Phân tích tác phẩm Tư duy hệ thống - Nguồn sức sống mới của đổi mới tư duy (Trích Một góc nhìn của tri thức) của Phan Đình Diệu

Đề bài: Phân tích tác phẩm Tư duy hệ thống ­ Nguồn sức sống mới của đổi mới tư <br /> duy (Trích Một góc nhìn của tri thức) của Phan Đình Diệu<br /> <br /> Bài làm<br /> <br /> Từ khi Đảng Cộng sản Việt Nam khởi xướng phong trào Đổi mới (1986) đến nay, trong  <br /> đời sống xã hội cũng như trong các sinh hoạt học thuật, người ta rất hay nói đến cụm từ <br /> đổi mới tư duy. Thế nào là đổi mới tư duy ? Tại sao phải đổi mới tư duy ? Tư duy cũ cần  <br /> đổi mới là tư duy gì ? Và tư duy mới mà ta phải hướng đến có tên gọi ra sao, có những ưu  <br /> điểm lớn nào? Đó là những câu hỏi hệ  trọng cần phải được giải đáp nhằm làm rõ bản  <br /> chất, sự thiết yếu cùng những đòi hỏi của cái gọi là đổi mới tư duy đó. Với sự nhạy cảm  <br /> cao của một nhà khoa học và nhà hoạt động chính trị ­ xã hội, Phan Đình Diệu đã viết bài <br /> Tư  duy hệ  thống, ­ nguồn sức sống mới của đổi mới tư  duy dường như  để  làm sáng tỏ <br /> các vấn đề  này. Bài viết thực chất là bản rút gọn (do chính tác giả  thực hiện) của tiểu <br /> luận Tư duy hệ thống và đổi mới tư duy, in trong cuốn Một góc nhìn của trí thức.<br /> <br /> Nhìn tổng thể, đây là bài viết có tầm bao quát rộng, súc tích, giàu thông tin, giàu tính gợi  <br /> mở và tràn đầy cảm hứng xây dựng, vun đắp cho một tương lai sáng sủa của khoa học và <br /> xã hội. Như nhan đề cho thấy, bài viết có chủ đề khẳng định ưu thế của tư duy hệ thống  <br /> trong việc tạo ra động lực mới cho công cuộc đổi mới tư duy hiện nay.<br /> <br /> Phần đầu của bài viết mang tính chất đặt vấn đề, gián tiếp nêu lên tính bức thiết của đổi <br /> mới tư duy và hướng lựa chọn nhằm vào tư  duy hệ  thống. Không thể  không đối mới tư <br /> duy một khi thời đại giục giã, mà sự giục giã đó của thời đại lại xuất phát từ những bước  <br /> tiến khổng lồ  của loài người trong các thế  kỉ  qua, đặc biệt là thế  kỷ  XX, trên mọi lĩnh <br /> vực, từ khoa học tới kinh tế, xã hội. Dĩ nhiên, không phải ai khác ngoài chính con người  <br /> đã tạo nên những thành tựu to lớn mà ta đã thấy. Nhưng đến lượt chúng, những thành tựu  <br /> kia lại đặt con người trước nhiều thách thức mới, đòi hỏi con người phải tìm ra phương <br /> cách duy trì thế  chủ  động trong việc thúc đẩy cuộc sống không ngừng đi lên. Tư  duy, <br /> trước hết là tư  duy! Tư  duy đúng sẽ  hướng dẫn hành động đúng. Điều kiện sống mới, <br /> những kiến thức mới về vũ trụ, thiên nhiên và con người yêu cầu ta phải có một tư  duy <br /> mới. Từ tất cả những điều trên, tư duy hệ thống hình thành và phát triển, như một sự đáp <br /> ứng có tính tất yếu. Sự hình thành và phát triển của nó vừa là sản phẩm hay là kết quả <br /> của một trình độ nhận thức, trình độ sống, lại vừa là đòi hỏi phía trước của trình độ sống,  <br /> trình độ nhận thức ấy. Như vậy, theo nhận thức của tác giả, việc đổi mới tư duy và việc  <br /> xây dựng tư duy hệ thống là hai mặt của một vấn đề bức thiết hiện nay.<br /> <br /> Trong phần 2 của bài viết, tác giả tập trung làm rõ "nội dung" của tư duy hệ thống, thông  <br /> qua việc minh định mấy khái niệm then chốt: cái toàn thể, thành phần riêng lẻ (hay đơn vị <br /> cấu thành), tương tác hữu cơ, thuộc tính hợp trội. Theo tác giả, đặc điểm nổi bật nhất  <br /> của tư duy hệ thống là "nhìn nhận vũ trụ như một toàn thể thống nhất không thể tách rời,  <br /> trong đó tất cả  các đơn vị  cấu thành và các hiện tượng cơ  bản sinh ra từ chúng đều tác  <br /> động qua lại với nhau, chúng không thể  được hiểu như  những đơn vị  độc lập mà là  <br /> những phần liên thuộc hữu cơ với nhau của cái toàn thể". Để cho người đọc lĩnh hội đúng <br /> về khái niệm toàn thể, tác giả đã đối lập nó với khái niệm tổng gộp. Tổng gộp chỉ là kết  <br /> quả  của con số  cộng đơn giản, nhỏ  hơn toàn thể, hiểu theo nghĩa là không có những  <br /> thuộc tính hợp trội như toàn thể. Tác giả viết: "Cho nên người ta nói: hai cái một riêng lẻ <br /> đứng cạnh nhau chưa phải là cái hai, cái toàn thể bao giờ cũng lớn hơn tổng gộp của các <br /> thành phần". Theo tinh thần của lời giải thích đó, có thể  hiểu sự  tồn tại của tổng gộp <br /> mang tính chất cụ thể, hoặc cụ thể tương đối, còn sự  tồn tại của toàn thể  thì luôn trừu  <br /> tượng. Chính vì toàn thể có hình thức "tồn tại" như thế nên muốn nắm bắt nó, ta phải "sử <br /> dụng" tư duy hệ thống.<br /> <br /> Để  giúp độc giả  thấy rõ sự  cần thiết phải có của kiểu tư  duy hệ  thống trong việc nắm <br /> bắt những phẩm chất hợp trội của toàn thể, tác giả đưa ra hai ví dụ:<br /> <br /> 1. "độc lập, thống nhất,... là những thuộc tính hợp trội của một đất nước trong toàn thể,  <br /> chứ không thể là của một bộ phận nào trong đất nước đó";<br /> <br /> 2. "dân chủ, bình đẳng,... là thuộc tính của một xã hội, chứ không phải là thuộc tính của  <br /> từng con người riêng lẻ trong xã hội đó".<br /> <br /> Tiếp ý tác giả, ta có thể nêu những ví dụ khác, gần gũi hơn với "môi trường" văn chương,  <br /> chẳng hạn: muốn tìm hiểu giọng điệu của một bài thơ trữ tình, ta không thể chỉ dựa riêng <br /> vào một yếu tố  cấu thành nào đó, mà phải thấy giọng điệu là cái toát ra từ  toàn thể  tác  <br /> phẩm; nghiên cứu cái nhìn nghệ thuật của một nhà văn, việc cần làm là phải chỉ ra được  <br /> tính hệ thống của các thao tác xử lý ngôn từ mà nhà văn đã sử dụng cùng những động cơ <br /> ngầm ẩn chi phối nó, v.v.<br /> <br /> Nhằm phân tích sâu hơn lý do cần đưa tư duy hệ thống lên vị trí chủ đạo trong khoa học  <br /> và trong đời sống hiện nay,  ở  phần 3 của bài viết, Phan Đình Diệu đã chỉ  ra một cách  <br /> thuyết phục những giới hạn của tư duy cơ giới. Tác giả  đã khái quát lên những nét tiêu <br /> biểu sau của tư duy cơ giới: quan niệm tự nhiên như một bộ máy mà ta có thể nhận thức  <br /> được bằng phương pháp khoa học, bằng phép suy luận diễn dịch; xét đoán sự  vật, đối <br /> tượng trong các quan hệ nhân quả tất định; thường quy các quan hệ trong thực tế về các <br /> dạng đơn giản, có thể biểu diễn được bằng các phương trình tuyến tính với một số ít đại  <br /> lượng; gắn liền với quan điểm phân tích, xem rằng để hiểu toàn thể thì phải hiểu chi tiết <br /> từng thành phần;... về vận mệnh lịch sử của tư duy cơ giới, tác giả tóm lược:<br /> <br /> ­ Bắt nguồn từ nền văn minh Hy Lạp cổ đại và được phát triển mạnh mẽ từ thế kỉ XVII.<br /> <br /> ­ Từng chiếm vị trí gần như tuyệt đối trong nhiều thế kỉ trước khi có tư duy hệ thống.<br /> <br /> ­ Các phương pháp mà tư duy cơ  giới sử dụng đã giúp khoa học và công nghệ  đạt được  <br /> nhiều thành tựu to lớn.<br /> <br /> ­ Sang thế  kỉ  XX, khoa học gắn liền với tư duy cơ giới tỏ ra b ất l ực trong vi ệc chi ếm  <br /> lĩnh, lý giải nhiều đối tượng phức tạp trong thực tế  như cấu trúc vật chất  ở  dưới mức <br /> nguyên tử, sự  hình thành và phát triển của vũ trụ, sự  trồi sụt thất thường của các thị <br /> trường tài chính... hoặc trong việc trả lời các câu hỏi như vũ trụ từ đâu ra, sự sống từ đâu <br /> đến, con người với trí tuệ, tâm linh xuất phát từ đâu,...<br /> <br /> ­ Tư duy cơ giới dường như đã đến giai đoạn "cáo chung" từ vài ba thập niên gần đây.<br /> <br /> Tác giả đã có một cái nhìn hết sức biện chứng về cái gọi là sự "cáo chung" của tư duy cơ <br /> giới. Theo ông, nói tư duy cơ giới "cáo chung" không có nghĩa là cho rằng nó đã chết hay  <br /> đã bị đào thải, vứt bỏ. "Cáo chung" ở đây là mất vị thế độc tôn, vị thế thống trị toàn diện,  <br /> để  trở  về  với khu vực thích hợp của mình trong lãnh địa khoa học rộng lớn. Tác giả  có <br /> chủ kiến rất rõ ràng: "tư duy mới là cần thiết, và đòi hỏi từ bỏ là từ bỏ cái địa vị độc tôn  <br /> duy nhất của tư duy cơ giới chứ không phải gạt bỏ hoàn toàn khả  năng sử dụng cách tư <br /> duy đó trong những phạm vi mà nó còn được chứng tỏ  là thích hợp và cần thiết". Trong <br /> tiểu luận Tư duy hệ thống và đổi mới tư duy đã nêu trên (có thể xem nó là bản gốc, bản <br /> đầy đủ của bài viết này), chính tác giả đã trình bày cụ thể như sau: "Tư duy hệ thống sẽ <br /> càng sắc bén thêm, sâu sắc thêm, nếu khoa học hệ thống được phát triển mạnh mẽ, cung  <br /> cấp thêm nhiều căn cứ  xác đáng. Mà khoa học hệ thống, thì dù có được phát triển trong <br /> cách nhìn hệ  thống, có sử  dụng nhiều loại mô hình khác nhau không nhất thiết là toán  <br /> học, có vận dụng kết hợp các tính toán định lượng với các lập luận định tính,... cũng vẫn <br /> phải dùng các mô hình quy giản, các phương pháp phân tích và các lập luận logic nhị <br /> nguyên, dựa vào các "quy luật" tất định, ngay cả  khi nghiên cứu cái bất định cũng thực  <br /> chất là nghiên cứu các quy luật tất định về các hiện tượng bất định đó. Chỉ có điều là khi  <br /> vận dụng các khái niệm, mô hình và phương pháp đó, ta phải luôn nhớ  rằng đó chỉ  là  <br /> những sản phẩm giản lược của nhận thức, những cái xấp xỉ, gần đúng của thực tế, có  <br /> thể  là thích hợp cho việc nhận thức một số đối tượng và quá trình tương đối đơn giản  <br /> nào đó,  ở  một số  thành phần và về  một số  mặt nhất định, khó có thể  giúp ta nhận thức  <br /> được thực tế trong cái toàn thể phức tạp của nó".<br /> <br /> Điều thú vị  là những phân tích của tác giả   ở  phần 3 bài viết đã giúp người đọc hiểu rõ  <br /> hơn về  hiện tượng các cụm từ  như  "máy móc", "hiểu máy móc", "tư  duy máy móc",... <br /> được dùng phổ biến trong đời sống, khi người ta tỏ ý không thoả mãn với một hành động <br /> hoặc một lập luận nào đó chịu sự chi phối của lối tư duy cứng nhắc. Rõ ràng, bằng cảm  <br /> tính, nhiều người đã nhận ra những hạn chế của kiểu tư duy cơ giới, dù họ có thể không <br /> nói được một cách tường minh tư duy cơ giới là gì.<br /> <br /> Tư duy khoa học, tư duy hệ thống rất cần đến sự tưởng tượng và mơ mộng, bởi như tác <br /> giả đã nói ở phần 4 của bài viết, đối tượng chính của khoa học hệ thống là các hệ thống  <br /> phức tạp trong thiên nhiên và cuộc sống, mà muốn hiểu các hệ thống đó, chí dựa vào các <br /> sự kiện thực chứng, các thao tác phân tích lý trí thì chưa đủ. Rất cần phải huy động thêm <br /> những tri thức mà ta thu nhận được bằng trực cảm, kinh nghiệm. Có khi, bằng trực cảm,  <br /> bằng sự mơ mộng và tưởng tượng, ta có thể  thấu nhập được bản chất của sự vật, hiện  <br /> tượng, trong khi sự  phân tích lý trí phải dừng bước  ở  cửa ngoài. Như  vậy, tư  duy hệ <br /> thống không loại trừ trực cảm, tưởng tượng và mơ  mộng, thậm chí còn thâu nạp chúng, <br /> biến chúng thành những yếu tố cấu trúc vô cùng quan trọng của mình.<br /> <br /> Giữa tri thức và tưởng tượng có mối quan hệ chặt chẽ, chúng bổ sung cho nhau, nâng cao  <br /> năng lực của nhau. Tác giả viết: "càng nhiều tri thức thì càng có thêm trí tưởng tượng, và <br /> ngược lại, càng giàu tưởng tượng thơ  mộng thì sẽ  nảy sinh nhiều ý tưởng bất ngờ  cho <br /> sáng tạo khoa học". Có thể dẫn ra thật nhiều ví dụ để minh hoạ cho luận điểm này: Định <br /> luật Ác­si­mét được khám phá cùng với giây phút lóe sáng của liên tưởng khi nhà bác học  <br /> Ác­si­mét (Archimedes) đang nằm trong bồn tắm, thấy nước nâng mình lên; cũng bằng <br /> liên tưởng, I. Niu­tơn (I. Newton) phát hiện ra định luật vạn vật hấp dẫn khi bất chợt bị <br /> một quả táo trên cây rụng xuống trúng đầu; s. Moóc­xơ (S. Morse), cha đẻ của máy điện  <br /> báo và bộ  mã Moóc­xơ  tìm ra phương pháp gửi tín hiệu đường dài từ  những liên tưởng  <br /> xuất thần lúc chứng kiến cảnh đổi ngựa  ở  một trạm bưu điện;... Về  vấn đề  đang bàn, <br /> nhà bác học A. Anhxtanh (A. Einstein) cũng đã từng viết: "Cảm xúc đẹp nhất và sâu xa <br /> nhất của con người là cảm xúc trước sự huyền bí. Chính cảm xúc này đã khiến cho khoa <br /> học chân chính nảy nở. Những ai không còn có những cảm xúc đó, không còn biết ngạc <br /> nhiên mà chỉ biết ngẩn người ra vì sợ hãi thì sống cũng như  chết. Cảm thấy điều huyền  <br /> bí mà con người chưa thể giải thích nổi là vì khả  năng ít ỏi đáng buồn của chúng ta mới  <br /> chỉ làm lộ được một phần nhỏ bé và thấp kém của cái quy luật cao siêu và lộng lẫy của <br /> tự nhiên...".<br /> <br /> Chúng ta đang bước vào công cuộc đổi mới tư duy nhằm đáp ứng những đòi hỏi của cuộc <br /> sống hiện đại, của thời đại, của sự  phát triển đất nước. Tư  duy hệ  thống với sự  hình  <br /> during vũ trụ  là một toàn thể  thống nhất không thể  tách rời, là hệ  hình tư  duy sẽ  giúp  <br /> chúng ta có được một thế nhìn, cách nhìn mới về thế giới và theo đó là một phương cách <br /> hành động mới mà chúng ta đang cần phải có. Đó là lý do chính để ta khẳng định tư  duy  <br /> hệ thống là chất men, là nguồn lực thúc đẩy công cuộc đổi mới tư duy đạt được kết quả <br /> mong muốn. Tư duy hệ thống rất cần cho việc tìm hiểu, khám phá văn học, bởi văn học  <br /> cũng là một hiện tượng sáng tạo chứa đầy sự bí ẩn, phong phú như chính cuộc đời. Nếu <br /> không có tư duy hệ thống, ta sẽ khó mà lý giải được cái hay, cái đẹp của các hiện tượng <br /> văn học (nền văn học, trào lưu văn học, tác giả  văn học, tác phẩm văn học,...) một cách <br /> thấu đáo và rất dễ dừng lại ở những phát hiện rời rạc, lẻ tẻ, không có thật nhiều ý nghĩa.<br />