Nghèo đói ở nông thôn và thành thị: Tìm hiểu sự khác biệt

80 X· héi häc sè 2 (78), 2002<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> NghÌo ®ãi ë n«ng th«n vµ thµnh thÞ:<br /> t×m hiÓu sù kh¸c biÖt<br /> <br /> David Satterthwaite 1<br /> <br /> <br /> PhÇn ®Çu bµi viÕt, t¸c gi¶ ph©n tÝch nh÷ng h¹n chÕ trong c¸c ®Þnh nghÜa vµ th−íc<br /> ®o truyÒn thèng ®Ó ®¸nh gi¸ nghÌo ®ãi ®−îc sö dông trong kho¶ng 10 n¨m trë l¹i ®©y.<br /> Thø nhÊt, nh÷ng th−íc ®o truyÒn thèng ®−îc dùa trªn viÖc liÖu c¸ nh©n hay<br /> hé gia ®×nh cã ®ñ l−¬ng thùc hay cã kh¶ n¨ng kiÕm ®ñ thu nhËp ®Ó mua l−¬ng thùc<br /> hay kh«ng. Theo nhËn ®Þnh cña t¸c gi¶, nh÷ng th−íc ®o nµy cïng l¾m còng chØ gióp<br /> hiÓu mét phÇn nµo ®ã vÒ nghÌo ®ãi, vµ kÕt qu¶ lµ c¸c ch−¬ng tr×nh gi¶m nghÌo kh«ng<br /> tËp trung vµ kh«ng cã hiÖu qu¶.<br /> Thø hai, hÇu hÕt c¸c ®Þnh nghÜa vÒ nghÌo ®ãi ®−îc ¸p dông ë ch©u Phi, ch©u<br /> ¸ vµ Mü Latin ®Òu dùa trªn c¸c ®Þnh nghÜa ®−îc x©y dùng c¸ch ®©y hµng thËp kû ë<br /> ch©u ¢u vµ B¾c Mü, nh÷ng n¬i mµ d©n sè thêi kú ®ã chñ yÕu ë thµnh thÞ vµ tû träng<br /> d©n c− tham gia vµo ho¹t ®éng kinh tÕ trong ngµnh n«ng nghiÖp lµ t−¬ng ®èi nhá vµ<br /> cã xu h−íng gi¶m dÇn. C¸c møc nghÌo ®ãi sö dông hiÖn nay ®−îc x¸c lËp dùa trªn<br /> viÖc x¸c ®Þnh mét møc thu nhËp cÇn thiÕt ®ñ tr¶ cho nhu cÇu l−¬ng thùc c¬ b¶n vµ<br /> c¸c nhu cÇu thiÕt yÕu kh¸c. Nh−ng t¹i c¸c n−íc cã møc thu nhËp thÊp vµ trung b×nh<br /> víi phÇn lín d©n sè sèng ë n«ng th«n, th× hÇu hÕt nguyªn nh©n nghÌo ®ãi kh«ng ph¶i<br /> do thiÕu thu nhËp mµ do kh«ng cã ®ñ ®Êt ®Ó trång cÊy vµ ch¨n nu«i, do thiÕu c¸c tµi<br /> s¶n phi tiÒn mÆt kh¸c.<br /> Thø ba, chØ tiªu dùa vµo møc thu nhËp lµ qu¸ thÊp, chóng chØ tÝnh rÊt Ýt hoÆc<br /> kh«ng tÝnh ®Õn chi phÝ cho c¸c nhu cÇu thiÕt yÕu nh− ®i l¹i, göi con c¸i ®Õn tr−êng,<br /> tr¶ tiÒn ®iÖn n−íc vµ ch¨m sãc y tÕ, mÆc dï chi phÝ cho c¸c dÞch vô nµy lµ cao ®èi víi<br /> c¸c gia ®×nh cã thu nhËp thÊp.<br /> Cuèi cïng, møc chØ tiªu kh«ng gi¶i thÝch ®−îc nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c cña<br /> nghÌo ®ãi nh− ®iÒu kiÖn nhµ ë tåi tµn, tiÕp cËn kh«ng ®Çy ®ñ víi c¸c dÞch vô trong<br /> tr−êng hîp khÈn cÊp vµ kh«ng ®−îc b¶o vÖ ®óng møc vÒ mÆt ph¸p lý, kh«ng cã tiÕng<br /> nãi trong hÖ thèng chÝnh trÞ.<br /> Trong phÇn tiÕp theo, t¸c gi¶ tËp trung ph©n tÝch møc ®é nghÌo ®ãi ë n«ng<br /> th«n vµ thµnh thÞ.<br /> NghÌo ®ãi ë n«ng th«n<br /> Tõ mét nghiªn cøu chi tiÕt vÒ nghÌo ®ãi ë n«ng th«n ®−îc tiÕn hµnh gÇn ®©y<br /> nhÊt (n¨m 1992) t¹i 114 quèc gia ®ang ph¸t triÓn, t¸c gi¶ chØ râ, gÇn mét tû ng−êi d©n<br /> n«ng th«n cã møc thu nhËp vµ tiªu dïng thÊp h¬n møc ®Þnh nghÜa vÒ nghÌo ®ãi cña<br /> <br /> <br /> <br /> 1<br /> David Satterthwaite, Gi¸m ®èc Ch−¬ng tr×nh §Þnh c−, Häc viÖn Quèc tÕ vÒ M«i tr−êng vµ Ph¸t<br /> triÓn (Anh Quèc).<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  David Satterthwaite 81<br /> <br /> n−íc hä. Hai phÇn ba trong sè nµy sèng ë ch©u ¸ vµ h¬n mét phÇn n¨m sèng ë tiÓu ch©u<br /> Phi Sahara. H¬n hai phÇn ba d©n c− n«ng th«n ë 42 trong sè c¸c quèc gia nghÌo nhÊt<br /> ®−îc xÕp lo¹i "nghÌo". T¸c gi¶ cho r»ng sè liÖu nµy chØ nhÊn m¹nh vµo c¸c møc thu<br /> nhËp vµ tiªu dïng mµ kh«ng tÝnh ®Õn viÖc cung cÊp kh«ng ®Çy ®ñ dÞch vô y tÕ, c¸c dÞch<br /> vô trong tr−êng hîp khÈn cÊp, n−íc s¹ch, ®iÒu kiÖn vÖ sinh vµ tr−êng häc.<br /> Tuy nhiªn, c¸c nguyªn nh©n dÉn ®Õn nghÌo ®ãi ë n«ng th«n, theo t¸c gi¶, l¹i<br /> ®−îc ®Ò cËp rÊt chi tiÕt trong nghiªn cøu n¨m 1992. Trong nghiªn cøu n¨m 1992,<br /> ng−êi ta ®· x¸c ®Þnh ®−îc s¸u nhãm d©n c− cã nguy c¬ nghÌo ®ãi cao nhÊt, bao gåm:<br /> n«ng d©n Ýt ®Êt, ng−êi kh«ng cã ®Êt, ng−êi du môc/ch¨n th¶, c¸c nhãm thiÓu sè/b¶n<br /> xø, ng−êi sèng nhê vµo nu«i trång thñy s¶n nhá/thñ c«ng vµ ng−êi di c−/tÞ n¹n néi<br /> ®Þa. Thªm vµo ®ã, quy m« nghÌo ®ãi ë n«ng th«n còng bÞ ¶nh h−ëng bëi sù kh¸c biÖt<br /> lín trong gi¸ n«ng s¶n thay ®æi, tõ khu vùc cã chØ tiªu tù cung tù cÊp tíi nh÷ng vïng<br /> s¶n xuÊt nh»m phôc vô thÞ tr−êng quèc tÕ.<br /> NghÌo ®ãi ë thµnh thÞ<br /> T¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh, cho ®Õn nay, hÇu hÕt sè liÖu cña c¸c chÝnh phñ vÒ nghÌo<br /> ®ãi ë thµnh thÞ ®Òu dùa trªn c¸c tiªu chuÈn nghÌo ®ãi mµ ®−a ra con sè thÊp h¬n<br /> nhiÒu so víi chi phÝ sèng ë thµnh phè. ChÝnh v× vËy, Ng©n hµng ThÕ giíi ®· kh«ng<br /> ®¸nh gi¸ ®óng vÒ møc ®é nghÌo ®ãi ë thµnh thÞ bëi v× ë nhiÒu thµnh phè, mét ®« la<br /> cho mét ng−êi trong mét ngµy lµ ch−a tÝnh ®Õn chi phÝ cho c¸c nhu cÇu thiÕt yÕu phi<br /> l−¬ng thùc.<br /> T¸c gi¶ dÉn ra mét sè chi phÝ phi l−¬ng thùc, mµ theo «ng, lµ kh¸ cao t¹i c¸c<br /> thµnh phè lín nh−:<br /> + Chi phÝ cho giao th«ng c«ng céng;<br /> + Chi phÝ cho gi¸o dôc. ThËm chÝ ë c¸c tr−êng miÔn häc phÝ, c¸c chi phÝ liªn<br /> quan cho ®ång phôc, s¸ch vë, ®i l¹i, lÖ phÝ thi cö còng ®¾t ®á ®èi víi nh÷ng gia ®×nh<br /> nghÌo muèn göi con c¸i tíi tr−êng;<br /> + Chi phÝ cho nhµ cöa. NhiÒu gia ®×nh thuª nhµ ë thµnh phè ph¶i dµnh h¬n<br /> mét phÇn ba thu nhËp ®Ó tr¶ tiÒn thuª nhµ;<br /> + Chi phÝ cho n−íc s¹ch, vÖ sinh vµ thu l−îm r¸c;<br /> + Chi phÝ cho ch¨m sãc søc kháe vµ thuèc men, ®Æc biÖt ë nh÷ng n¬i kh«ng<br /> ®−îc tiÕp cËn víi nhµ cung cÊp céng ®ång hoÆc víi c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ;<br /> + Chi phÝ cho ch¨m sãc trÎ em khi mäi ng−êi lín trong gia ®×nh tham gia vµo<br /> c¸c ho¹t ®éng t¹o thu nhËp;<br /> + C¸c kho¶n tr¶ cho tæ chøc t¹i ®Þa ph−¬ng, tiÒn ph¹t khi bÞ b¾t v× b¸n rong<br /> bÊt hîp ph¸p vµ c¸c chi phÝ kh¸c.<br /> Thªm vµo ®ã, v« sè c¸c luËt, ®iÒu luËt, quy ®Þnh vÒ sö dông ®Êt ®ai, vÒ kinh<br /> doanh, nhµ cöa,... th−êng khiÕn phÇn lín c¸ch thøc mµ ng−êi nghÌo thµnh thÞ dïng<br /> ®Ó t×m kiÕm, x©y dùng nhµ ë vµ kiÕm sèng trë nªn bÊt hîp ph¸p.<br /> Còng v× thÕ, xuÊt hiÖn mèi liªn hÖ quan träng gi÷a vÊn ®Ò më réng kh¸i niÖm<br /> bÇn cïng mµ c¸c gia ®×nh cã thu nhËp thÊp ®ang ph¶i ®èi mÆt víi chÊt l−îng ®iÒu<br /> hµnh cña chÝnh phñ n−íc hä. ë ®©u mµ c¬ së h¹ tÇng vµ c¸c dÞch vô nh− n−íc s¹ch, vÖ<br /> sinh, ch¨m sãc søc kháe, gi¸o dôc, giao th«ng c«ng céng ®−îc cung cÊp ®ñ, th× møc thu<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 82 NghÌo ®ãi ë n«ng th«n vµ thµnh thÞ: t×m hiÓu sù kh¸c biÖt<br /> <br /> nhËp ®Ó tr¸nh ®ãi nghÌo gi¶m ®i ®¸ng kÓ. ë ®©u mµ chÝnh phñ ®iÒu hµnh cã hiÖu qu¶,<br /> th× c¸c nhãm c− d©n thµnh thÞ nghÌo h¬n sÏ cã c¬ héi ®−îc h−ëng lîi tõ nÒn kinh tÕ quy<br /> m« tËp trung ë thµnh thÞ d−íi d¹ng c¸c c¬ së h¹ tÇng. Nh−ng ë ®©u mµ chÝnh phñ ®iÒu<br /> hµnh kÐm vµ kh«ng cã hiÖu qu¶, th× ng−êi nghÌo thµnh thÞ ph¶i chÞu ®iÒu kiÖn sèng tåi<br /> tµn, thËm chÝ cßn tåi tÖ h¬n ng−êi nghÌo ë n«ng th«n.<br /> XuÊt ph¸t tõ nh÷ng ph©n tÝch trªn, t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh, cÇn ph¶i suy nghÜ l¹i vÒ<br /> c¸c th−íc ®o nghÌo ®ãi. §Ó hiÓu vÒ sù bÇn cïng mµ ng−êi nghÌo ph¶i ®èi mÆt vµ cã c¸c<br /> biÖn ph¸p tèt nhÊt nh»m gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, cÇn hiÓu bèi c¶nh ®Þa ph−¬ng vµ c¸ch thøc mµ<br /> lùc l−îng bªn ngoµi t¸c ®éng vµo. Ph©n biÖt c¸c vïng n«ng th«n vµ thµnh thÞ lµ mét c¸ch<br /> h÷u hiÖu ®Ó nhÊn m¹nh sù kh¸c biÖt vÒ bèi c¶nh ®Þa ph−¬ng vµ c¸c d¹ng biÓu hiÖn cña<br /> nghÌo ®ãi còng nh− qu¸ tr×nh x©y dùng c¸c ch−¬ng tr×nh gi¶m nghÌo. T¸c gi¶ cho r»ng, cã<br /> rÊt nhiÒu vïng n«ng th«n cã ®Æc ®iÓm thµnh thÞ vµ nhiÒu khu vùc thµnh thÞ vÉn mang<br /> ®Æc tÝnh n«ng th«n. ThÝ dô, nhiÒu vïng n«ng th«n xung quanh c¸c thµnh phè thÞnh v−îng<br /> hay ë khu vùc hµnh lang nèi hai thµnh phè cã nhiÒu doanh nghiÖp phi n«ng nghiÖp, sÏ cã<br /> mét bé phËn d©n c− ®i l¹i hoÆc t¹m thêi sèng ë c¸c vïng ®« thÞ ®Ó lµm viÖc. NhiÒu vïng<br /> n«ng th«n cã ngµnh c«ng nghiÖp du lÞch th× cã thÓ t¹o ra c¬ héi nghÒ nghiÖp phi n«ng<br /> nghiÖp. Trong khi ®ã, lao ®éng n«ng nghiÖp cã khi l¹i lµ mét phÇn quan träng trong thu<br /> nhËp cña nhiÒu gia ®×nh thµnh thÞ nghÌo c− tró s¸t vïng n«ng th«n.<br /> Nh− vËy, nh÷ng ch−¬ng tr×nh gi¶m nghÌo ph¶i ®¸p øng ®−îc sù ®a d¹ng vµ<br /> phøc t¹p cña c¸c bèi c¶nh ®Þa ph−¬ng. C¸c kiÕn thøc vµ −u tiªn cña nh÷ng ng−êi<br /> ®ang chÞu nghÌo ®ãi ph¶i ®−îc tÝnh ®Õn khi cã sù can thiÖp cña c¸c tæ chøc bªn ngoµi.<br /> Ph¶i b¶o ®¶m hiÖu qu¶ cña c¸c ®¬n vÞ b¶o vÖ quyÒn d©n sù vµ chÝnh trÞ cho ng−êi<br /> nghÌo vµ cung cÊp c¸c dÞch vô c¬ b¶n cho hä.<br /> §Ó kÕt luËn, t¸c gi¶ ®−a ra mét sè kÕ ho¹ch hµnh ®éng cã thÓ h÷u Ých cho c¸c<br /> tæ chøc quèc tÕ khi tiÕn hµnh c¸c ch−¬ng tr×nh gi¶m nghÌo.<br /> Mét lµ, c¸c c¬ quan quèc tÕ ph¶i ph¸t huy n¨ng lùc cao h¬n n÷a ®Ó hç trî vµ<br /> hîp t¸c víi c¸c tæ chøc quèc gia vµ ®Þa ph−¬ng ®Ó ®−a ra nh÷ng s¸ng kiÕn gi¶m<br /> nghÌo theo c¸ch ®¸p øng ®−îc vµ cã tr¸ch nhiÖm víi ng−êi nghÌo. §iÒu nµy bao gåm<br /> sù hîp t¸c víi chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng còng nh− c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ ®Þa<br /> ph−¬ng vµ c¸c tæ chøc kh¸c do chÝnh ng−êi nghÌo thµnh lËp.<br /> Hai lµ, c¸c tæ chøc nµy ph¶i suy nghÜ l¹i xem nghÌo ®ãi ®−îc c¸c v¨n phßng<br /> thèng kª quèc gia ®Þnh nghÜa nh− thÕ nµo ®Ó quan ®iÓm cña c¸c nhãm ng−êi<br /> nghÌo ®−îc ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ vµ th−íc ®o nghÌo ®ãi ®−îc më réng kh«ng chØ trªn<br /> c¬ së c¸c chØ sè dùa vµo thu nhËp vµ tiªu dïng mµ cßn bao gåm c¶ c¸c ®iÒu kiÖn<br /> tiÕp cËn víi c¸c dÞch vô vµ t«n träng quyÒn d©n sù vµ chÝnh trÞ. ViÖc suy nghÜ l¹i<br /> còng ph¶i thõa nhËn sù ®a d¹ng trong vµ gi÷a c¸c quèc gia vÒ c¸c møc thu nhËp<br /> cÇn thiÕt ®Ó tr¸nh nghÌo ®ãi.<br /> Cuèi cïng, c¸c tæ chøc nµy ph¶i b¶o ®¶m r»ng c¸c c¬ cÊu vÒ thÓ chÕ vµ kh¶<br /> n¨ng ®¸p øng vÒ mÆt chÝnh s¸ch cña chÝnh m×nh ®èi víi nghÌo ®ãi cã thõa nhËn c¸c<br /> khÝa c¹nh ®a d¹ng cña nghÌo ®ãi, gåm c¶ sù kh¸c biÖt vµ mèi liªn hÖ gi÷a nghÌo ®ãi ë<br /> n«ng th«n vµ thµnh thÞ.<br /> Quang Anh l−îc thuËt<br /> Rural and Urban Poverty: Understanding the Differences.<br /> "Economic Perspective". An Electronic Journal. U.S. Department of State. 2001,<br /> September, Vol 6, No3, 6 p.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />