được triển khai. Trong đó sử dụng trò chơi trong dạy học là một biện pháp dạy học đã được triển khai, tuy nhiên việc sử dụng chưa nhiều và phần lớn ở độ tuổi mẫu giáo và tiểu học. Sử 1
dụng trò chơi trong dạy học phù hợp với xu hướng đổi mới dạy học hiện đại. Những trò chơi được lồng ghép kiến thức sẽ giúp cho học sinh ghi nhớ được kiến thức tốt hơn và một cách tự nhiên hơn. Ngoài ra những trò chơi trong dạy học sẽ giúp cho không khí trong lớp học thoải mái và tạo ra sự yêu thích cho học sinh. Các trò chơi theo nhóm yêu cầu học sinh ngoài những kiến thức bài học phải có kĩ năng hoạt động nhóm tốt, nâng cao tinh thần đoàn kết trong lớp học. Phần Quang hình học – Vật lí 11 cơ bản Trung học phổ thông có khối lượng kiến thức khá lớn và nhiều kiến thức khó. Ngoài ra phần này cũng có rất nhiều công thức tính toán khó nhớ. Xuất phát từ những lí do trên, tôi chọn đề tài “Thiết kế và sử dụng trò chơi phần Quang hình học trong dạy học Vật lí cho học sinh trung học phổ thông” làm đề tài nghiên cứu. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn về sử dụng trò chơi trong dạy học để thiết kế và sử dụng một số trò chơi phần Quang hình học trong dạy học Vật lí cho học sinh trung học phổ thông nhằm nâng cao hiệu quả dạy học phần Quang hình học. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu 1) Nghiên cứu cơ sở lí luận của trò chơi và yêu cầu của một trò chơi. 2) Nghiên cứu cơ sở lí luận của việc xây dựng trò chơi trong dạy học. 3) Nghiên cứu thực trạng việc sử dụng trò chơi trong dạy học môn Vật lí. 4) Xây dựng một số trò chơi trong dạy học phần Quang hình học trong dạy học môn Vật lí và các biện pháp sử dụng các trò chơi học tập đã thiết kế. 5) Thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các trò chơi và các biện pháp sử dụng của các trò chơi. 2
4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu - Khách thể nghiên cứu Hoạt động dạy và học môn Vật lí (phần Quang hình học) có sử dụng trò chơi của giáo viên và học sinh lớp 11 trường phổ thông liên cấp Newton. - Đối tượng nghiên cứu Một số trò chơi trong dạy học phần Quang hình học trong Vật lí 11. 5. Vấn đề nghiên cứu Đề tài tập trung vào nghiên cứu hai vấn đề cơ bản sau: - Thiết kế một số trò chơi có lồng ghép kiến thức phần Quang hình học như thế nào để đáp ứng các yêu cầu trong lớp học? - Việc sử dụng trò chơi hỗ trợ trong quá trình dạy phần Quang hình học như thế nào để có hiệu quả và đúng mục đích? 6. Giả thuyết nghiên cứu Nếu đề tài “Thiết kế và sử dụng trò chơi phần Quang hình học trong dạy học Vật lí cho học sinh trung học phổ thông” được hoàn thành có thể sẽ góp phần nâng cao hiệu quả dạy học phần Quang hình học cho học sinh lớp 11. 7. Phạm vi nghiên cứu Đề tài này tập trung nghiên cứu vấn đề xây dựng và sử dụng trò chơi trong dạy học phần Quang hình học trong dạy học môn Vật lí của học sinh lớp 11. 8. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài - Ý nghĩa lí luận của đề tài Đề tài phát triển lí luận về xây dựng trò chơi trong dạy học Vật lí cho học sinh trung học phổ thông. - Ý nghĩa thực tiễn của đề tài Kết quả nghiên cứu có thể được vận dụng trong các tiết học cho học sinh trung học phổ thông môn Vật lí. 3
9. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp nghiên cứu lý luận Nghiên cứu lý luận về trò chơi và các yêu cầu đối với trò chơi trong dạy và học Vật lí ở trường trung học phổ thông. - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn (điều tra, quan sát, chuyên gia...) + Nghiên cứu thực tiễn việc dạy và học sử dụng trò chơi trong phần Quang hình học. + Tham khảo các ý kiến của các chuyên gia giáo dục, chuyên gia tin học về xây dựng và sử dụng trò chơi trong dạy học. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm Tiến hành dạy song song lớp thực nghiệm và lớp đối chứng. Một lớp sử dụng các trò chơi trong dạy học và một lớp không sử dụng các trò chơi trong dạy học. - Phương pháp thống kê toán học Sử dụng thống kê toán học nhằm phân tích, đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm. 10. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, khuyến nghị, tài liệu tham khảo, luận văn dự kiến được trình bày trong 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài. Chương 2: Thiết kế và sử dụng một số trò chơi phần Quang hình học trong dạy học Vật lí cho học sinh trung học phổ thông. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. 4
CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ở nước ngoài Vào giữa khoảng giữa thế kỉ XIX, các nhà giáo dục nước Nga đã tìm hiểu và nghiên cứu vai trò của giáo dục, đặc biệt tính hấp dẫn của trò chơi dân gian với độ tuổi trẻ nhỏ. Các nhà giáo dục đã nhận thấy tính hiệu quả của các trò chơi trong dạy học. Trong lời mở đầu của cuốn “Trò chơi của trẻ em Nga” đã chỉ ra nguồn gốc, giá trị đặc biệt và tính hấp dẫn lạ thường của trò chơi dân gian Nga [8] Bên cạnh các trò chơi học tập truyền thống còn có một số trò chơi trong dạy học khác do các nhà giáo dục đã có tên tuổi xây dựng. J.A.Komenxki, một nhà sư phạm của Tiệp Khắc, một người nổi tiếng về xu hướng sử dụng trò chơi trong dạy học giúp phát triển toàn diện cho trẻ. Ông cho rằng trò chơi là một hình thức hoạt động rất cần thiết, phù hợp tư duy và hoạt động của trẻ. Trò chơi trong dạy học là một hình thức hoạt động trí tuệ nghiêm túc, nó giúp những khả năng của trẻ em được phát triển đồng đều và giúp trẻ mở rộng kiến thức phong phú. Theo quan điểm của J.A.Komenxki thì trò chơi là niềm vui sướng của tuổi thơ và cũng là phương tiện phát triển toàn diện cho trẻ. Ông đã khuyên rằng phải chú ý đến trò chơi trong dạy học cho trẻ đồng thời phải hướng dẫn, chỉ đạo đúng đắn cho trẻ nhằm phát huy tối đa hiệu quả của trò chơi. Ta đã biết rằng, trong lịch sử Ph.Proebel (1782-1852) là nhà giáo dục người Đức nổi tiếng. Trong nền giáo dục của những thập niên trước, việc sử dụng trò chơi nhằm mục đích dạy học được thể hiện đầy đủ và rõ ràng trong tư duy giáo dục của ông. Ph.Proebel đã khởi xướng và đưa ra ý tưởng dạy học kết hợp với 5
các trò chơi cho trẻ. Tuy nhiên cở sở lí luận của ông về trò chơi lại phản ánh tính chất sư phạm duy tâm thần bí. PPhroebel cho rằng thông qua trò chơi trẻ sẽ nhận I.B.Bazedova có suy nghĩ rằng trò chơi là phương tiện dạy học. Theo I.B.Bazedov, nếu trong giờ học, giáo viên sử dụng các phương pháp chơi hoặc dạy học dưới các hình thức trò chơi thì sẽ đáp ứng được nhu cầu của người học và chắc chắn hiệu quả tiết học sẽ cao hơn. Hệ thống trò chơi học tập mà ông thiết kế mang lại niềm vui và tăng cường sự phát triển năng lực trí tuệ. Ông đã thiết kế một số trò chơi như trò chơi gọi tên, trò chơi phát triển kĩ năng, trò chơi đoán từ trái nghĩa hoặc điền từ còn thiếu [17] Ngoài ra, tính tích cực cũng được nhiều nhà sư phạm như nghiên cứu ở nhiều khía cạnh khác nhau. 6
1.1.2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ở trong nước Ở trong nước, cũng có nhiều tác giả đã nghiên cứu về việc xây dựng và sử dụng trò chơi trong dạy học ở các lĩnh vực khác nhau. Một số tác giả như Vũ Minh Hồng, Lê Bích Ngọc [6], [10]. đã bắt đầu nghiên cứu và biên soạn một số trò chơi và trò chơi trong dạy học. Những hệ thống trò chơi học tập được các tác giả nghiên cứu chủ yếu nhằm củng cố kiến thức cho học sinh và giành riêng cho một số môn học. Các trò chơi trong dạy học được đề cập đến chủ yếu để hình thành biểu tượng toán đơn giản, rèn các giác quan, ghi nhớ, phát triển tư duy, ngôn ngữ và làm quen với môi trường xung quanh... Các tác giả chú ý rất nhiều đến ý nghĩa phát triển của trò chơi học tập, không đơn thuần chỉ phát triển ở các giác quan mà còn phát triển các chức năng tâm lý chung của trẻ. Tuy nhiên, trong các nghiên cứu đó cũng chưa đi sâu nghiên cứu và tìm hiểu về việc xây dựng, sử dụng trò chơi trong dạy học dành cho quá trình nhận thức của học trò. Trong tác phẩm “Trò chơi trẻ em” của tác giả Nguyễn Ánh Tuyết đã đề cập đến trò chơi trí tuệ. Loại trò chơi này có tác dụng thúc đẩy hoạt động trí tuệ và nâng cao tính sáng tạo của trẻ. Trong tác phẩm này, bà đã giới thiệu một số trò chơi trí tuệ dành cho trẻ em [16]. Một số nghiên cứu gần đây đã đề cập đến việc xây dựng và sử dụng trò chơi trong dạy học nhằm phát huy tính tích cực của học sinh. Tuy nhiên các nghiên cứu lại để cập các trò chơi trong dạy học ở nhiều bộ môn khác nhau. Tác giả Trương Thị Xuân Huệ tìm hiểu việc xây dựng và sử dụng trò chơi nhằm hình thành biểu tượng toán ban đầu cho trẻ mẫu giáo lớn [7]. Tác giả Hứa Thị Hạnh 7
thì nghiên cứu việc thiết kế và sử dụng trò chơi học tập nhằm phát triển trí tuệ của trẻ mẫu giáo nhỡ (4-5 tuổi) và đã đưa ra một số biện pháp nhằm phát huy tính tích cực học tập của học sinh thông qua việc xây dựng và sử dụng trò chơi trong học tập. Tuy nhiên, các tác giả chỉ dừng lại ở phạm vi nghiên cứu chủ yếu là trẻ nhỏ, chưa nghiên cứu về các đối tượng lớn tuổi hơn. Tóm lại, các kết quả nghiên cứu trên cho thấy từ trước đến nay, có khá nhiều tác giả và công trình nghiên cứu về trò chơi trong dạy học. Song chưa có một công trình nghiên cứu nào đi sâu vào việc thiết kế và sử dụng trò chơi phần Quang hình học trong dạy học Vật lí cho học sinh trung học phổ thông. Những công trình nghiên cứu nêu trên là cơ sở cho việc nghiên cứu đề tài: “Thiết kế và sử dụng trò chơi phần Quang hình học trong dạy học Vật lí cho học sinh trung học phổ thông”. 1.2. Các khái niệm cơ bản 1.2.1. Trò chơi 1.2.1.1. Chơi và hoạt động chơi Chơi là một trong những hoạt động cơ bản và thiết yếu của con người. Nó luôn có mặt trong đời sống con người ở mọi lứa tuổi và chỉ thay đổi hình thức chơi từ người ít tuổi đến người nhiều tuổi. Khi chơi, tất cả đều say mê, vui vẻ, thoải mái. Chơi là một nội dung chính của cuộc sống và cũng là hoạt động chủ đạo của trẻ nhỏ. Còn đối với người lớn, hoạt động chơi lại chiếm một vị trí nhất định nào đó trong cuộc sống của họ. Chơi và hoạt động chơi có thể được hiểu như sau: 8
Hoạt động chơi của mỗi người được thể hiện vô cùng đa dạng về cả nội dung và hình thức. Mỗi tác giả đều có những định nghĩa về trò chơi, vì vậy khó có thể đưa ra một khái niệm chung cho thuật ngữ “chơi” trong toàn bộ phạm vi hoạt động rộng lớn của con người. Quá trình chơi có thể quy về 2 cấp độ sau: cấp độ hành vi và cấp độ hoạt động. Hoạt động chơi chỉ có ở con người. Nó diễn ra theo nhu cầu, được điều khiển bởi động cơ bên trong chủ thể của quá trình chơi, và là hình thái đặc biệt của sự chơi. Yếu tố động cơ là một yếu tố để phân biệt rõ hoạt động chơi với những dạng hoạt động khác của con người. Hoạt động chơi là dạng chơi có ý thức, cả nội dung văn hóa xã hội, dựa trên các chức năng tâm lý cấp cao và chỉ có ở người, không có ở động vật [8]. Tóm lại, chơi và hoạt động của con người mang đến cho người chơi một trạng thái vui vẻ và thoải mái. Tuy nhiên không phải mọi hiện tương chơi đều là có ý thức. Có nhiều hiện tượng chơi chỉ là những hành vi, nhu cầu bản năng của sinh vật hoặc con người. Hoạt động chơi ở con người có bản chất tự nhiên, ngây thơ vì hoạt động chơi ở con người là một trường hợp của chơi nhưng đây là dạng chơi ở người có ý thức, có động cơ xã hội, có nhận thức, tình cảm và đạo đức. 9
1.2.1.2. Trò chơi Trò chơi là do bản năng quy định và chơi là một hoạt động để giải phóng năng lượng dư thừa. Còn theo J.Piagie cho rằng trò chơi là một trong những yếu tố quan trọng đối với sự phát triển trí tuệ. Theo quan điểm triết học cho rằng trò chơi có bắt nguồn từ cuốc sống lao động và mang bản chất xã hội. Các trò chơi được lưu giữ qua nhiều thế hệ thông qua con đường giáo dục. Theo tác giả Đặng Thành Hưng thì “trò chơi” được định nghĩa theo hai cách như sau: + Loại trò chơi phổ biến: Đó chính là trò chơi có luật, có mục đích rõ ràng, kết quả và yêu cầu hành động và có tính tranh đua giữa người chơi hoặc tính thách thức đối với người tham gia [8]. Để tạo thành trò chơi thì các trò chơi đòi hỏi phải có luật lệ, quy tắc, nhiệm vụ. Nếu không có những yếu tố trên thì đó chỉ có sự chơi đơn giản. Ngoài ra trò chơi cũng có các yếu tố chơi, các trò chơi phải có hệ thống, tổ chức rõ ràng. Và để tiến hành trò chơi phải có hệ thống luật chơi và tất cả người chơi phải tuân theo luật chơi. Tất cả hành vi chơi không theo luật, chơi tùy tiện thì không được gọi là trò chơi. 1.2.2. Trò chơi trong dạy học Trò chơi trong dạy học có nguồn gốc từ trong dân gian, từ chính cuộc sống hàng ngày của con người. Ngay từ nhỏ, trẻ em đã được chơi những trò chơi đầu tiên giữa con cái với người thân trong gia đình. Trẻ em được tiếp xúc với những trò vui, các bài hát, những âm thanh để trẻ nhận biết không gian xung quanh, gọi 10