NHÀ CỔ TÍCH HỌC NGUYỄN ĐỔNG CHI
Phần 2
III- NHỮNG NHẬN ĐỊNH TỔNG QUÁT - DỰ CẢM ĐÚNG
HƯỚNG VỀ MỘT CÁCH NHÌN ĐỔI MỚI, TOÀN DIỆN ĐỐI VỚI
TRUYỆN CỔ TÍCH
Cấu thành nên toàn bộ Kho tàng truyện cổ tích Việt-nam của Nguyễn
Đổng Chi là 2.740 trang sách. Một phần rất lớn số trang - phần II của bộ
sách - được dành cho hơn 200 cốt truyện chọn lọc, sắp xếp theo hệ thống.
Phần đầu và phần cuối bộ sách là những luận điểm khoa học, những nhận
định tổng quát về kho tàng truyện cổ tích Việt-nam.
Kết cấu đó thể hiện mục tiêu mà nhà khoa học Nguyễn Đổng Chi
muốn đặt ra cho cuốn sách của mình là: đó không chỉ đơn thuần là một tác
phẩm sưu tầm. Thật vậy, cuốn sách về hình thức đúng là một tuyển tập sưu
tầm dày dặn hiếm có, còn về ý nghĩa nội dung thì thực sự đã là một đáp ứng
đối với việc nghiên cứu truyện cổ tích hiện nay.
Ngay trong phần sưu tầm, Nguyễn Đổng Chi cũng đã thể hiện rõ ý đồ
nghiên cứu, bởi cách ông dẫn dắt chúng ta đi thăm kho tàng truyện cổ tích
Việt-nam theo một hệ thống sắp xếp thật rạch ròi của 201 cốt truyện. Thêm
nữa, cuối phần sưu tầm, còn có một bảng Thư mục nghiên cứu và gần đây
lại được bổ sung một Bảng tra cứu tên truyện[5], chỉ ra toàn bộ các tên
truyện trong sách (kể cả các truyện có tên ở Khảo dị) để giúp người đọc
cùng người nghiên cứu tiện lợi trong việc tra cứu, truy tìm.
Hàng chục năm nay, công lao sưu tầm của Nguyễn Đổng Chi và giá
trị sử dụng, giá trị lưu giữ các cốt truyện cổ tích của Kho tàng truyện cổ tích
Việt-nam đã được khẳng định, được đánh giá cao. Thực ra, trên thế giới, tên
tuổi của những người thành công đã được đánh giá cao trong lĩnh vực sưu
tầm và kể truyện dân gian như cũng không phải thật nhiều. Có thể kể tới anh
em Grimm người Đức với tuyển tập truyện cổ Grimmm, Pourra người Pháp,
và nhà văn học dân gian dân chủ người Nga A. N. Afanassiev với bộ sưu
tầm Truyện cổ dân gian Nga vĩ đại của ông... Ngoài ra là một Perrault người
Pháp, một Andersen người Đan-mạch nặng về phần tài hoa trong kể truyện
hơn là sưu tầm và hệ thống.
Mục đích nghiên cứu, phương pháp luận nghiên cứu của Nguyễn
Đổng Chi chủ yếu thế hiện ở phần ông dành cho việc trình bày những luận
điểm khoa học, những nhận định về truyện cổ tích. Ở đây, nhiều vấn đề đã
được ông đặt ra và giải quyết.
Trong kho tàng truyện cổ dân gian phức tạp và rộng lớn mà Nguyễn
Đổng Chi ví như "một khu rừng trong đấy có nhiều loại cây: cây to, cây nhỏ,
gỗ tốt, gỗ xấu, mọc chằng chịt, lẫn lộn", không phải hiếm những cốt truyện
thuộc thể loại cổ tích. Nhưng việc xác định chúng ra sao, theo những tiêu
chuẩn nào, từ trước tới nay nhiều soạn giả đã tiến hành phân loại, song vẫn
không tránh khỏi sự sơ sài, lộn xộn. Đó là cách phần chia của Nguyễn Văn
Ngọc trong Truyện cổ nước Nam[6] với 5 loại: những truyện cổ tích dã sử;
những truyện thành câu phương ngôn, lý ngữ; những truyện thuần về văn
chương; những truyện ngụ ý cao xa; những truyện vui chơi, tiêu khiển. Hoặc
Nghiêm Toản trong Việt-nam văn học sử trích yếu[7] với 4 loại: truyện mê
tín hoang đường; truyện luân lý ngụ ngôn; truyện phúng thế hài đàm; truyện
sự tích các thánh. Hoặc nữa, Thanh Lăng trong Văn học khởi thảo - văn
chương bình dân[8] với 7 mục: truyện ma quỷ; truyện anh hùng dân tộc;
truyện ái tình; truyện luân lý; truyện thần tiên; truyện phong tục; truyện khôi
hài.
Đến Nguyễn Đổng Chi, ông đã chia truyện cổ tích các dân tộc Việt-
nam thành ba loại: Truyện cổ tích thần kỳ; Truyện cổ tích thế sự; Truyện cổ
tích lịch sử. Nhìn chung, đó là một sự phân chia tương đối hợp lý hơn cả vì
cách phân chia này của ông chủ yếu dựa vào đặc trưng loại hình của truyện,
được biểu hiện ở một số tiêu chí có giá trị khu biệt thành một số kiểu truyện.
Tất nhiên đây là một vấn đề rất khó. Chính Nguyễn Đổng Chi cũng còn rất
dè dặt trong vấn đề này. Ông viết: "Thực ra đối với cổ tích và ngay cả đối
với truyện cổ dân gian nói chung, bất kỳ một sự phân chia nào cũng chỉ có ý
nghĩa chính xác tương đối" (tập I, tr.72). Nói như vậy song chính ông cũng
khẳng định: "Thế thì phải chăng không thể phân loại truyện cổ tích một cách
rành mạch được? Chắc chắn không phải. Nhưng nếu chỉ căn cứ vào hình
thức, vào những yếu tố tạo nên cái vẻ bề ngoài của truyện cổ tích để phân
loại, thì chỉ mới nhìn vào hiện tượng mà chưa nắm được bản chất" (tập I,
tr.55).
Trên thực tế, Nguyễn Đổng Chi đã nắm vững và giải quyết khá triệt
để những vấn đề cơ bản của thể loại truyện cổ: vấn đề ranh giới, biên độ,
cùng vấn đề nguồn gốc, con đường phát triển của truyện cổ tích, v.v... Điều
đó đã giúp ông đưa ra được một quan điểm phân loại truyện cổ tích hợp lý
và nhất quán.
Từ việc trình bày bộ kho tàng truyện cổ tích Việt-nam tiến tới việc
nắm vững đối tượng này về mặt tổng thể như trên, Nguyễn Đổng Chi đã cố
gắng thử xác định một cách hệ thống, ở mức độ bao quát, những đặc điểm
của truyện cổ tích Việt-nam. Ông chú tâm vào những yếu tố tưởng tượng
thần kỳ của loại hình truyện cổ tích Việt-nam, chất liệu đời sống của truyện
cổ tích Việt-nam và truyện cổ tích Việt-nam với vai trò người phụ nữ, ước
mơ tình yêu và hôn nhân tự do... Từ đó, truyện cổ tích Việt-nam đã được
Nguyễn Đổng Chi quy tụ ở bốn đặc điểm:
1- Yếu tố tưởng tượng trong loại hình truyện cổ tích Việt-nam nói
chung ít xa lạ với nhân tính; loại truyện sinh hoạt chiếm một tỷ lệ tương đối
cao, loại truyện thần kỳ, truyện loài vật, truyện phiêu lưu mạo hiểm chiếm
một tỷ lệ tương đối thấp.
2- Truyện cổ tích Việt-nam thấm đậm chất liệu đời sống xã hội Việt
cổ, là biểu tượng nghệ thuật của cái hiền hòa, nhân ái, hay tính chừng mực
trong tâm lý dân tộc.
3- Tính cách phê phán hiện thực khá đậm trong truyện cổ tích Việt-
nam, nhân vật tích cực thường tỏ ra không bằng lòng với trật tự tập tục có
sẵn, phản ứng lại cái ty tiện tầm thường.
4- Truyện cổ tích Việt-nam có một mảng đáng kể nêu bật vai trò tích
cực của người nữ; đề cập đến ước mơ tình yêu và hôn nhân tự do.