Phát triển năng lực tự học của học sinh thông qua việc sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học phần hiđrocacbon - hóa học 11 trung học phổ thông

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2016, Vol. 61, No. 6A, pp. 136-145<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2016-0078<br /> <br /> PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH THÔNG QUA VIỆC SỬ<br /> DỤNG SƠ ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC PHẦN HIĐROCACBON<br /> - HÓA HỌC 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG<br /> Lưu Thị Lương Yến1 , Nguyễn Thị Ngọc Bích2<br /> 1 Khoa<br /> 2 Trường<br /> <br /> Hóa học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Trung học Phổ thông Thuận Thành 2, Bắc Ninh<br /> <br /> Tóm tắt. Năng lực tự học được xác định là một năng lực cốt lõi cần được hình thành và phát<br /> triển cho học sinh (HS) trong mọi môn học và ở mọi cấp học. Để phát triển năng lực tự học<br /> cho học sinh, có thể sử dụng nhiều biện pháp khác nhau. Trong bài viết này, chúng tôi đề<br /> cập tới cơ sở lí luận về tự học, tiêu chí, mức độ đánh giá năng lực tự học của học sinh và<br /> việc sử dụng sơ đồ tư duy (SĐTD) trong dạy học phần hiđrocacbon nhằm phát triển năng<br /> lực tự học cho học sinh.<br /> Từ khóa: Tự học, năng lực tự học, sơ đồ tư duy, đánh giá năng lực tự học.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Trong giai đoạn hiện nay, giáo dục nước ta đang thực hiện công cuộc đổi mới căn bản và<br /> toàn diện nhằm chuyển từ giáo dục tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực người học. Thông qua<br /> dạy học giáo viên (GV) cần chú trọng hình thành và phát triển cho HS các năng lực chung như<br /> năng lực tự học, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo, năng lực hợp tác, thẩm mĩ, thể chất, giao<br /> tiếp, tính toán, công nghệ thông tin và truyền thông và các năng lực đặc thù cho từng môn học.<br /> Năng lực tự học (NLTH) là một trong những năng lực chung quan trọng giúp HS có khả năng học<br /> tập, tự học suốt đời để có thể tồn tại, phát triển trong xã hội tri thức và hội nhập quốc tế [1].<br /> Để hình thành và phát triển năng lực tự học cho HS, chúng ta có thể thực hiện bằng nhiều<br /> biện pháp khác nhau. Chẳng hạn như, tác giả Phạm Thị Phú đã thiết kế e-learning làm phương tiện<br /> tự học ngoài giờ lên lớp [2], tác giả Nguyễn Ngọc Duy đã nghiên cứu sử dụng sơ đồ tư duy trong<br /> dạy học hóa học phần hóa học vô cơ lớp 11 Trung học phổ thông (THPT) [3]. Sơ đồ tư duy được<br /> nhiều GV sử dụng như một phương tiện dạy học, phối hợp với các phương pháp dạy học tích cực<br /> để phát huy tính tự lực, sự sáng tạo của HS. Tuy nhiên,việc hướng dẫn HS tự lập và sử dụng SĐTD<br /> trong quá trình tự học, tự giải quyết các vấn đề học tập cũng như việc đánh giá sự phát triển năng<br /> lực tự học của HS chưa được đi sâu nghiên cứu. Trong khuôn khổ bài báo này, chúng tôi sẽ trình<br /> bày về việc sử dụng SĐTD trong dạy học hóa học phần hiđrocacbon nhằm phát triển năng lực tự<br /> học cho HS và đề cập sâu hơn tới việc đánh giá năng lực tự học của HS.<br /> Ngày nhận bài: 10/3/2016. Ngày nhận đăng: 12/7/2016.<br /> Liên hệ: Lưu Thị Lương Yến, e-mail: yensp1@gmail.com<br /> <br /> 136<br /> <br /> Phát triển năng lực tự học của học sinh thông qua việc sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học...<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Tự học và năng lực tự học<br /> <br /> Trong quá trình dạy học ở nước ta hiện nay, tự học của người học đang là vấn đề được quan<br /> tâm đặc biệt. Để có khả năng học tập suốt đời thì phải có năng lực tự học. Khả năng này cần được<br /> rèn luyện ngay khi còn ngồi trên ghế nhà trường. Tự học là quá trình cá nhân người học tự giác,<br /> tích cực, độc lập tự chiếm lĩnh tri thức ở một lĩnh vực nào đó trong cuộc sống bằng hành động của<br /> chính mình nhằm đạt được mục đích nhất định [1].<br /> NLTH là khả năng tự mình sử dụng các năng lực trí tuệ và có khi cả năng lực cơ bắp cùng<br /> các động cơ, tình cảm, nhân sinh quan, thế giới quan để chiếm lĩnh một lĩnh vực hiểu biết nào đó<br /> của nhân loại, biến lĩnh vực đó thành sở hữu của mình [4].<br /> Theo [5], NLTH của HS trường THPT được xác định thông qua các biểu hiện sau:<br /> - Xác định nhiệm vụ học tập dựa trên kết quả đã đạt được; đặt mục tiêu học tập chi tiết, cụ<br /> thể, khắc phục những khía cạnh còn yếu kém.<br /> - Đánh giá và điều chỉnh được kế hoạch học tập; hình thành cách học tập riêng của bản<br /> thân; tìm được nguồn tài liệu phù hợp với các mục đích, nhiệm vụ học tập khác nhau; thành thạo<br /> sử dụng thư viện, chọn các tài liệu và làm thư mục phù hợp với từng chủ đề học tập của các bài tập<br /> khác nhau; ghi chép thông tin đọc được bằng các hình thức phù hợp, thuận lợi cho việc ghi nhớ,<br /> sử dụng, bổ sung khi cần thiết; tự đặt được vấn đề học tập.<br /> - Tự nhận ra và điều chỉnh những sai sót, hạn chế của bản thân trong quá trình học tập; suy<br /> ngẫm cách học của mình, rút kinh nghiệm để có thể vận dụng vào các tình huống khác; biết tự<br /> điều chỉnh cách học.<br /> Để hình thành và phát triển năng lực tự học, HS cần được rèn luyện các kĩ năng cơ bản sau:<br /> - Kĩ năng đọc và thu thập thông tin: HS biết cách đọc tài liệu học tập, sử dụng các nguồn<br /> tài liệu (thư viện, internet tra cứu. . . ) để tìm và thu thập thông tin theo các chủ đề học tập.<br /> - Kĩ năng phân tích, xử lí thông tin: Biết phân tích, đánh giá đưa ra những nhận xét, hệ<br /> thống hóa, sắp xếp thông tin theo trình tự và trình bày thông tin theo sự hiểu biết logic, cách diễn<br /> đạt của mình.<br /> - Kĩ năng lập kế hoạch: Biết xây dựng kế hoạch học tập phù hợp với khả năng, điều kiện,<br /> phong cách học của mình và có sự điều chỉnh để nâng cao hiệu quả học tập.<br /> - Kĩ năng hợp tác làm việc: Biết sử dụng hiệu quả kĩ thuật thu thập thông tin trong trao đổi<br /> thảo luận nhóm. Biết lắng nghe, phân tích, trình bày trong tranh luận, xây dựng đề cương, trình<br /> bày, báo cáo kết quả hoạt động nhóm.<br /> - Kĩ năng sử dụng các phương tiện học tập đặc biệt là ứng dụng công nghệ thông tin trong<br /> thu thập, xử lí và trình bày thông tin.<br /> - Kĩ năng vận dụng kiến thức, tham gia hoạt động thực hành nghiên cứu khoa học và hoạt<br /> động xã hội.<br /> - Kĩ năng tự kiểm tra đánh giá kết quả học tập của mình để có điều chỉnh phù hợp và đánh<br /> giá bạn học.<br /> Để đánh giá năng lực tự học cũng như các năng lực khác, chúng ta cần căn cứ vào các sản<br /> phẩm của hoạt động học tập và quá trình học tập của HS. Đó là: Kết quả học tập và thành tích học<br /> tập của HS; Khả năng trình bày miệng; Sản phẩm, tài liệu viết, các phiếu bài tập; Hồ sơ học tập và<br /> các kết quả quan sát trong quá trình học.<br /> <br /> 137<br /> <br /> Lưu Thị Lương Yến, Nguyễn Thị Ngọc Bích<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Sơ đồ tư duy<br /> <br /> Khái niệm sơ đồ tư duy<br /> SĐTD là một hình thức ghi chép có sử dụng màu sắc và hình ảnh để mở rộng và đào sâu<br /> các ý tưởng, có cấu trúc cơ bản là các nội dung được phát triển rộng ra từ trung tâm. Nhờ sự kết<br /> nối giữa các nhánh, các ý tưởng được liên kết với nhau khiến SĐTD có thể bao quát được các ý<br /> tưởng trên một phạm vi sâu rộng hoặc xây dựng mô hình về đối tượng cần nghiên cứu.<br /> Tác dụng của sơ đồ tư duy đối với sự phát triển năng lực tự học của học sinh<br /> Với cách thể hiện gần như cơ chế hoạt động của não bộ, sử dụng SĐTD trong dạy học đem<br /> đến hiệu quả cao, phát triển tư duy logic và khả năng phân tích tổng hợp của HS, giúp HS dễ hiểu<br /> bài, nhớ lâu hơn, dễ dàng hệ thống kiến thức bằng cách sơ đồ hóa thay cho việc học thuộc lòng.<br /> Quá trình tư duy có sự kết hợp giữa ngôn ngữ, hình ảnh, màu sắc, âm thanh, giai điệu nên kích<br /> thích tư duy và tính sáng tạo của HS.<br /> Nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển NLTH, sử dụng SĐTD giúp HS xác định những khái niệm<br /> then chốt, thể hiện được mối liên hệ giữa các ý tưởng và lập nên một mẫu hình từ những gì HS đã<br /> biết và hiểu, do đó giúp các em ghi nhớ một cách bền vững; trợ giúp lập kế hoạch cho một hoạt<br /> động hoặc một dự án phải qua tổ chức tập hợp các ý tưởng và thể hiện mối liên hệ giữa chúng;<br /> trợ giúp đánh giá kinh nghiệm hoặc kiến thức thông qua quá trình suy nghĩ về những yếu tố chính<br /> trong những gì đã biết hoặc đã làm.<br /> Trong SĐTD, HS được tự do phát triển ý tưởng, xây dựng mô hình và thiết kế mô hình vật<br /> chất hoặc tinh thần để giải quyết những vấn đề thực tiễn. Từ đó, cùng với sự hình thành kiến thức,<br /> các kĩ năng tư duy của HS cũng được phát triển. Với việc thiết lập SĐTD, HS cũng không chỉ là<br /> người tiếp nhận thông tin mà còn cần phải suy nghĩ về các thông tin đó, giải thích nó và kết nối nó<br /> với cách hiểu biết của mình; đặc biệt là HS học được một quá trình tổ chức thông tin, tổ chức các<br /> ý tưởng và liên kết chúng.<br /> Sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học nhằm phát triển năng lực tự học cho HS<br /> Trong quá trình dạy học, có thể sử dụng SĐTD để hỗ trợ dạy học khi hình thành kiến thức<br /> mới, củng cố kiến thức sau mỗi tiết học, ôn tập hệ thống hóa kiến thức sau mỗi chương và giúp HS<br /> lập kế hoạch học tập.<br /> a. Sử dụng SĐTD hướng dẫn học sinh tự học trong bài dạy nghiên cứu kiến thức mới<br /> Trong bài dạy hình thành kiến thức mới, GV có thể trình bày nội dung bài dạy dưới dạng<br /> SĐTD để HS hình dung được cách ghi chép nội dung bài học dưới dạng SĐTD. Cụ thể là:<br /> - Từ chủ đề bài học, GV nêu các câu hỏi định hướng nội dung bài học và vẽ các nhánh cấp<br /> 1 của SĐTD. Sau đó, GV triển khai các hoạt động học tập, tổ chức cho HS tìm hiểu các nội dung<br /> của từng nhánh (đọc tài liệu, trả lời câu hỏi, quan sát thí nghiệm, nêu nhận xét,. . . ), GV tóm tắt các<br /> kiến thức do HS tìm hiểu được và điền vào các nhánh của SĐTD. Kết thúc các hoạt động học tập<br /> là SĐTD hoàn chỉnh về nội dung bài học.<br /> - GV cũng có thể tiến hành bài dạy theo giáo án đã thiết kế và sử dụng SĐTD ở khâu củng<br /> cố bài học.<br /> + GV sử dụng hệ thống câu hỏi để yêu cầu HS nhớ lại các nội dung chính của bài học. Từ<br /> các câu trả lời của HS, GV tóm tắt nội dung bài học dưới dạng SĐTD và hướng dẫn HS về nhà ôn<br /> tập và tự thiết lập lại SĐTD này một cách chi tiết.<br /> + GV có thể tổ chức cho HS tham gia vào quá trình thiết lập và trình bày nội dung theo<br /> SĐTD: GV yêu cầu HS nêu các nội dung chính của bài học, phân công mỗi nhóm tóm tắt nội dung<br /> và thể hiện một nhánh của SĐTD. Các nhóm trình bày nội dung các nhánh và ghép lại thành một<br /> 138<br /> <br /> Phát triển năng lực tự học của học sinh thông qua việc sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học...<br /> <br /> SĐTD nội dung bài học.<br /> + GV cũng có thể đưa ra SĐTD “câm” chỉ có chủ đề bài học, các nhánh của các tiểu chủ<br /> đề chưa có từ khóa hoặc hình ảnh mô tả nội dung. HS dựa vào thông tin bài học điền từ khóa hoặc<br /> hình ảnh vào các nhánh của SĐTD.<br /> b. Sử dụng SĐTD hướng dẫn học sinh tự ôn tập, hệ thống hóa kiến thức trong bài luyện tập<br /> Khi tiến hành dạy bài ôn tập, luyện tập, GV có thể sử dụng nhiều phương pháp dạy học kết<br /> hợp với SĐTD để giúp HS hệ thống hóa kiến thức đã học bằng cách:<br /> - Khi hướng dẫn HS chuẩn bị cho bài ôn tập, luyện tập, GV nêu chủ đề ôn tập, trao đổi với<br /> HS về các nội dung chính của bài ôn tập và khung SĐTD “câm”, yêu cầu HS ôn lại kiến thức và<br /> hoàn thiện SĐTD ở nhà. Đến giờ luyện tập, ôn tập trên lớp, GV tổ chức cho các nhóm HS trao<br /> đổi về phần chuẩn bị của cá nhân, thống nhất các nội dung thành SĐTD của nhóm.Yêu cầu một số<br /> nhóm trình bày SĐTD của nhóm mình, các nhóm khác bổ sung, nhận xét về nội dung, cách trình<br /> bày thể hiện tính nghệ thuật, sáng tạo của nhóm.<br /> - GV cũng có thể tổ chức cho HS tự thiết lập SĐTD theo khả năng sáng tạo của mình. GV<br /> nêu chủ đề ôn tập bằng câu hỏi khái quát và yêu cầu HS về nhà ôn tập, hệ thống hóa kiến thức<br /> và thể hiện bằng SĐTD. Trong giờ luyện tập, ôn tập, GV yêu cầu một số HS trình bày SĐTD đã<br /> chuẩn bị, HS trong lớp nhận xét, đánh giá và chỉnh lí.<br /> c. Sử dụng SĐTD hướng dẫn học sinh lập kế hoạch giải bài tập hóa học để phát triển năng<br /> lực tự học<br /> Bài tập hóa học là công cụ để HS luyện tập nhằm hình thành năng lực cho HS. Để phát<br /> triển năng lực tự học cho HS, GV sử dụng SĐTD hướng dẫn HS tự lập kế hoạch giải bài tập. Để<br /> hướng dẫn HS, GV cần đưa ra SĐTD về kế hoạch chung khi giải các bài tập hóa học để giúp HS<br /> nắm được các bước giải bài tập hóa học và từ đó vận dụng để lập kế hoạch giải với từng dạng bài<br /> tập cụ thể.<br /> <br /> Hình 1. Sơ đồ tư duy kế hoạch chung để giải bài tập hóa học<br /> sau:<br /> <br /> Giáo viên yêu cầu HS sử dụng SĐTD lập kế hoạch giải cho một số dạng bài tập hóa học<br /> - Dạng bài tập nhận biết, phân biệt các chất<br /> - Dạng bài toán hóa học<br /> - Dạng bài tập thực tiễn<br /> - Dạng bài tập thực nghiệm<br /> 139<br /> <br /> Lưu Thị Lương Yến, Nguyễn Thị Ngọc Bích<br /> <br /> Ví dụ 1: (Dạng bài tập thực tiễn) Trong các hầm mỏ khai thác than đá, nếu không cẩn thận<br /> sẽ xảy ra các vụ cháy nổ. Nguyên nhân gây ra các vụ nổ này là gì? Người ta thường phải ngăn ngừa<br /> các vụ cháy nổ này bằng biện pháp nào?<br /> <br /> Hình 2. Sơ đồ tư duy kế hoạch giải bài tập thực tiễn của HS<br /> <br /> Hình 3. Sơ đồ tư duy kế hoạch thực hiện dự án học tập của nhóm 1 lớp 11A2 trường THPT<br /> Thuận Thành 3<br /> d. Sử dụng SĐTD hướng dẫn học sinh lập kế hoạch học tập của nhóm (thực hiện trong dạy<br /> học dự án)<br /> Khi hướng dẫn nhóm HS lâp kế hoạch thực hiện dự án, GV nên để HS tự lập kế hoạch của<br /> 140<br /> <br />