Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Đa dạng hóa hoạt động khởi động dạy Hóa học trong chương trình giáo dục 2018 trung học phổ thông

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:45

Thêm vào BST

Báo xấu

6
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu sáng kiến "Đa dạng hóa hoạt động khởi động dạy Hóa học trong chương trình giáo dục 2018 trung học phổ thông" nhằm phân tích cơ sở lý luận và thực tiễn của đa dạng hóa hoạt động khởi động trong trường phổ thông; Xây dựng và thực hiện một số bài dạy ở phần hoạt động khởi động sách Hóa học 10 - 11 Kết nối tri thức.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Đa dạng hóa hoạt động khởi động dạy Hóa học trong chương trình giáo dục 2018 trung học phổ thông

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM Đề tài ĐA DẠNG HÓA HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG DẠY HÓA HỌC TRONG CHƢƠNG TRÌNH GIÁO DỤC 2018 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LĨNH VỰC/MÔN: HÓA HỌC
SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN TRƢỜNG THPT NGUYỄN TRƢỜNG TỘ - VINH _______________________________________________ SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM Đề tài ĐA DẠNG HÓA HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG DẠY HÓA HỌC TRONG CHƢƠNG TRÌNH GIÁO DỤC 2018 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LĨNH VỰC/MÔN: HÓA HỌC Tác giả thực hiện: 1. Nguyễn Thị Hƣơng 2. Bùi Văn Giáp Tổ chuyên môn: Tự nhiên Năm thực hiện: Năm học 2023 - 2024 Số điện thoại: 0975142330 Nghệ An - 2024
MỤC LỤC I. PHẦN MỞ ĐẦU .................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu ......................................................................................... 1 3. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................................ 1 4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 2 5. Phƣơng pháp nghiên cứu................................................................................... 2 6. Tính mới của đề tài............................................................................................ 3 PHẦN II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU .................................................................. 4 I. CƠ SỞ KHOA HỌC .......................................................................................... 4 1. Cơ sở lý luận ................................................................................................. 4 1.1. Khái niệm về hoạt động khởi động trong dạy học ................................. 4 1.2. Quy trình xây dựng hoạt động khởi động trong dạy học ....................... 4 1.3. Tiến trình tổ chức đa dạng hóa hoạt động khởi động trong dạy học ở trƣờng trung học phổ thông........................................................................ 5 2. Cơ sở thực tiễn của đa dạng hóa hoạt động khởi động trong dạy học ở trƣờng trung học phổ thông Nguyễn Trƣờng Tộ - Vinh ................................... 6 2.1. Thực trạng tổ chức dạy học đa dạng hóa hoạt động khởi động ở trƣờng trung học phổ thông Nguyễn Trƣờng Tộ - Vinh ............................... 6 2.2. Nguyên nhân và khó khăn của thực trạng dạy học hóa học ở trƣờng trung học phổ thông theo định hƣớng đa dạng hóa hoạt động khởi động trong chƣơng trình giáo dục 2018 .............................................. 10 II. XÂY DỰNG MỘT SỐ HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG TRONG DẠY HỌC MÔN HÓA HỌC 10-11............................................................................. 12 1. Phân tích đặc điểm nội dung đa dạng hóa hoạt động khởi động môn Hóa học trong chƣơng trình giáo dục 2018 .................................................... 12 2. Xây dựng một số hoạt động khởi động khi dạy học môn Hóa học trong chƣơng trình giáo dục 2018............................................................................. 13 2.1. Hoạt động khởi động bằng trò chơi, hoạt động vui chơi ..................... 13 2.2. Hoạt động khởi động bằng tình huống thực tiễn ................................. 17 2.3. Hoạt động khởi động bằng thí nghiệm, thực hành ............................... 19 2.4. Hoạt động khởi động bằng câu đố, rebus............................................. 23 2.5. Kích thích sự hứng thú, tò mò của học sinh......................................... 26 2.6. Tạo cơ hội cho học sinh đƣợc tham gia tích cực ................................. 28 III. KẾT QUẢ VÀ ỨNG DỤNG ........................................................................ 31 1. Kết quả ........................................................................................................ 31 1.1. Mục đích thực nghiệm sƣ phạm ........................................................... 31
1.2. Đối tƣợng, phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm .................................. 31 1.3. Diễn biến và kết quả thực nghiệm sƣ phạm ......................................... 31 2. Ứng dụng ..................................................................................................... 32 IV. KHẢO SÁT SỰ CẤP THIẾT VÀ TÍNH KHẢ THI CỦA CÁC GIẢI PHÁP ĐỀ XUẤT ................................................................................................ 33 1. Mục đích khảo sát ....................................................................................... 33 2. Nội dung và phƣơng pháp khảo sát............................................................. 33 2.1. Nội dung khảo sát................................................................................. 33 2.2. Phƣơng pháp khảo sát và thang đánh giá ............................................. 33 3. Đối tƣợng khảo sát ...................................................................................... 33 4. Kết quả khảo sát về sự cấp thiết và tính khả thi của các giải pháp đã đề xuất .................................................................................................................. 34 4.1. Sự cấp thiết của các giải pháp đã đề xuất ............................................ 34 4.2. Tính khả thi của các giải pháp đề xuất ................................................. 35 PHẦN III. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ........................................................... 38 1. Kết luận ........................................................................................................... 38 1.1. Ý nghĩa của sáng kiến kinh nghiệm ......................................................... 38 1.2. Bài học kinh nghiệm ................................................................................ 38 2. Kiến nghị ......................................................................................................... 39 2.1. Đối với tổ/nhóm chuyên môn .................................................................. 39 2.2. Đối với Lãnh đạo nhà trƣờng ................................................................... 39 2.3. Đối với Sở Giáo dục và Đào tạo .............................................................. 39
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TT Từ viết tắt Từ đầy đủ 1 GV Giáo viên 2 HS Học sinh 3 THPT Trung học phổ thông
DANH MỤC HÌNH, BẢNG, BIỂU Hình Hình 1. Một số hình mẫu minh họa trò chơi Giải ô chữ ......................................... 15 Hình 2. Bộ câu hỏi minh họa trò bức tranh bí ẩn bài Quy tắc Octet....................... 16 Hình 3. Bức tranh bí ẩn về Gilbert Newton Lewis ................................................. 16 Bảng Bảng 1. Kết quả khảo sát mức độ nhận thức của giáo viên về việc thiết kế phần khởi động trong quá trình dạy học ở trƣờng THPT ......................................... 8 Bảng 2. Kết quả khảo sát mức độ thiết kế phần khởi động giờ dạy môn Hóa học lớp 10 và lớp 11 ở trƣờng THPT ........................................................................ 8 Bảng 3. Kết quả khảo sát về sự hứng thú, cách thức học và nội dung phƣơng pháp học môn Hóa học .............................................................................................. 9 Bảng 4. Những khó khăn khi thiết kế phần khởi động ........................................... 11 Bảng 5. Kết quả mức độ hứng thú của học sinh với bài học khi có phần khởi động ......................................................................................................................... 32 Bảng 6. Kết quả học tập học kỳ 1 của các lớp sau khi áp dụng sáng kiến ............. 32 Bảng 7. Kết quả khảo sát tính cần thiết của các biện pháp tổ chức đa dạng hoạt động khởi động tạo trong dạy học Hóa học ở trƣờng THPT .......................... 34 Bảng 8. Kết quả khảo sát tính khả thi của các biện pháp tổ chức đa dạng hoạt động khởi động trong dạy học Hóa học ở trƣờng THPT. ....................................... 36 Biểu Biểu đồ 1. Mức độ cần thiết của các biện pháp tổ chức đa dạng hoạt động khởi động trong dạy học Hóa học ở trƣờng THPT ................................................. 35 Biểu đồ 2. Mức độ khả thi của các biện pháp tổ chức đa dạng hoạt động khởi động trong dạy học Hóa học ở trƣờng THPT ......................................................... 37
I. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Năm học 2023 - 2024 là năm thứ hai triển khai đổi mới giáo dục ở bậc phổ thông, trong đó có dạy theo chƣơng trình mới đối với lớp 10 và 11. Chƣơng trình giáo dục phổ thông mới đƣợc cho là kế thừa các nguyên lý giáo dục nền tảng của chƣơng trình giáo dục hiện hành bao gồm "học đi đôi với hành", "lý luận gắn liền với thực tiễn", "giáo dục ở nhà trƣờng kết hợp với giáo dục ở gia đình và xã hội". Khi nói đến môn Hóa học hầu hết các em học sinh với suy nghĩ rằng đó là môn học khó, đòi hỏi nhiều tƣ duy, là môn học phụ nên thƣờng dễ lơ là và bỏ qua môn học này. Nhiều giáo viên còn chƣa chú trọng đến việc tiếp thu, vận dụng kiến thức của học sinh cũng nhƣ chƣa chỉ ra cho ngƣời học con đƣờng tích cực, chủ động để tiếp nhận kiến thức, có những tiết dạy giống nhƣ những giờ diễn thuyết và không ít học sinh còn tỏ ra thờ ơ với việc học tập bộ môn này. Trong chƣơng trình giáo dục cấp trung học phổ thông 2018, môn Hóa học lại là một trong các môn tự chọn nên học sinh càng ngày càng ít học và chọn môn này để định hƣớng nghề nghiệp trong tƣơng lai vì vậy là một giáo viên dạy môn Hóa, đặc biệt dạy ở trƣờng ngoài công lập tôi rất trăn trở để tìm ra các phƣơng pháp dạy học tích cực giúp cho học sinh thấy yêu và thích học khi học môn này. Hoạt động khởi động là hoạt động đầu tiên của bài học, có vai trò quan trọng trong việc thu hút sự chú ý, kích thích hứng thú học tập của học sinh, tạo tiền đề cho việc hình thành kiến thức mới. Tuy nhiên, thực tế cho thấy hoạt động khởi động trong dạy học môn Hóa học hiện nay còn nhiều hạn chế, chủ yếu tập trung vào các hình thức nhƣ: đặt câu hỏi gợi mở, câu hỏi vấn đáp, cho học sinh quan sát thí nghiệm, hình ảnh, phát hiện kiến thức mới qua các tình huống thực tiễn. Những hình thức này tuy đã phát huy đƣợc một số tác dụng nhất định, nhƣng chƣa thực sự đáp ứng đƣợc yêu cầu đổi mới phƣơng pháp dạy học hiện nay. Với những lí do trên nhằm nâng cao hiệu quả và chất lƣợng dạy học, giúp học sinh có hứng thú khi học và lựa chọn môn Hóa là môn định hƣớng nghề nghiệp trong tƣơng lai tôi đã nghiên cứu và thực hiện đề tài “Đa dạng hóa hoạt động khởi động dạy hóa học trong chương trình giáo dục 2018 trung học phổ thông”. Hy vọng đề tài sẽ góp một phần nhỏ là nguồn tài liệu có ích giúp các thầy cô và các bạn đọc tham khảo và vận dụng vào quá trình dạy học môn Hóa học ở các trƣờng phổ thông. 2. Mục đích nghiên cứu Xây dựng và thực hiện một số bài dạy ở phần hoạt động khởi động sách Hóa học 10 - 11 Kết nối tri thức. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu - Phân tích cơ sở lý luận và thực tiễn của đa dạng hóa hoạt động khởi động trong trƣờng phổ thông. 1
- Xây dựng và thực hiện một số bài dạy ở phần hoạt động khởi động sách Hóa học 10 - 11 Kết nối tri thức. - Nghiên cứu chƣơng trình sách giáo khoa hiện hành, sách GV và các tài liệu tham khảo có liên quan đến chƣơng trình sách Hóa học 10 - 11. - Soạn thảo tiến trình dạy học theo phƣơng pháp dạy học khám phá kết hợp hoạt động khởi động, đáp ứng yêu cầu phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của HS, tạo niềm say mê hứng thú cho HS. - Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm theo tiến trình đã soạn thảo để đánh giá hiệu quả của nó đối với việc lĩnh hội kiến thức mới và việc phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của HS trong quá trình học tập, có niềm hứng thú vui thích với môn học, Thu hút sự chú ý, kích thích hứng thú học tập của học sinh, tạo tâm thế chủ động, tích cực cho học sinh trong quá trình học tập. Khơi dậy tiềm năng, khả năng tƣ duy, sáng tạo của học sinh, giúp học sinh phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Tạo cơ hội cho học sinh đƣợc khám phá, trải nghiệm, tìm tòi kiến thức mới một cách chủ động, tự giác từ đó bổ sung sửa đổi tiến trình dạy học đã soạn thảo cho phù hợp cũng nhƣ vận dụng linh hoạt mô hình này vào thực tiễn dạy học một số bài khác thuộc chƣơng trình Hóa học THPT. 4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu - Nội dung kiến thức một số bài dạy ở phần hoạt động khởi động hóa học 10 - 11 Kết nối tri thức. - Hoạt động dạy và học của giáo viên và học sinh với phần hoạt động khởi động Hóa học 10 - 11 ở Trƣờng THPT Nguyễn Trƣờng Tộ - Vinh. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phƣơng pháp nghiên cứu lí luận: Nghiên cứu các tài liệu về các quan điểm, sự định hƣớng việc dạy và học tích cực cũng nhƣ đổi mới phƣơng pháp, hình thức, sách giáo khoa, sách giáo viên và các tài liệu khác liên quan. - Phƣơng pháp điều tra: Tìm hiểu việc dạy (thông qua nghiên cứu giáo án, dự giờ, trao đổi với giáo viên) và việc học (thông qua trao đổi với học sinh, bài kiểm tra) nhằm sơ bộ đánh giá tình hình dạy học nội dung tiếp cận chƣơng trình Hóa học 10-11. - Phƣơng pháp thực nghiệm khoa học giáo dục: Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm với tiến trình dạy học đã soạn thảo theo kế hoạch. Phân tích kết quả thu đƣợc trong quá trình thực nghiệm sƣ phạm, đối chiếu với mục đích nghiên cứu và rút ra kết luận của đề tài. - Phƣơng pháp thống kê toán học. - Theo phƣơng pháp trò chuyện. - Theo phƣơng pháp tổng kết kinh nghiệm. 2
6. Tính mới của đề tài - Đề tài đã xây dựng hệ thống một số hoạt động khởi động, phục vụ giảng dạy một số bài học trong sách Hóa học 10-11 nhằm phát triển năng lực cho HS, đáp ứng yêu cầu đổi mới phƣơng pháp học, phƣơng pháp dạy của học sinh và giáo viên đối với Chƣơng trình giáo dục phổ thông mới. - Tổ chức dạy học một số bài trong phần hoạt động khởi động môn Hóa học 10-11 ở Trƣờng THPT Nguyễn Trƣờng Tộ - Vinh phù hợp với điều kiện dạy học của nhà trƣờng và thu đƣợc những kết quả thiết thực nhằm nâng cao chất lƣợng dạy học bộ môn Hóa học và các môn học khác góp phần vào phong trào thi đua đổi mới sáng tạo trong dạy học đáp ứng với yêu cầu chƣơng trình giáo dục phổ thông mới. - Đề tài là cơ sở để mở rộng triển khai vận dụng phƣơng pháp đa dạng hóa hoạt động khởi động dạy học trong chƣơng trình giáo dục 2018 trung học phổ thông, cũng nhƣ tiền đề để tổ chức dạy học tích cực chƣơng trình Hóa học 10-11 mới vào năm học 2023 - 2024, góp phần nâng cao hiệu quả và triển khai thành công chƣơng trình giáo dục phổ thông 2018. 3
PHẦN II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU I. CƠ SỞ KHOA HỌC 1. Cơ sở lý luận 1.1. Khái niệm về hoạt động khởi động trong dạy học Hoạt động khởi động là hoạt động mở đầu cho tiến trình dạy học, thƣờng diễn ra trong vài phút đầu tiên của tiết học. Tuy chỉ chiếm thời lƣợng ngắn ngủi, hoạt động này lại đóng vai trò vô cùng quan trọng, góp phần tạo nền tảng cho việc tiếp thu kiến thức hiệu quả của học sinh. Mục đích chính của hoạt động khởi động: - Gây hứng thú, thu hút sự chú ý của học sinh: Khơi gợi sự tò mò, ham muốn khám phá kiến thức mới, tạo bầu không khí học tập sôi nổi, tích cực và giúp học sinh tập trung cao độ, sẵn sàng tiếp thu bài học. - Kích hoạt vốn kiến thức, kỹ năng liên quan: Giúp học sinh ôn lại kiến thức đã học, tạo liên kết với kiến thức mới, khơi dậy những trải nghiệm, kinh nghiệm liên quan đến chủ đề bài học, tạo nền tảng vững chắc để tiếp thu nội dung mới. - Chuẩn bị tâm thế cho học sinh: Giúp học sinh chuyển đổi trạng thái từ hoạt động trƣớc sang học tập, tạo tâm lý thoải mái, tự tin, sẵn sàng tham gia vào các hoạt động tiếp theo, góp phần hình thành thói quen học tập tích cực. Hoạt động khởi động là một quá trình quan trọng trong quá trình dạy học, đóng vai trò thiết yếu trong việc thu hút sự chú ý, khơi gợi hứng thú và chuẩn bị tâm thế cho học sinh tiếp thu kiến thức hiệu quả. Việc thiết kế và tổ chức hoạt động khởi động sáng tạo, phù hợp sẽ góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học và tạo hứng thú cho học sinh trong suốt quá trình học tập. 1.2. Quy trình xây dựng hoạt động khởi động trong dạy học Để thiết kế hoạt động khởi động hiệu quả, cần lƣu ý: - Tính phù hợp: Hoạt động khởi động cần phù hợp với nội dung bài học, trình độ học sinh và thời lƣợng cho phép. - Tính đa dạng: Sử dụng nhiều hình thức khác nhau nhƣ trò chơi, câu đố, hình ảnh, video, âm nhạc,... để tạo sự hứng thú và kích thích tƣ duy sáng tạo của học sinh. - Tính kết nối: Hoạt động khởi động cần có liên kết logic với nội dung bài học, tạo nền tảng cho việc tiếp thu kiến thức mới. Quy trình xây dựng hoạt động khởi động: - Bƣớc 1. Xác định mục tiêu. Xác định mục tiêu cụ thể cho hoạt động khởi động, bao gồm: + Gây hứng thú, thu hút sự chú ý của học sinh đối với chủ đề bài học. 4
+ Kích hoạt kiến thức, kỹ năng liên quan, tạo liên kết với nội dung mới. + Chuẩn bị tâm thế, tạo tâm lý thoải mái, tự tin cho học sinh tham gia vào quá trình học tập. - Bƣớc 2. Lựa chọn hình thức phù hợp. Căn cứ vào nội dung bài học, trình độ học sinh và thời lƣợng cho phép để lựa chọn hình thức phù hợp, đảm bảo tính khoa học, hiệu quả. Có thể sử dụng đa dạng các hình thức nhƣ: + Trò chơi: Đơn giản, vui nhộn, khơi gợi hứng thú và tinh thần hợp tác. + Câu đố: Kích thích tƣ duy, gợi mở kiến thức, tạo sự tò mò và ham muốn khám phá. + Hình ảnh/video: Trực quan sinh động, giúp học sinh hình dung kiến thức dễ dàng hơn. + Âm nhạc: Tạo bầu không khí học tập vui tƣơi, thoải mái, phù hợp với chủ đề bài học. - Bƣớc 3. Thiết kế hoạt động: + Xây dựng nội dung cụ thể, rõ ràng, logic, bám sát mục tiêu đề ra. + Chuẩn bị kỹ lƣỡng các tài liệu, dụng cụ cần thiết cho hoạt động. + Lên kế hoạch tổ chức chi tiết, bao gồm thời gian, cách thức thực hiện, phân công nhiệm vụ cho học sinh. - Bƣớc 4. Thử nghiệm và điều chỉnh: + Tiến hành thử nghiệm hoạt động khởi động trƣớc khi áp dụng vào thực tế để đánh giá hiệu quả và tính phù hợp. + Lắng nghe phản hồi từ học sinh, điều chỉnh nội dung, phƣơng pháp thực hiện để tối ƣu hóa hiệu quả. - Bƣớc 5. Đánh giá và cải tiến: + Sau khi thực hiện, tiến hành đánh giá hiệu quả của hoạt động khởi động dựa trên các tiêu chí nhƣ: mức độ hứng thú, tham gia của học sinh, kết quả đạt đƣợc so với mục tiêu đề ra. + Lấy kết quả đánh giá làm cơ sở để cải tiến, nâng cao chất lƣợng hoạt động khởi động cho những lần áp dụng sau. 1.3. Tiến trình tổ chức đa dạng hóa hoạt động khởi động trong dạy học ở trường trung học phổ thông Lợi ích của việc đa dạng hóa hoạt động khởi động: - Tăng cƣờng hứng thú và sự tập trung: Việc sử dụng các hình thức khởi động đa dạng, mới mẻ giúp thu hút sự chú ý, khơi gợi hứng thú và tạo bầu không khí học tập sôi nổi, từ đó nâng cao mức độ tập trung và tiếp thu bài của học sinh. 5
- Kích thích tƣ duy sáng tạo: Các hoạt động nhƣ giải câu đố, trò chơi trí tuệ, thảo luận nhóm,... khuyến khích tƣ duy sáng tạo, khả năng giải quyết vấn đề và phát triển kỹ năng tƣ duy phản biện. - Ôn tập kiến thức cũ và liên hệ với kiến thức mới: Hoạt động khởi động có thể đƣợc thiết kế để ôn tập kiến thức cũ liên quan đến bài học mới, giúp học sinh tạo liên kết kiến thức và tiếp thu bài mới hiệu quả hơn. - Phát triển kỹ năng mềm: Các hoạt động khởi động nhƣ trò chơi, hoạt động nhóm, thuyết trình,... giúp học sinh phát triển kỹ năng giao tiếp, hợp tác, thuyết trình và làm việc nhóm. Một số hình thức hoạt động khởi động đa dạng: - Trò chơi: Đuổi hình bắt chữ, Ai nhanh ai đúng, Ghép nối thông tin, Chiếc nón kỳ diệu, Trò chơi đóng vai,... - Câu đố: Mẹo vặt khoa học, Câu đố logic, Trò chơi giải mã, Đố vui, Câu hỏi gợi mở,... - Hình ảnh/video: Giới thiệu chủ đề bài học bằng hình ảnh minh họa sinh động, video ngắn hấp dẫn, infographic, bản đồ tƣ duy. - Âm nhạc: Sử dụng bài hát liên quan đến chủ đề bài học với giai điệu vui tƣơi, tạo hứng khởi hoặc âm thanh tự nhiên để thu hút sự chú ý. - Vấn đề mở: Đặt câu hỏi gợi mở liên quan đến nội dung bài học, kích thích tƣ duy phản biện và thảo luận. - Hoạt động thực hành: Thí nghiệm đơn giản, khảo sát, trò chơi vận động,... giúp học sinh trải nghiệm trực tiếp và tiếp thu kiến thức hiệu quả. - Vận dụng công nghệ: Sử dụng phần mềm giáo dục, ứng dụng, trò chơi trực tuyến để tăng tính tƣơng tác và thu hút học sinh. 2. Cơ sở thực tiễn của đa dạng hóa hoạt động khởi động trong dạy học ở trƣờng trung học phổ thông Nguyễn Trƣờng Tộ - Vinh 2.1. Thực trạng tổ chức dạy học đa dạng hóa hoạt động khởi động ở trường trung học phổ thông Nguyễn Trường Tộ - Vinh a. Thực trạng chung Trong thực tế giảng dạy môn Hóa học cấp trung học phổ thông nói chung, lớp 10 và lớp 11 nói riêng, tôi nhận thấy phần lớn học sinh chƣa có hứng thú với giờ học, vì thế một bộ phận các em chƣa tập trung trong học tập, dẫn đến chất lƣợng dạy học bộ môn chƣa cao. Về cơ sở vật chất, phòng thí nghiệm, phòng học bộ môn còn chƣa đầy đủ. Một số dụng cụ, thiết bị thí nghiệm còn thiếu hoặc chƣa có. Nhiều thí nghiệm biểu diễn chƣa đƣợc giáo viên chủ động thêm vào bài học và thí nghiệm thực hành của học sinh chƣa thực hiện đầy đủ do đó phải chiếu video cho học sinh quan sát. 6
Việc nghiên cứu kỹ từng bài dạy, đặc điểm môn học và đối tƣợng ngƣời học để có phƣơng pháp dạy học phù hợp và đem lại hiệu quả nhất là việc cần làm ngay của mỗi giáo viên để nâng cao chất lƣợng giáo dục hiện nay. Điều quan trọng là đổi mới đƣợc hình thức, phƣơng pháp dạy học để hƣớng tới hoạt động học tập chủ động, chống lại thói quen học tập thụ động, tạo hứng thú học tập cho học sinh. Với tƣ cách là chủ thể của hoạt động dạy học, giáo viên phải vƣợt qua các trở ngại tâm lý cơ bản đã nêu, chỉ khi nào đổi mới phƣơng pháp dạy - học trở thành nhu cầu tự thân trong mỗi giáo viên hóa học thì hoạt động dạy - học nhằm tạo đƣợc hứng thú học tập cho học sinh trong mỗi bài học khi ấy mới thật sự khởi sắc. Một trong những cách để khắc phục các nhƣợc điểm trên và để nâng cao khả năng vận dụng lý thuyết vào thực tiễn, để tạo hứng thú trong việc học môn học là cần thiết để khởi động bài dạy gây đƣợc hứng thú cho học sinh. b. Đối với giáo viên Thực tế nhiều giáo viên trong quá trình dạy học thƣờng không tổ chức hoạt động khởi động vì nhiều lí do: lo lắng vì thời gian không đủ cho kiến thức bài dạy; không biết tổ chức nhƣ thế nào; sợ hoạt động gây ồn ảnh hƣởng lớp học khác... Một số giáo viên có tổ chức hoạt động khởi động nhƣng chƣa hiệu quả (tổ chức trò chơi ít gắn với nội dung bài học, lựa chọn tình huống, vấn đề khởi động chƣa sâu sắc,...). Trong thời gian 45 phút lên lớp, do nhiều nguyên nhân khác nhau, giáo viên chỉ truyền thụ những kiến thức liên quan tới nội dung bài học. Giáo viên thƣờng mở đầu tiết học bằng việc ổn định tổ chức lớp, kiểm tra sĩ số, kiểm tra bài cũ rồi dạy bài mới luôn mà không tổ chức hoạt động khởi động. Một số giáo viên có tổ chức hoạt động khởi động nhƣng chỉ làm mang tính hình thức. Khởi động bằng việc dẫn dắt một vài câu: “Hôm nay chúng ta học bài mới, bài…” Hoặc: “Các em mở sách giáo khoa trang… chúng ta học bài mới, bài…”. Việc tổ chức khởi động nhƣ vậy khiến học sinh không đƣợc chuẩn bị tâm thế cho việc học bài mới. Học sinh bƣớc vào bài mới mà không có sự hứng thú học tập, không đƣợc định hƣớng nội dung chủ yếu của bài học, học sinh sẽ chán học, uể oải. Để tìm hiểu thực tiễn cho việc tổ chức hoạt động khởi động giờ dạy Hóa học lớp 10 và lớp 11 ở Trƣờng THPT Nguyễn Trƣờng Tộ, tôi đã tiến hành điều tra về nhận thức, mức độ sử dụng, hiệu quả cũng nhƣ việc cải tiến, thiết kế phần khởi động của giáo viên trƣờng THPT (Nội dung điều tra theo mẫu phiếu điều tra thực trạng đƣợc trình bày tại Phụ lục). Kết quả khảo sát mức độ nhận thức của giáo viên về việc thiết kế phần khởi động trong quá trình dạy học môn Hóa học lớp 10 và lớp 11 ở trƣờng THPT thể hiện qua bảng 1. 7
Bảng 1. Kết quả khảo sát mức độ nhận thức của giáo viên về việc thiết kế phần khởi động trong quá trình dạy học ở trƣờng THPT Mức độ nhận thức Số phiếu Tỉ lệ % Rất cần thiết 8 80 Cần thiết 2 20 Ít cần thiết 0 0 Không cần thiết 0 0 Kết quả thu đƣợc cho thấy: Hiện nay, giáo viên đều đánh giá cao tầm quan trọng và sự cần thiết của việc thiết kế phần khởi động trong quá trình dạy học. 100% GV đƣợc khảo sát đều khẳng định không thể thiếu phần khởi động trong quá trình dạy học Hóa học. Theo đánh giá của giáo viên THPT, việc thiết kế phần khởi động trong dạy học Hóa học làm bộc lộ những hiểu biết có sẵn của học sinh, tạo mối liên tƣởng đến kiến thức bài học mới; kích thích sự tò mò, mong muốn hiểu biết bài học mới của học sinh, phát huy đƣợc tính tích cực, độc lập, sáng tạo của học sinh trong quá trình học tập. Từ sự phân tích trên cho thấy giáo viên THPT đã có sự nhận thức đúng đắn về tầm quan trọng của thiết kế phần khởi động trong quá trình dạy học Hóa học lớp 10. Điều đó có thể cho phép khẳng định mức độ cần thiết và ý nghĩa của Phƣơng pháp và kĩ thuật tổ chức hoạt động học theo nhóm và hƣớng dẫn học sinh tự học trong dạy học ở trƣờng THPT hiện nay. Để đánh giá mức độ thiết kế phần khởi động hiện nay tôi dựa trên cơ sở đánh giá của GV và kết quả điều tra đƣợc trình bày trong bảng 2 nhƣ sau: Bảng 2. Kết quả khảo sát mức độ thiết kế phần khởi động giờ dạy môn Hóa học lớp 10 và lớp 11 ở trƣờng THPT Mức độ sử dụng Số phiếu Tỉ lệ % Thƣờng xuyên 2 20 Thỉnh thoảng 5 50 Ít khi 3 30 Chƣa bao giờ 0 0 Từ kết quả thu đƣợc ở bảng 2 chúng tôi có thể đi đến một số nhận định sau: Trong Trƣờng THPT Nguyễn Trƣờng Tộ hiện nay, giáo viên đã thiết kế phần khởi động giờ học môn Hóa học lớp 10 và lớp 11 là không thƣờng xuyên (50% giáo viên thỉnh thoảng có sử dụng và 30% giáo viên ít khi sử dụng). c. Đối với học sinh Đa số học sinh đều học một cách máy móc, rập khuôn theo kiểu truyền thống: có thuộc bài nhƣng lại không hiểu thấu đáo các kiến thức trọng tâm bài học, không nắm vững yêu cầu cơ bản của bài học (học vẹt, học để đáp ứng yêu cầu 8
kiểm tra của giáo viên), số ít học sinh tiếp thu rất tốt nội dung chƣơng trình mới và có phƣơng pháp tự học tốt, tình trạng kiến thức cơ bản có sự chênh lệch trình độ giữa các học sinh. Giáo viên cần hƣớng dẫn cho học sinh biết cách tự học, tự nghiên cứu, biết phát hiện vấn đề và tìm cách giải quyết vấn đề. Nguyên nhân là do các em chƣa thực sự thấy hứng thú với các giờ học nên không gợi tính tò mò khám phá và tìm hiểu. Giáo viên cần thay đổi cách dạy để giúp học sinh có ý thức tự học, học để hiểu chứ không phải để trả bài đầu giờ, để đối phó với các kỳ kiểm tra trên lớp hoặc để đơn thuần là lấy điểm cao. Giáo viên nên khơi gợi, hƣớng dẫn giúp học sinh xác định và xây dựng thói quen tự học, tự tìm hiểu. Sự yêu thích của các em còn khá thấp, đa số các em chỉ học theo yêu cầu của chƣơng trình giáo dục phổ thông nhiều học sinh chƣa biết tác dụng của môn học. Để nắm đƣợc thực trạng của vấn đề là học sinh có hứng thú với phần khởi động trong các giờ học môn Hóa học lớp 10 và lớp 11, tôi đã tiến hành điều tra trên 200 em học sinh tại trƣờng THPT Nguyễn Trƣờng Tộ và thu kết quả nhƣ sau: Bảng 3. Kết quả khảo sát về sự hứng thú, cách thức học và nội dung phƣơng pháp học môn Hóa học Kết quả Câu Nội dung Số lượng Tỉ lệ % 1 Sự hứng thú học môn Hóa học ở các em thuộc mức nào? Rất thích 12 6 Thích 35 17,5 Bình thƣờng 95 47,5 Không thích 58 29 2 Em có được học với các hoạt động khởi động trong môn Hóa học chưa? Thƣờng xuyên 0 0 Thỉnh thảng 32 16 Ít khi 142 71 Chƣa bao giờ 26 13 3 Em thấy học tập với các hoạt động khởi động thế nào? Rất thú vị 25 12,5 Thú vị 106 53 Bình thƣờng 56 26 Buồn chán 13 6,5 4 Em muốn học tập với phương pháp như thế nào? Sinh động, nhiều hình ảnh, phƣơng tiện minh họa 50 25 Học tập truyền thống, nghe giảng là chủ yếu 43 21,5 Tăng cƣờng làm bài tập để thi tốt nghiệp THPT 69 34,5 Học qua thí nghiệm, dự án học tập 38 19 9
Kết quả khảo sát cho thấy số lƣợng học sinh yêu thích và thích môn Hóa học rất thấp chỉ chiếm 6% và 17,5%. Trong khi đó đa số học sinh cũng cho rằng mình ít đƣợc học tập với các hoạt động khởi động. Các em rất chú trọng các nội dung dạy học gắn với các kì thi chiếm 34,5%. Rõ ràng qua phân tích thì các em vẫn chủ yếu học theo lối truyền thống nặng về thi cử đối phó, do vậy mà các em ít có yếu tố đam mê nghiên cứu và thực sự yêu thích là rất ít, kĩ năng vận dụng kiến thức rất hạn chế và là nguyên nhân năng lực làm việc hạn chế sau khi ra trƣờng, đặc biệt là trong thời đại 4.0 với kỉ nguyên của thế giới phẳng thì khả năng đáp ứng đầu ra sau khi ra trƣờng lại càng rất khó khăn. Vậy tổng kết kết quả khảo sát, có thể nhận thấy thực trạng hiện nay, giáo viên rất ít khi sử dụng các phƣơng pháp kỹ thuật dạy học tích cực trong giảng dạy môn hóa học, nguyên nhân là do họ cảm thấy phƣơng pháp ít hiệu quả và gặp khó khăn trong quá trình tổ chức. Trong khi đó học sinh lại cảm thấy chƣa hứng thú cao với các phƣơng pháp dạy học này, các em vẫn quen cách học truyền thống, chƣa chủ động, năng động. Bản chất của các phƣơng pháp kỹ thuật dạy học tích cực có hiệu quả cao, có tính năng động, giúp phát huy tốt khả năng của ngƣời học. Việc áp dụng kỹ thuật này chƣa đạt hiệu quả và gặp khó khăn có thể nhận định là do giáo viên chƣa có kinh nghiệm áp dụng. 2.2. Nguyên nhân và khó khăn của thực trạng dạy học hóa học ở trường trung học phổ thông theo định hướng đa dạng hóa hoạt động khởi động trong chương trình giáo dục 2018 Theo báo cáo chính trị Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI: “Đổi mới chương trình, nội dung, phương pháp dạy và học, phương pháp thi, kiểm tra theo hướng hiện đại; nâng cao chất lượng toàn diện, đặc biệt coi trọng giáo dục lý tưởng, giáo dục truyền thống lịch sử cách mạng, đạo đức, lối sống, năng lực sáng tạo, kỹ năng thực hành, tác phong công nghiệp, ý thức trách nhiệm xã hội”. Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XII tiếp tục khẳng định “giáo dục là quốc sách hàng đầu, phát triển giáo dục và đào tạo nhằm nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dƣỡng nhân tài. Chuyển mạnh quá trình giáo dục chủ yếu từ trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất ngƣời học; học đi đôi với hành, lý luận gắn với thực tiễn. Phát triển giáo dục và đào tạo phải gắn với nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội”. Một trong những sự đổi mới giáo dục quan trọng và chủ đạo của chƣơng trình giáo dục 2018 của Bộ Giáo dục là đổi mới về phƣơng pháp dạy học theo hƣớng hoạt động hóa ngƣời học, trong quá trình tổ chức hoạt động lĩnh hội tri thức thì lấy học sinh làm trung tâm. Theo hƣớng này giáo viên đóng vai trò tổ chức và điều khiển học sinh chiếm lĩnh tri thức, tự lực hoạt động tìm tòi để dành kiến thức mới. Trong sự đổi mới này không phải chúng ta loại bỏ phƣơng pháp truyền thống mà cần tìm ra những yếu tố tích cực, sáng tạo trong từng phƣơng pháp. Để thừa kế và phát huy phƣơng pháp đó cần sử dụng một cách linh hoạt các phƣơng pháp dạy học phù hợp nhƣ thuyết trình, đàm thoại, hoạt động nhóm, nêu vấn đề, nghiên cứu 10
kết hợp tiến hành thí nghiệm, sử dụng trò chơi,… Trong đó hoạt động khởi động phù hợp sử dụng đa dạng phƣơng pháp giảng dạy nhằm hƣớng đến mục tiêu chung của giáo dục. Là một giáo viên trực tiếp giảng dạy, tôi luôn quan niệm và xác định một điều rằng: “một trong những mục tiêu quan trọng nhất của nghề dạy học là đào tạo ra những học sinh giỏi và một trong những niềm vui sƣớng, vinh dự, hạnh phúc nhất trong cuộc đời ngƣời thầy là đào tạo và bồi dƣỡng đƣợc những học sinh giỏi”. Tôi nhận thấy hiện nay một số giáo viên bộ môn còn chậm đổi mới phƣơng pháp dạy học, dạy theo lối mòn cũ, chƣa vận dụng sáng tạo, linh hoạt các phƣơng pháp dạy học, đổi mới kiểm tra đánh giá học sinh nên không tạo đƣợc sự hứng thú, đam mê cho học sinh trong học tập nói chung và môn Hóa học nói riêng. Trong khi đó, bộ môn Hóa học với một số bài học khá nặng nề lý thuyết khô khan, trừu tƣợng khiến cho học sinh cảm thấy chán, khó tiếp thu. Do vậy, đứng trƣớc thực tế yêu cầu và thực tiễn của giáo dục hiện nay, tôi đã tiến hành khảo sát những khó khăn của giáo viên trong việc tổ chức các hoạt động khởi động, kết quả nhƣ sau: Bảng 4. Những khó khăn khi thiết kế phần khởi động Mức độ STT Khó khăn Tổng 1 2 3 4 5 Tốn nhiều thời gian và công 9 1 0 0 1 7 1 sức để đầu tƣ thiết kế. (90%) Học sinh lƣời tƣ duy, trình độ 3 2 0 2 1 0 0 hạn chế. (30%) Tâm lý đã quen với cách dạy 6 3 thƣờng ngày, không muốn 0 3 2 1 0 (60%) thay đổi. Bản thân thấy lúng túng trong 8 4 việc chọn, thiết kế và triển 0 1 5 2 0 (80%) khai kiến thức. Nội dung bài học dài, cần dạy 7 5 0 3 1 3 1 nhanh để kịp chƣơng trình. (70%) Cơ sở vật chất thiếu thốn 4 6 không đáp ứng cho phƣơng 0 1 2 1 0 (40%) pháp này. 7 Khó khăn khác 0 0 0 0 0 Ghi chú: Mức 1: Rất ít khó khăn Mức 2: Ít khó khăn Mức 3: Khó khăn Mức 4: Nhiều khó khăn Mức 5: Rất nhiều khó khăn 11
Kết quả này phản ánh thực trạng là mặc dù giáo viên đã nhận thức đúng đắn về sự cần thiết của thiết kế phần khởi động trong quá trình dạy học Hóa học lớp 10 và lớp 11, nhƣng việc thiết kế phần khởi động trong thực tế lại rất hạn chế bởi nhiều nguyên nhân khác nhau. Điều này tạo nên mâu thuẫn giữa nhận thức và mức độ thiết kế phần khởi động trong quá trình dạy học ở trƣờng THPT hiện nay. II. XÂY DỰNG MỘT SỐ HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG TRONG DẠY HỌC MÔN HÓA HỌC 10-11 1. Phân tích đặc điểm nội dung đa dạng hóa hoạt động khởi động môn Hóa học trong chƣơng trình giáo dục 2018 Chƣơng trình giáo dục 2018 thƣờng đƣợc thiết kế để đảm bảo rằng học sinh nhận đƣợc một lƣợng lớn kiến thức và kỹ năng đa dạng từ các môn học khác nhau, bao gồm cả môn hóa học. Để đạt đƣợc mục tiêu này, hoạt động khởi động môn hóa học có thể đƣợc thiết kế với các đặc điểm sau: 1. Tính tƣơng tác: Các hoạt động đƣợc thiết kế để khuyến khích sự tƣơng tác giữa học sinh và giữa học sinh và giáo viên. Điều này có thể bao gồm thảo luận nhóm, thực hành thí nghiệm cộng tác, hoặc các hoạt động thảo luận lớp. 2. Tính ứng dụng thực tiễn: Hoạt động đƣợc thiết kế để kết nối với các tình huống thực tiễn trong cuộc sống hàng ngày của học sinh. Ví dụ, thảo luận về ứng dụng của hóa học trong việc làm sạch nƣớc, sản xuất thực phẩm, hoặc trong y tế. 3. Tính sáng tạo: Học sinh đƣợc khuyến khích để sử dụng sự sáng tạo của họ trong quá trình học. Có thể có các hoạt động yêu cầu học sinh tạo ra các mô hình, thiết kế thí nghiệm mới, hoặc giải quyết các vấn đề hóa học theo cách độc đáo. 4. Tính ứng dụng đa dạng: Hoạt động đƣợc thiết kế để phản ánh sự đa dạng của ứng dụng của hóa học trong thế giới thực. Điều này có thể bao gồm việc thảo luận về các ngành công nghiệp khác nhau mà hóa học đóng vai trò quan trọng, nhƣng cũng có thể bao gồm các khía cạnh của hóa học trong tự nhiên, từ nguyên tử và phân tử đến sinh học và môi trƣờng. 5. Tính kết nối đa môn: Hoạt động đƣợc thiết kế để kết hợp với các môn học khác, nhƣ toán học, vật lý, sinh học, và công nghệ. Ví dụ, một hoạt động có thể yêu cầu học sinh tính toán tỷ lệ phần trăm của các thành phần hóa học trong một hỗn hợp, hoặc nghiên cứu về cách một hiện tƣợng hóa học có thể đƣợc giải thích bằng cả Hóa học và Vật lý. 6. Tính phân tích và đánh giá: Hoạt động có thể yêu cầu học sinh phân tích thông tin và đƣa ra nhận xét hợp lý. Điều này có thể bao gồm việc phân tích dữ liệu từ các thí nghiệm, so sánh các phản ứng hóa học khác nhau, hoặc đƣa ra nhận xét về tác động của các chất hóa học trong môi trƣờng. 7. Tính tích hợp công nghệ: Công nghệ có thể đƣợc sử dụng để tăng cƣờng quá trình học, từ việc sử dụng phần mềm mô phỏng để hiểu rõ các khái niệm khó khăn, đến việc sử dụng các thiết bị điện tử để thu thập dữ liệu thí nghiệm. 12
8. Tính đa dạng ngôn ngữ và phong cách học: Hoạt động đƣợc thiết kế để phản ánh sự đa dạng về ngôn ngữ và phong cách học của học sinh. Điều này có thể bao gồm sử dụng nhiều ngôn ngữ khác nhau trong tài liệu học, cũng nhƣ cung cấp các lựa chọn học tập khác nhau, nhƣ thí nghiệm, thảo luận, hoặc nghiên cứu cá nhân. Tóm lại, việc đa dạng hóa hoạt động khởi động môn Hóa học trong chƣơng trình giáo dục 2018 giúp tạo ra một môi trƣờng học tập kích thích, phát triển năng lực và hiểu biết rộng rãi cho học sinh. 2. Xây dựng một số hoạt động khởi động khi dạy học môn Hóa học trong chƣơng trình giáo dục 2018 2.1. Hoạt động khởi động bằng trò chơi, hoạt động vui chơi Sử dụng trò chơi trong khởi động sẽ giúp học sinh học tập sinh động, nhiệt tình, hăng say, giúp các em tiếp cận kiến thức một cách tự nhiên, phát triển các năng lực tƣ duy sáng tạo, hoạt động nhóm. Ƣu điểm của sử dụng trò chơi trong khởi động là tạo đƣợc hứng thú cho ngƣời học, lớp học sinh động, học sinh yêu thích học tập, giáo viên chủ động trong các hoạt động học tập. Hạn chế của biện pháp này là cần thời gian chuẩn bị, thiết kế nhiều và học sinh dễ sa đà trong việc chơi mà không chú tâm học tập. Quy trình thiết kế trò chơi trong học tập: Giai đoạn 1: Chuẩn bị trò chơi - Bƣớc 1. Nghiên cứu tài liệu. - Bƣớc 2. Tìm hiểu kiến thức, kinh nghiệm của học sinh. - Bƣớc 3. Nghiên cứu thực tế. Giai đoạn 2: Lựa chọn trò chơi - Bƣớc 4. Lựa chọn trò chơi. - Bƣớc 5. Xác định mục tiêu của trò chơi đã chọn, cần trả lời đƣợc câu hỏi. - Bƣớc 6. Xác định thời điểm tổ chức trò chơi. Giai đoạn 3: Tổ chức trò chơi - Bƣớc 7. Xác định cấu trúc của một trò chơi. + Tên trò chơi và mục tiêu của trò chơi; + Đồ dùng, vật dụng để đáp ứng đầy đủ cho việc tổ chức trò chơi; + Số ngƣời tham gia chơi (chỉ rõ số ngƣời tham gia vào trò chơi); + Nêu cách chơi, luật chơi (chỉ rõ quy tắc của hành động chơi, quy định hành động chơi đƣợc thiết kế trong thời gian chơi); 13
+ Phƣơng pháp đánh giá và quy định thƣởng - phạt. - Bƣớc 8. Hƣớng dẫn cách chơi trò chơi: - Bƣớc 9. Tiến hành chơi. - Bƣớc 10. Nhận xét kết quả chơi và đánh giá. Một số trò chơi trong dạy học: Trò chơi 1: Trò chơi giải ô chữ Yêu cầu: HS trả lời hàng ngang và hàng dọc của ô chữ. Mục đích: Tạo sự hứng thú cho tiết học, phát triển cho học sinh năng lực phân tích vấn đề, năng lực tƣ duy tổng hợp, rèn luyện kỹ năng phản ứng nhanh. Chuẩn bị: Slide ô chữ. Luật chơi: - Giáo viên giới thiệu qua ô chữ gồm có bao nhiêu hàng ngang, hàng dọc, từ chìa khoá nằm ở hàng nào. - GV đọc/chiếu lần lƣợt từng câu hỏi gợi ý để học sinh xung phong giải. - Nếu bạn nào trả lời đúng thì ghi dòng chữ đó vào ô chữ và sẽ đƣợc cộng điểm hoặc tuyên dƣơng, nếu trả lời sai thì sẽ nhƣờng cơ hội cho các bạn còn lại. - Ai tìm ra đƣợc ô từ khóa chính xác và nhanh nhất sẽ là ngƣời chiến thắng. Ví dụ minh họa: Hoạt động khởi động bài. Công thức phân tử hợp chất hữu cơ - Hóa 11 14