Nhạc điệu thơ Việt trên nền của luật hòa thanh _2

Chia sẻ: Nguyen Quynh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:6

Thêm vào BST

Báo xấu

51
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong âm nhạc, một nốt lặng là một kí hiệu âm thanh tương ứng với một nốt nhạc (Î, , ä , Å , …). Về mặt kí hiệu học, cái gì chiếm một vị trí trong không gian hoặc trong thời gian để thay thế một cái gì khác nó, tức là chứa đựng trong nó một giá trị ngữ nghĩa đều có thể xem là một kí hiệu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nhạc điệu thơ Việt trên nền của luật hòa thanh _2

Nhạc điệu thơ Việt trên nền của luật hòa thanh
Trong âm nhạc, một nốt lặng là một kí hiệu âm thanh tương ứng với một nốt nhạc (Î, , ä , Å , …). Về mặt kí hiệu học, cái gì chiếm một vị trí trong không gian hoặc trong thời gian để thay thế một cái gì khác nó, tức là chứa đựng trong nó một giá trị ngữ nghĩa đều có thể xem là một kí hiệu. Trong thơ, chỗ để trống trong khuôn nhịp cũng là chỗ lấp vào khoảng trống (do thiếu vắng âm tiết) để điều hòa các đơn vị âm thanh trong thời gian. Cái nghịch lí ở đây là một khoảng trống không có âm thanh lại là một đơn vị âm thanh, bởi vì nó biểu thị cho một cái vắng mặt – cái được biểu đạt nằm sâu trong ý niệm. Cho nên, Đỗ Đức Hiểu có lí khi nhận xét: “Thơ là văn bản không liên tục, thơ có nhiều chỗ “lặng”, cái lặng của thơ tràn ngập cảm xúc và tư duy”(11). Tùy theo cách tổ chức nhịp – phách mà ta có tiết tấu thuận hay tiết tấu nghịch. - Tiết tấu thuận: Trong âm nhạc, tiết tấu thuận là dạng tiết tấu diễn ra bình thường suôn sẻ. Âm nào có trường độ dài hơn, ngân vang lâu hơn thì âm đó là trọng âm và làm điểm tựa cho các âm khác. Các phách trong ô nhịp luôn điều hòa. Trong thơ, tiết tấu thuận là dạng tiết tấu mà bước đi của nhịp luôn được tổ chức đều đặn một cách thống nhất từ đầu đến cuối, số lượng âm tiết quy định trong các ô nhịp chỉ thay đổi luân phiên: Trời thu/ xanh ngắt/ mấy tầng cao/ Cần trúc/ lơ phơ/ gió hắt hiu/... (Nguyễn Khuyến - Thu vịnh) Nắng chia/ nửa bãi/ chiều rồi/ Vườn hoang/ trinh nữ/ xếp đôi/ lá rầu/ Sợi buồn/ con nhện/ giăng mau/ Em ơi/ hãy ngủ/ anh hầu/ quạt đây/... (Huy Cận - Ngậm ngùi) - Tiết tấu nghịch: Tiết tấu nghịch là dạng tiết tấu diễn ra có những bất trắc khác thường. Đó có thể là hiện tượng đảo phách – trọng âm của tiết tấu không trùng với trọng âm của tiết nhịp: khi diễn xướng các âm trọng âm lẽ ra ở phách mạnh lại bị giật ngược lên thay cho nhấn lệch sang âm khác; hoặc có thể là hiện tượng nghịch phách – đảo phách được hình thành với dấu lặng tạo nên một khoảng ngắt bất thường. Trong âm nhạc thường gọi là nhịp chõi
(syncope). Trong thơ, hiện tượng này xảy ra khi tiết nhịp phá vỡ tính chất luân phiên đều đặn của hình tiết tấu bằng cách thay đổi bất ngờ số lượng âm tiết trong một ô nhịp: Chị nhìn/ lá rụng,/ cành trơ,/ Đắng cay nhớ/ ổ chuối khô./ Gió lùa…/ (Trần Đăng Khoa - Nhớ và nghĩ) Tôi muốn / tắt nắng đi/ Cho màu/ đừng nhạt mất/ Tôi muốn/ buộc gió lại/ Cho hương/ đừng bay đi/ Của ong bướm/ này đây/ tuần tháng mật/ Này đây/ hoa của đồng nội/ xanh rì/ Này đây/ lá của cành tơ/ phơ phất/ Của yến anh/ này đây/ khúc tình si/ Và này đây/ ánh sáng chớp/ hàng mi/ Mỗi sáng sớm/ Thần Vui/ hằng mở cửa/ Tháng Giêng ngon/ như một cặp/ môi gần/... (Xuân Diệu - Vội vàng) Tiết tấu thuận tạo ra sự cân xứng nhịp nhàng nhưng dễ rơi vào sự đơn điệu. Sự khai thác xen kẽ các yếu tố thuận nghịch trong toàn bộ dòng chảy âm thanh của một tác phẩm sẽ làm cho tiết tấu trở nên linh hoạt chuyển biến đa dạng. Tiết tấu thuận thích hợp với những trạng thái tinh thần yên tĩnh. Tiết tấu nghịch mang lại dư âm của những trạng thái cảm xúc biến động bất thường. Khi tổ chức giai điệu và tiết tấu, nếu nhà thơ chú trọng đến cấu trúc nội tại của âm tiết (các nhân tố âm vị học) các đơn vị âm thanh sẽ không bị gò ép và mang lại những hiệu quả bất ngờ: Sương nương theo trăng ngừng lưng trời,
Tương tư nâng lòng lên chơi vơi… (Xuân Diệu - Nhị hồ) Vầng trán em vương trời quê hương, Mắt em dìu dịu buồn Tây phương… (Quang Dũng - Đôi mắt người Sơn Tây) Sử dụng hiệu quả hình thức điệp thanh điệu (liên tục nhiều thanh bằng), điệp các nguyên âm nửa khép nửa mở (ơ, ươ) và điệp các âm cuối vang (ng) giai điệu thơ trở nên bay bổng, mơ màng, tiết tấu nhẹ nhàng, thanh thoát. Nghĩa từ vựng không chuyển tải hết âm vang chơi vơi của nỗi nhớ mà nhường chỗ cho cấu trúc ngữ âm của giai điệu - tiết tấu thơ ca. Điệp chính là một phương thức hòa thanh quan trọng, mang hiệu quả mĩ học ngay tức thời: Đứng tréo trông theo cảnh hắt heo, Đường lên thiên thẹo quán cheo leo… (Hồ Xuân Hương) Chị ấy năm nay còn gánh thóc, Dọc bờ sông trắng nắng chang chang… (Hàn Mặc Tử) Các âm “eo” trong đoạn thơ của Hồ Xuân Hương nằm ở vị trí cuối của các ô nhịp tạo nên tính chu kì của đường nét âm thanh. Nó lặp để tạo thế thăng bằng về giai điệu và tiết tấu nhưng đường nét vận động của chuỗi âm thanh lại vênh vẹo, lắt léo bởi sự chệch hướng khi kết hợp với những âm khác trong toàn chuỗi âm thanh. Núi đèo hiện ra với con đường gấp góc thuận nghịch chữ chi, cheo leo và trắc trở. Điệp âm “oc” tiếp liền hay bắc cầu giữa hai câu thơ trong đoạn thơ Hàn Mặc Tử biến âm tắc thành vang, sự ngưng nghỉ giữa hai nhịp thơ hóa thành nối kết để cho chuỗi âm thanh không đứt đoạn mà kéo dài ra. Liên tục các âm tiết kết thúc bằng các âm cuối vang “ng” (sông, trắng, nắng, chang chang) và chính hình thức điệp vận “ăng – ăng”, “ang – ang” làm cho đường nét của giai điệu, hình hài của tiết tấu trở nên chập chùng, lan tỏa như những làn sóng
mênh mang trong không gian. Ánh nắng của mặt trời như vỡ tan trong màu trắng hư ảo của bờ cát. Con đường dài ra nhưng tan hòa trong cõi hư ảo ấy để hiện hình một chiếc bóng cô đơn lạnh lẽo đang chạy đuổi trên con đường định mệnh. Điệp mang nghĩa đầy đủ là sự lặp lại hình ảnh âm thanh, lấy cái tương đồng nối kết cái dị biệt tạo nên sự hài hòa. Ở nghĩa ấy, điệp xuất hiện bằng nhiều hình thức: điệp thanh, điệp vận, điệp từ, điệp ngữ, điệp cú pháp… và kể cả điệp nhịp. Bất cứ sự xuất hiện có tính chu kì nào cũng có thể xem là một hình thức điệp, trong đó sự lặp lại một hình thái nhịp có ý nghĩa điều hòa mọi sự bất trắc ở các bước sóng trong dòng chảy âm thanh. 3.1. Một khi luật hòa thanh bị phá vỡ sẽ tạo nên tiếng ồn. Trên quan điểm của lý thuyết thông tin, người ta gọi tiếng ồn “là sự xâm nhập của cái vô trật tự, entropie, cái gây rối vào trong lĩnh vực của cấu trúc và thông tin. Tiếng ồn dập tắt thông tin”. Theo Lotman, “Tất cả các dạng thức của sự phá hoại: sự làm át giọng bởi những chướng ngại âm học, sự tiêu hủy sách vở dưới ảnh hưởng của sự làm hỏng mang tính máy móc, sự biến dạng cấu trúc của văn bản thuộc tác giả do sự can thiệp kiểm duyệt – tất cả đó đều là tiếng ồn trong kênh liên lạc… nếu độ lớn của tiếng ồn ngang bằng với độ lớn của thông tin – tức là thông báo sẽ bị loại trừ”(12). Đối với âm nhạc, việc tác giả phạm lỗi trong cấu trúc hòa thanh, kể cả trong trường hợp bản nhạc đã được chuẩn hóa theo luật hòa thanh, một diễn xướng bị lạc giọng, hoặc sai nhịp… tất cả đều tạo ra những tiếng ồn và làm cho thông tin bị nhiễu hoặc bị tiêu hủy tùy theo mức độ. Thơ ca cũng thế, luật thơ, nhất là đối với thi ca cổ, như một sự ấn định cấu trúc hòa thanh một cách chặt chẽ để hạn chế tối đa tiếng ồn có khả năng phá vỡ thông tin mà nó muốn truyền đạt. Đó là lí do, thi ca cổ rất chú trọng sự tuân theo thi luật trên nhiều bình diện cấu trúc: luật bằng trắc, vần, nhịp, niêm, đối. Người xưa đã tính toán cấu trúc hòa thanh trên cả hai trục: ngang (luật bằng trắc, từ láy), dọc (vần, nhịp, niêm, đối) để lí tưởng hóa khả năng xây dựng, lưu giữ và truyền đạt thông tin. Một khi đã được chuẩn hóa cấu trúc âm thanh như thế, sự vi phạm nào đó đối với người sáng tác, hoặc sai sót đối với cả người ghi chép hay truyền đạt đều rất dễ nhận ra. Ví dụ này có thể minh họa về một trong những hiện tượng tiếng ồn gây nhiễu thông tin. Bài thơ Thu điếu của Nguyễn Khuyến: Ao thu lạnh lẽo nước trong veo Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo
Nước biếc theo làn hơi gợn tí Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt Ngõ trúc quanh co khách vắng teo Tựa gối ôm cần lâu chẳng được Cá đâu đớp động dưới chân bèo