Một số hoa văn điển hình trên trang phục người Dao

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:6

Thêm vào BST

Báo xấu

1
lượt xem 0
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trang phục của người Dao, với sự phong phú về màu sắc và họa tiết, là một minh chứng sinh động cho nền văn hóa lâu đời và độc đáo của dân tộc này. Bài viết này sẽ tập trung phân tích một số hoa văn điển hình thường thấy trên trang phục của người Dao, đi sâu vào ý nghĩa và nguồn gốc của chúng. Chúng ta sẽ tìm hiểu về các kỹ thuật dệt, nhuộm và trang trí truyền thống, đồng thời làm sáng tỏ mối liên hệ giữa các họa tiết với tín ngưỡng, đời sống xã hội và môi trường sinh sống của người Dao. Qua đó, bài viết mong muốn góp phần tôn vinh vẻ đẹp và sự tinh tế trong nghệ thuật trang trí của người Dao.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Một số hoa văn điển hình trên trang phục người Dao

TẠP CHÍVHDG s ố 3/2010 3 MỘT SỐ HOA VAN DIỄN HÌNH TRêN TRANG PHỤC NGƯỜI DAO NGUYỄN NGỌC ÂN 1. V ăn h óa tra n g p h ụ c củ a người hoà. Thời gian qua, nhiều hội thảo khoa Dao học trong nưốc và quốc tê" đã đặt ra vấn đề nghiên cứu văn hoá Dao. Và tất nhiên, Văn hoá Dao là một trong những nền một trong những giá trị văn hoá đặc văn hóa có từ rất lâu ở khu vực Đông trưng được nhiều nhà nghiên cứu quan Nam Á và Việt Nam, cộng đồng người tâm đến, đó là trang phục. Dao là một bộ phận cấu thành của cư dân các nưốc Đông Á và Đông Nam Á như: Cũng như trang phục của nhiều tộc Trung Quốc, Lào, Thái Lan, Mianma và ngươi thiểu sô" vùng núi, trang phục người Việt Nam. “Hiện nay đã có khoảng 30.000 Dao có cấu tạo khá đặc biệt vê' quy cách người Dao (Miên) đang sống tại Mĩ, chủ tạo hình, đặc biệt là bộ lễ phục. Bộ lễ phục yếu là bờ biển phía tây. Trong đó ở San của người Dao có cách cắt may tuy đơn Francisco, California có số lượng người giản nhưng cách ăn vận lại vô cùng phức Dao định cư đông nhất. Một số nhóm nhỏ tạp. Các bộ phận của trang phục liên quan đã có mặt tại Porland, Oregon và Seatle, mật thiết với nhau, không thể thiếu bất cứ Washington... Họ di cư sang Mĩ chủ yếu một bộ phận nào khi sử dụng. Các bộ phận từ Lào theo chương trình tị nạn của Mĩ từ hỗ trợ nhau, che chắn và bổ sung cho năm 1976”(1 Như vậy, cũng như các tộc ). nhau, cùng nhau phối hợp tôn lên dáng người khác, sự dịch chuyển và yếu tô" thòi dấp khoẻ mạnh của ngưòi mặc. gian làm cho văn hoá Dao trở thành một Người Dao có những đặc điểm riêng bộ phận cấu thành các nền văn hoá nơi có trong cách xử lí các yếu tô" trên trang cộng đồng ngươi Dao sinh sông. Văn hoá phục của mình. Trang phục của tộc người người Dao, trong đó có trang phục được này được xếp vào loại trang phục đẹp và coi như một điểm nhấn, một yếu tô" tạo độc đáo, đặc biệt là quy cách tạo hình, nên sự độc đáo, sự linh thiêng, cái hồn trong đó chất chứa nguồn mĩ cảm mang của tộc người đã trải qua thời gian, trải nhiều yếu tô" tâm linh. Đây cũng là loại qua những biến cô" thăng trầm lịch sử. Nó hình trang phục có sự đa dạng vê' sắc đã được ngưng đọng, sắt son và trao thái, cầu kì vê' cách tạo dáng, phong phú truyền từ đời này qua đòi khác. Để từ đó, vê' thể loại hoa văn và màu sắc. Họa tiết nó khắng định cái riêng, độc đáo, cái bản trên trang phục người Dao cũng rất độc nguyên, tự nó có chỗ đứng riêng, độc lập, đáo vê' phương pháp thể hiện, yếu tô" tín có thể tách ra khỏi trào lưu thê" giới hoá, ngưỡng, hệ thông biểu tượng trên từng chung đụng và ồn ã, biến động và giao mô tip họa tiết.
4 NGHIÊN CỨU - TRAO Đổi Có thể nói, mỗi yếu tô" trên trang đồng hành cùng đòi sông tộc người qua phục là một sự sáng tạo tìm tòi không bao biến động của lịch sử. Nó có vị trí ngơi nghỉ. Tổng thể bộ trang phục là một xứng đáng trong kho tàng văn hoá dân tác phẩm độc đáo về tạo hình nói chung gian của cộng đồng các dân tộc Việt Nam và tạo hình trang trí nói riêng, là bản đã qua, hôm nay và cả mai sau. Họa tiết tổng phổ đầy âm sắc với những cung bậc trên trang phục người Dao đã đạt đến khác biệt tạo nên sự choáng lạ, càng trình độ cao thể hiện ở đặc điểm: tất cả chiêm ngưỡng càng muốn khám phá bỏi họa tiết đều thoát khỏi sự tự nhiên, thô những điều lạ kì mà nó mang lại ỗ các sơ mà thay vào đó là tính cách điệu ở mức thòi điểm, mỗi góc độ thưởng thức khác cao. Có thể nói: ở đâu đó, họa tiết không nhau. phải là một thành tô" chính để làm nên sự 2. Hoa văn trên trang phục người thành công của một bộ trang phục, nhưng Dao với họa tiết trên trang phục người Dao, nó là thành phần chính, nó đã mang lại Họa tiết trên trang phục nói chung cái giá trị văn hóa, là ngôn ngữ của trang thưồng được thể hiện dưới hai hình thức phục, là nét văn hoá truyền thông của tộc họa tiết tự nhiên và họa tiết cách điệu, ở người. mỗi hình thức, họa tiết phô bày những vẻ đẹp riêng và những hiệu ứng nhãn quan “Họa tiết trên trang phục Dao được khác nhau. Trên thực tế, các hoa văn và tạo nên bởi hình thức thêu tay, ghép vải, họa tiết trên trang phục của mỗi tộc ghép len, in sáp, trong đó nét chủ đạo người đều có lịch sử ra đời, hình thành và nổi bật và có giá trị nhất là hoa văn thêu phát triển từ rất lâu. Vô hình trung, tay”(2). Họa tiết được tạo bằng các hình chúng như là những đại diện nhãn quan thức này có độ linh hoạt hơn rất nhiều so đôĩ với các tộc người khác. Nhìn vào màu với cách dệt họa tiết của các tộc ngưdi sắc trên trang phục, ngưòi ta có thể phân khác. Họa tiết dệt sẽ phải chịu những biệt được vùng nhưng nhìn vào họa tiết, hạn chê" của kĩ thuật dệt quy định đến người ta có thể đọc được ra ngay nền văn một độ đáng kể. Họa tiết thêu tay có thể hóa truyền thông của tộc ngưòi sáng tạo thay đổi tuỳ ngưồi thêu, theo độ lổn nhỏ ra nó. Cũng như các tộc người khác, hoa của bộ phận trang phục mà tạo mảng, văn biểu hiện quan niệm thẩm mĩ, cách tạo diện to nhỏ khác nhau. Vối cách thức tư duy tạo hình. Hoa văn chứa đựng ghép vải, ghép len, các hình được tạo từ những thông tin về tâm lí, xã hội, tín vải và len cũng cao thấp, to nhỏ, thêm ngưỡng, về quá trình phát triển lịch sử, bớt tuỳ ý thích của người mặc hay nhu quá trình tiếp biến của văn hoá tộc ngưòi. cầu của người mua để sử dụng hay theo Trong quá trình hội nhập, sự giao lưu sự biến đổi của thị hiếu xã hội. Tính tự tiếp biến là quy luật của văn hoá. Là một cung tự cấp nhiều đời của ngưòi Dao cô’ trong những thành tô" của văn hoá dân truyền ít nhiều cũng đã góp phần củng gian, trang phục và các yếu tô" trên trang cô" sự biệt lập của họ. Ngưòi Dao chấp phục góp phần tạo nên sự độc đáo đa giữ những truyền thông riêng trên cách dạng. Hoa văn trên trang phục người Dao thể hiện hoa văn. Ta nhìn thấy tự họ - đảm nhiệm những vai trò quan trọng, mỗi chủ nhân của một bộ trang phục đã
TẠP CHÍ VHDG s ố 3/2010 5 "dự trữ" cho mình một vài nét độc đáo hình con vật và một số loại hình họa tiết bên cạnh truyền thông chung của cộng không dịch được ra tiếng Việt. Có hai loại đồng, ngay cả cách thể hiện họa tiết trên hình họa tiết được sử dụng cách tạo hình trang phục. bằng hình thức dệt và ghép vải, ghép len. ứng xử của người làm ra họa tiết trên Có hai loại hình họa tiết được sử dụng trang phục người Dao là làm theo truyền cách tạo hình bằng hình thức in sáp, còn thông họ tiếp thu được từ thiếu thời dưới lại 38 loại hình họa tiết được tạo hình sự hướng dẫn của mẹ, của chị. Thấp bằng cách thêu tay”(3). Như vậy có thể thoáng ở đó cũng có thể là sự cách tân, khẳng định: về cơ bản, người Dao sử dụng tiếp thu, học tập các họa tiết của ngưòi cách thêu hoa văn họa tiết để trang trí khác, nhóm cộng đồng khác, ứng xử đó cho bộ trang phục của mình. phù hợp với nhịp sông của một xã hội Vì đặc điểm thêu tay nên các họa tiết nông nghiệp lâu đời trong sinh hoạt cổ tuy sử dụng bằng cách ghép các đoạn truyền vối các ngành thủ công, hạn chế thẳng nhưng nhìn tổng thể lại tạo nên các hình thức trao đổi, mua bán. Một kết một sự mềm mại cần thiết. Quy cách tạo quả của thế ứng xử theo truyền thống là hình được biến tấu to nhỏ, đảo chiều, tình trạng ngưng đọng của hoa văn trên thêm hoặc bớt nét tùy diện .tích các trang phục. Vì mặc dầu mỗi hoa văn có mảnh, tùy vị trí thêu mà người thêu có thể xuất hiện dưới nhiều dạng, nhưng cách xử lí phù hợp. trong một thòi gian khá dài rất hiếm có 3. Một số mâu hoa văn điển hình những mẫu mới được thêm vào các mẫu Vối sự kết hợp các hoa văn, tổng thể cổ truyền. Đôì chiếu với các bộ trang phục một bình diện trang trí trên một bộ phận từ rất cũ đến những trang phục làm hàng trang phục của người Dao rất phong phú chợ bán hiện nay, việc thay đổi mẫu tạo và mang các yếu tố vô cùng phức tạp. Tuy hình họa tiết là rất ít. nhiên, thực chất chỉ có một số họa tiết Những mẫu hoa văn thưòng được hình học cơ bản được ghép liên tục cấu người Dao sử dụng là các hình thù sự vật thành. Sau đây là một ví dụ về hệ thông quen thuộc trong cuộc sông hàng ngày họa tiết được trang trí trên tạp dề cổ của cách điệu nên. Chiếm tỉ lệ lớn nhất là người Dao đỏ ở Ngọc Phái, Chợ Đồn, Bắc hình cây cối, hoa lá, hình con vật, con Kạn - một nhóm người Dao mang những ngưòi. “Có 16 loại hình họa tiết cây côĩ, nét điển hình về cách tạo hình họa tiết và hoa lá trên tổng số 42 họa tiết được liệt có thể nói đến độ hoàn hảo. ở đó, họa tiết kê chiếm 38%. Trong đó họa tiết cây giữ được khá nguyên vẹn các yếu tố cổ thông, họa tiết cỏ, họa tiết hình hoa dây truyền, yếu tố hội tụ, yếu tố đại diện. Tạp được thể hiện rõ ràng, chiếm diện tích lớn dề là một trong những bộ phận mang yếu và lặp đi lặp lại nhiều lần trên một bộ tô' trang trí nhiều nhất của bộ trang phục trang phục. Có chín loại hình họa tiết nữ truyền thống ở đây bởi nó được quấn hình người và con thú, chiếm tỉ lệ gần ngoài cùng, ở vị trí phía trưốc và có diện 22%. Còn lại là loại hình họa tiết hoa mặt tích dùng để phụ diễn lởn nhất trong toàn trời, hoa sao, hình sóng nước, hình người, bộ trang phục(4 ).
6 NGHIÊN CỨU - TRAO Đổi Có hai hệ thống hoa văn cơ bản ỏ đậy, thị giác tiếp nhận hai cảm giác: cân bằng đó là hệ thông hoa văn được kết nôì tạo và sinh động. hình ngang vă hệ thống hoa văn được kết nôì tạo hình dọc. ở mỗi hệ thông đều có cách cấu tạo khác nhau và mang những ý nghĩa biểu trưng không giông nhau. Tuy Hình 2 nhiên, sự kết hợp trong một bình diện lốn cũng tạo cho ngưòi xem sự hoà trộn của Hình 3 là hệ thông họa tiết vặn hai hình thức và đã tạo nên một tổng thể thừng. Cũng giông như họa tiết sóng chung. nưóc, hoạ tiết vặn thừng thường được thêu rất nhỏ, đi theo cặp ba liên tiếp kéo 3.1. Hệ thống hoa văn được kết dài theo chiều ngang. Nhìn tổng thể họa nối tạo hình ngang tiết vặn thừng này không biểu hiện rõ nét Hình 1 là hoa vãn sóng nước được về yếu tô" hình họa mà chỉ tạo thành một ghép liên tục và trải theo lối bố cục ngang đưòng thẳng với các màu khác nhau cho phần dưới của tạp dề. Hệ thông chạy thị giác. Những đưồng thẳng liên tiếp kết ngang của hoa văn sóng nước được lặp lại hợp với những họa tiết khác tạo nên hệ liên tục ba lần từ dưới lên trên tạo nên sự thống bô" cục chạy ngang phía dưới phần dày đặc, mênh mang dàn trải. Mỗi một tạp dê' trước khi tiếp nối vối các phần mạch chạy ngang thường được ghép nôì chạy dọc phía trên. bỏi ba đường ziczac chấp lên nhau đều đặn. Chặn lại phần trên và phần dưói của ba đường ziczac đó là các hình ziczac cụt và hệ thống các đoạn thẳng đứng ở giữa tạo nên một bô" cục có phân đoạn rõ ràng. Hình 3 Hình 4 là họa tiết quả núi gồm các hình tam giác ghép lại trong một thế liên hoàn chạy dài theo chiều ngang. Để phân định các hình, hệ thông họa tiết này gồm hai hàng họa tiết giông nhau nhưng lộn Hình 1 ngược và đô"i lập về sắc độ đậm nhạt. Đây Hình 2 là hoạ tiết hình quả trám là dãy họa tiết có diện tích lớn nhất và được ghép liên tiếp và trải dài vói hai nằm ỏ phần gấu đáy của tạp dề. Nó nằm chức năng: làm diềm bo xung quanh quần ở vị trí có chức năng giữ lại thế cân bằng thể họa tiết và đồng thòi chạy xen giữa, và làm giãn thị giác bỏi hàng loạt các họa làm tiếp đoạn cho các hệ thông họa tiết tiết có yếu tô" chi tiết phần trên tạp dề. liên tục dày đặc trong tổng thể chung. Chặn dưới và chặn trên của dãy họa tiết Tuy nhiên, nếu ở vị trí làm diểm bo xung này là hai đường thẳng dầy, đậm sắc quanh quần thể họa tiết thì các quả trám chạy ngang song song, kết hợp với họa to hơn, hình rõ hơn ở vị trí làm tiếp đoạn. tiết dãy núi tạo hình vững chãi và ô ’n Các hình trám dù ỏ vị trí nào cũng cho định cho toàn bộ chiếc tạp dề.
TẠP CHÍ VHDG s ố 3/2010 7 vị họa tiết tiếp theo. Nhìn tổng thể khóm họa tiết này được cấu tạo từ năm họa tiết đơn lẻ không trùng nhau về tạo hình, không bằng nhau về diện tích, không đồng đẳng về hướng và hoàn toàn đối ngẫu về tính nhịp điệu. Đây là cấu trúc Hình 4 họa tiết đặc biệt nhất trong các cấu trúc Hình 5 là họa tiết hình người nắm họa tiết trên tạp dề của người Dao (hình tay nhau gồm những hình người đơn lẻ 6). dang tay mảnh nhỏ chạy ngang. Cách thức tạo hình khoa học, các điểm xuất phát và tiếp nôì hợp lí, các khoảng trông kết hợp với các đoạn thẳng ngang dọc, dài 7 ngắn tạo nên sự sinh động và tạo sự liên tưởng, hoạt mắt cho người xem. Hình 6 Tuy cầu kì và phức tạp nhưng "khóm" họa tiết này được sử dụng khá nhiều trên nền diện tích chung được trang trí. Nó Hình 5 đóng vài trò tâm điểm của toàn bộ bình Một cấu trúc theo chiều ngang có lẽ là diện trang trí. Người thêu cũng gia công cầu kì phức tạp nhất trên toàn bộ tấm khá nhiều công sức và thòi gian cho tạp dề đó là "khóm" họa tiết được cấu tạo "khóm" họa tiết này. về phương diện tạo liên hoàn các chi tiết rời rạc tạo nên tổng hình, khóm họa tiết này đánh dấu sự thể vui mắt, logic và khoa học nhưng thành công đặc biệt của trí tưởng tượng, cũng rất gần gũi với các hình thù được sự khéo léo và tư duy khoa học trong mặc định trong tâm thức. Những khoảng trang trí của tộc người Dao. Nó tách hẳn, trông vừa phải, những chi tiết rậm rạp không cùng họ với bất kể họa tiết trang nhưng không rườm rà, những cấu tạo nét trí của bất kể của cộng đồng nào. có sự phối hợp tinh xảo đến mức tuyệt đôi 3.2. Hệ thống hoa văn đươc kết làm cho hình vừa chắc, khoẻ vừa mềm nối tạo hình dọc mại, vừa cầu kì vừa giản đơn, vừa thoáng hoạt vừa hiện đại. Các chi tiết đều quan Hệ thông hoa văn chạy dọc được ghép hệ ràng buộc với nhau, nếu một chi tiết bởi các đơn nguyên nốì dọc liên tiếp có kết lỗi sẽ kéo theo các chi tiết khác và không cấu ba (hình 7). Từng đơn nguyên lại thể bỏ qua lỗi đó để hoàn thiện các chi được cấu tạo bằng ba hình vuông lồng vào tiết đồng thời. Nói cách khác, ở cấu trúc nhau. Đặc biệt hình vuông trong cùng "khóm" họa tiết; sự bắt đầu, sự trưởng được bỏ khuyết một cạnh, luôn đổi hướng thành của đơn vị họa tiết này là sự kết ở mỗi vị trí của từng đơn nguyên tạo nên thúc có chủ ý của một đơn vị họa tiết sự đồng thuận nhưng sinh động liên trước nó, và bản thân mỗi đơn vị họa tiết hoàn. Sự sinh động và mang yếu tố đa là sự hoàn thành và là sự bắt đầu cho đơn dạng, phức tạp được nhấn thêm nhờ
8 NGHIÊN CỨU- TRAO ĐỔI những đường thẳng ngắn gắn vào hai hướng ở vị trí đuôi. Các cặp đuôi thường cạnh của hình vuông ngoài cùng theo có thế đối kháng khi tham gia vào cùng nguyên tắc 5 : 5 không thay đổi. một chỉnh thể. Sự đổi hướng liên tục của họa tiết hình cá cùng với sự đổi hưống các chi tiết của họa tiết khác càng làm tăng sự sinh động trong tiết tấu chung. Sự kết hợp của các họa tiết đơn lẻ tạo thành hệ thông họa tiết chạy dọc vối sự Hình 7 đổi hướng liên tục của các chi tiết cấu thành là một tổng thể cầu kì, phức hợp. Cấu trúc này gợi cho ta sự liên tưỗng về tính cấu kết chặt chẽ, bền vững, tính nhịp điệu và tính sáng tạo trong tư duy tạo hình của cộng đồng nhiều đòi chắt lọc tạo ra mâu thêu. Các đơn nguyên cấu trúc chung vừa sinh động vừa như mang đủ các yếu tô' tạo hình hiện đại. Đó có thể là hình cây cỏ, đó có thể là hoa lá và đó cũng có thể là sự trỗi dậy, sự sống đưa Hình 8 Hình 9 đến cho thị giác trên một bình diện phẳng (hình 10). Nhóm họa tiết chùm (hình 8) cũng được cấu tạo bởi các đơn nguyên như vậy. Tuy nhiên, theo tư duy thông thưồng, họa tiết này được cấu tạo bởi vòng xoay của bốn đơn nguyên xung quanh trục gốc. Nhưng trong cấu tạo của họa tiết chùm này cũng không tuân theo quy luật chung nào mà có một đơn nguyên bất chợt đã bị đảo hưóng, đó là đơn nguyên ngoài cùng bên trái, v ề phương diện tạo hình, đơn nguyên này như vừa phá đi thế ổn định mà lại định hướng đến một tiếp nối mối. Hình 10 Cùng với một số họa tiết điển hình khác, Một số họa tiết trang trí trên tạp dề đây là một cách tạo hình rất độc đáo là những họa tiết điển hình được lặp lại ở trong tư duy trang trí của ngưòi Dao. nhiều bộ phận khác của trang phục của Họa tiết hình cá (hình 9) luôn ở vị trí ngưòi Dao đỏ. Những họa tiết này là một cuối cùng hoặc đầu tiên của dãy họa tiết trong những yếu tô' bản nguyên, làm nên chạy dọc. ở vị trí chặn lại, phá thế này, đặc điểm riêng biệt cho cấu trúc trang hoa tiết hình cá có cấu tạo đơn giản nhất phục và đặc điểm hoa văn tạo nên giá trị trong cả chùm họa tiết cấu thành. Tuy trang phục đó. Trong quá trình giao lưu, nhiên, họa tiết hình cá này cũng luôn đổi (Xem tiế p tr a n g 14)