BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC
VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ
-----------------------------
Ạ T
NGHIÊN CỨU THÀNH PHẦN HÓA HỌC VÀ HOẠT TÍNH SINH
HỌC LOÀI BỜI LỜI NHỚT LITSEA GLUTINOSA (LOUR.) C.B.
ROB. HỌ LONG NÃO (LAURACEAE) VÀ LOÀI NHÃN DÊ
(LEPISANTHES RUBIGINOSA (ROXB.) LEENH.) HỌ BỒ HÒN
(SAPINDACEAE) CỦA VIỆT NAM
Chuyên ngành: Hóa hữu cơ
Mã số: 62.44.01.14
TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾ ỌC
HÀ NỘI, 2018
Công trình được hoàn thành tại: Học viện Khoa học và Công nghệ - Viện Hàn
lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam.
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
T T Ầ V
T T Ầ T T ẢO
Phản biện 1: ...............................................................................
Phản biện 2: ...............................................................................
Phản biện 3: ...............................................................................
Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng đánh giá luận án tiến sĩ cấp
Học viện, họp tại Học viện Khoa học và Công nghệ - Viện Hàn lâm
Khoa học và Công nghệ Việt Nam vào hồi … giờ ..’, ngày … tháng
… năm 2018
Có thể tìm hiểu luận án tại:
- Thư viện Học viện Khoa học và Công nghệ
- Thư viện Quốc gia Việt Nam
1
I. GIỚI THIỆU LUẬN ÁN
1 Đặt vấn đề
Ngày nay, cùng với sự phát triển kinh tế là sự phát triển ồ ạt của các ngành
công nghiệp đồng thời kéo theo nhiều vấn đề về môi trường, sinh thái ảnh hưởng
nghiêm trọng đến sức khoẻ con người. Thế giới luôn phải đối mặt với nhiều bệnh
hiểm nghèo và dịch bệnh có khả năng lan rộng thành đại dịch ở quy mô toàn cầu
như HIV/AIDS, ung thư, viêm đường hô hấp cấp SARS, cúm gia cầm H5N1, cúm
lợn H1N1 và các bệnh về tim mạch v.v.... Thực tế đó đã thúc đẩy chúng ta luôn
luôn phải tìm ra các thuốc chữa bệnh mới, có hiệu quả cao và tác dụng chọn lọc
hơn, giá thành rẻ và thân thiện với môi trường. Một trong những con đường hữu
hiệu để phát hiện ra các chất có hoạt tính, để phát triển thành thuốc chữa bệnh cho
người, gia súc và phòng dịch bệnh cho cây trồng là đi từ các hợp chất thiên nhiên.
Chi Bời lời (Litsea Lam.) họ Long não (Lauraceae) và chi Gió khơi
(Lepisanthes Blume.) họ Bồ hòn (Sapindaceae) là 2 chi mọc khá phổ biến ở nước
ta đặc biệt là ở các vùng đồi núi trung du. Các công bố nghiên cứu về thành phần
hóa học và hoạt tính sinh học của các loài thuộc 2 chi này cho thấy rất phong phú
về cấu trúc hóa học và nhiều hoạt tính sinh học lý thú. Để nhằm tìm kiếm phát
hiện những hoạt chất mới và những chất có hoạt tính sinh học có giá trị cao cho
việc nghiên cứu phát triển thuốc cũng như thực phẩm chức năng, chúng tôi tiến
hành đề tài: “Nghiên cứu thành phần hóa học và hoạt tính sinh học loài Bời lời
nhớt [Litsea glutinosa (Lour.) C.B. Rob.] họ Long não (Lauraceae) và loài Nhãn
dê [Lepisanthes rubiginosa (Roxb.)] họ Bồ hòn (Sanpindaceae) của Việt Nam’’.
2 Đối tượng nghiên cứu của luận án
Nghiên cứu thành phần hóa học và hoạt tính sinh học của loài Bời lời nhớt
thuộc chi Bời lời (Litsea Lam.) họ Long não (Lauraceae) và loài Nhãn dê chi Gió
khơi (Lepisanthes Blume.) họ Bồ hòn (Sapindaceae) của Việt Nam’’.
3. Những đóng góp mới của luận án
● Lần đầu tiên thành phần hóa học và hoạt tính sinh học của loài Bời
lời nhớt [Litsea glutinosa (Lour.) C. B. Rob.] và loài Nhãn dê (Lepisanthes
rubiginosa (Roxb.) Leenh.) được nghiên cứu.
- Từ mẫu thu hái tại tỉnh Thừa Thiên – Huế: đã chiết tách và xác định cấu
trúc hóa học của 14 hợp chất trong đó có 7 alkaloide khung aporphin, 4 flavonoid
glycoside, hai megastigmane và một sterol.
- Từ mẫu thu hái tại Thái Nguyên đã chiết tách và xác định cấu trúc hóa
học của 10 hợp chất trong đó có 03 alkaloide khung aporphin (2 chất trùng với
mẫu Thừa Thiên -Huế), số còn lại là các dẫn xuất của acid và alcol béo.
- Có 15 chất từ hai mẫu này lần đầu tiên được phân lập từ loài Bời lời
nhớt (Litsea glutinosa).
- Đã chiết tách và xác định cấu trúc hoa học của 11 hợp chất, trong đó có
2
04 chất mới là các glycoside của acid oleanoic [Lepisanthes A (ND8),
Lepisanthes B (ND9)] và 02 chất là các pentaglycoside của farnesol [Lepisanthes
C (ND10), Lepisanthes D (ND11)] và 9 chất lần đầu tiên được phân lập từ loài
này.
● Về hoạt tính sinh học
- Đã thử hoạt tính hạ đường huyết trên động vật thực nghiệm của dịch
chiết EtOH 80% của mẫu Bời lời nhớt thu tại Thừa Thiên -Huế. Kết quả cho thấy:
với liều 250 và 500mg dịch chiết /kg thể trọng chuột thì hoạt tính hạ đường huyết
có ý nghĩa thống kê với nhóm đối chứng. Trong đó liều 500mg dịch chiết /kg thể
trọng chuột hoạt tính tương đương thuốc Acarbose liều 5mg/kg thể trọng.
- Đã xác định được độc tính cấp của dịch chiết EtOH 80% của mẫu Bời
lời nhớt Thừa Thiên- Huế với liều LD50 là 20g/kg thể trọng và thuộc loại không có
độc.
- Đã thử hoạt tính gây độc tế bào ung thư, hoạt tính kháng oxy hóa và hoạt
tính ức chế enzym α- glucosidase của 11 chất sạch tách được. Một số chất có hoạt
tính ở mức trung bình đến khá. Dịch chiết BuOH của loài Nhãn dê thể hiện hoạt
tính ức chế tốt cả 4 dòng tế bào ung thư thử nghiệm là KB, HepG2, MCF-7 và Lu-
1.
II. NỘI DUNG CỦA LUẬN ÁN
MỞ ĐẦU: Đề cập đến ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án.
C 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU
Phần tổng quan tài liệu tập hợp các nghiên cứu trong nước và Quốc tế về
các vấn đề liên quan đến 2 chi và 2 loài thực vật nghiên cứu bao gồm: Thực vật
học
1.1. Đặc điểm thực vật, thành phần hóa học và hoạt tính sinh học một
số loài thực vật thuộc chi Bời lời (Litsea Lam.).
1.2. Đặc điểm thực vật, thành phần hóa học và hoạt tính sinh học một
số loài thực vật thuộc chi ió khơi (Lepisanthes Blume.)
C 2: T ỰC Ệ
2 1 óa chất và thiết bị nghiên cứu
2 2 ẫu thực vật
● Cành và vỏ loài Bời lời nhớt được thu hái tại Thái Nguyên vào tháng
10/2014. Do nhà Thực vật học Ngô Văn Hải, viện Sinh Thái và Tài nguyên Sinh
vật giám định tên khoa học là Litsea glutinosa (Lour.).C.B.Rob. thuộc họ Long
não (Lauraceae). Mẫu tiêu bản vỏ thân và lá (PTN01) được lưu giữ tại Phòng
THHC, viện Hóa học-Viện Hàn lâm KH & CN Việt Nam.
● Mẫu lá và vỏ loài Bời lời nhớt được thu hái tại Thừa Thiên-Huế (tháng
10/2015). Mẫu do nhà Thực vật học Ngô Văn Hải, viện Sinh Thái và Tài nguyên
3
Sinh vật giám định tên khoa học là Litsea glutinosa (Lour.).C.B.Rob. thuộc họ
Long não (Lauraceae). Mẫu tiêu bản vỏ thân và lá (PTN02) được lưu giữ tại
Phòng THHC, Viện Hóa học-Viện Hàn lâm KH & CN Việt Nam.
● Mẫu lá và cành loài Nhãn dê được thu hái tại huyện Phú Lộc, tỉnh Thừa
Thiên -Huế vào tháng 10 năm 2014. Mẫu do Tiến sĩ Đỗ Xuân Cẩm (đại học Nông
lâm Huế) xác định tên khoa học (Lepisanthes rubiginosa (Roxb.) Leenh.) Mẫu
tiêu bản thân và lá (ND) được lưu giữ tại Phòng THHC, Viện Hóa học-Viện Hàn
lâm KH & CN Việt Nam.
2 3 hương pháp nghiên cứu
2.3.1. Phương pháp chiết tách
2.3.2. Phương pháp xác định cấu trúc
2.3.3. Phương pháp thử hoạt tính sinh học
Phương pháp thử hoạt tính quét gốc tự do DPPH; Phương pháp thử hoạt tính
gây độc tế bào in vitro; Phương pháp thử hoạt tính hạ đường huyết; Phương pháp
đánh giá hoạt tính hạ đường huyết trên chuột được tiêm alloxan (in vivo); Phương
pháp thử độc tính cấp của cao chiết cồn nước (80/20) trên chuột thí nghiệm.
2 4 Chiết tách, tinh chế các hợp chất từ hai loài nghiên cứu
2.4.1. Loài Bời lời nhớt (Litsea glutinosa (Lour.) Rob.)
2.4.1.1. Phân lập các chất từ loài Bời lời nhớt thu hái tại tỉnh Thừa Thiên- Huế
Mẫu lá loài Bời lời nhớt sấy khô, nghiền nhỏ thu được 2,2 kg bột mịn chiết
với EtOH/nước (80/20) ở nhiệt độ phòng (4 × 3lít). Dịch chiết được cất loại dung
môi dưới áp suất giảm thu được cặn dịch chiết. Cặn dịch chiết được phân lớp với
n-hexan, ethyl acetat (4 × 0,5 lit). Các dịch chiết được cô quay cất loại dung môi
dưới áp suất giảm thu được các cặn chiết tương ứng (Sơ đồ Hình 2.1).
* Các chất phân lập từ dịch nước
● Hợp chất BL01 (Nicotiflorin) ở dạng bột màu vàng; IR (KBr) νmax (cm-1):
3339; 2929; 1655; 1554; 1361; 1058; UV (MeOH), λmax (nm): 212,1; 265,8; 349,0
nm; (+) ESI-MS m/z: 617.1 [M+Na]+; (-) ESI-MS m/z: 593,1 [M-H]-; các số liệu phổ
1H, 13C-NMR, 1D, 2D, của BL01 phù hợp với công thức phân tử và tài liệu [152].
● Hợp chất BL02 (Rutin) là chất bột màu vàng; IR (KBr) νmax (cm-1): 3392;
1614; 1518; 1455; 1244; 1007; UV (MeOH) λmax (nm): 206,9; 257,3; 358,0; (+) ESI-
MS m/z: 611,0 [M+H]+; (-) ESI-MS m/z: 609,1 [M-H]-; các số liệu phổ 1H, 13C-NMR,
1D, 2D của BL02 phù hợp với công thức phân tử và tài liệu [153].
● Hợp chất BL03 (Afzelin) là chất bột màu vàng; IR (KBr) νmax (cm-1): 3379;
3100; 2920; 1646; 1562; 1459; 1074; UV (MeOH) λmax (nm): 206,9; 265,4; 316,6; (+)
ESI-MS m/z: 432,8 [M+H]+; (-) ESI-MS m/z: 431,0 [M-H]-; các số liệu phổ 1H, 13C-
NMR, 1D, 2D của BL03 phù hợp với công thức phân tử và tài liệu [154].