Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Góp phần phát triển phẩm chất yêu nước cho học sinh cấp THPT từ hoạt động dạy học Giáo dục địa phương

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:98

Thêm vào BST

Báo xấu

3
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu sáng kiến "Góp phần phát triển phẩm chất yêu nước cho học sinh cấp THPT từ hoạt động dạy học Giáo dục địa phương" nhằm giúp học sinh hiểu đúng và đủ về phẩm chất yêu nước, mối quan hệ mật thiết giữa yêu nước và tình yêu gia đình, quê hương; Khơi gợi niềm yêu thích môn học Giáo dục địa phương thông qua các hoạt động học tập, tìm hiểu, trải nghiệm tại địa bàn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Góp phần phát triển phẩm chất yêu nước cho học sinh cấp THPT từ hoạt động dạy học Giáo dục địa phương

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN ----------  --------- SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM Đề tài: GÓP PHẦN PHÁT TRIỂN PHẨM CHẤT YÊU NƯỚC CHO HỌC SINH CẤP TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TỪ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC GIÁO DỤC ĐỊA PHƯƠNG Lĩnh vực : Giáo dục địa phương Người thực hiện :Thái Doãn Ân Năm thực hiện : 2022 - 2024 Số điện thoại : 0983488551 Nghệ An, tháng 4 năm 2024
MỤC LỤC Nội dung Trang PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ 1 1. Lí do chọn đề tài 1 2. Tính mới của đề tài 2 3. Mục đích nghiên cứu 3 4. Đối tượng nghiên cứu 3 5. Phương pháp nghiên cứu 3 6. Phạm vi nghiên cứu 3 PHẦN II. NỘI DUNG 4 I. CƠ SỞ LÍ LUẬN 4 1. Khái niệm lòng yêu nước 4 2. Những biểu hiện của lòng yêu nước 5 3. Vai trò của lòng yêu nước 5 4. Mối quan hệ giữa lòng yêu nước và tình yêu quê hương 6 5. Tầm quan trọng của việc giáo dục phẩm chất yêu nước đối với học 6 sinh cấp THPT 6. Vai trò của bộ môn Giáo dục địa phương trong việc phát triển phẩm 7 chất yêu nước đối với học sinh 7. Một số yêu cầu trong việc tổ chức hoạt động dạy học Giáo dục địa phương ở trường THPT góp phần phát triển phẩm chất yêu nước cho 8 học sinh II. CƠ SỞ THỰC TIỄN 11 2.1. Khảo sát 12 2.2. Thực tiễn về giáo dục phẩm chất yêu nước ở cấp THPT 13 2.3. Thực tiễn dạy học môn học Giáo dục địa phương 15 III. MỘT SỐ BIỆN PHÁP NHẰM PHÁT TRIỂN PHẨM CHẤT YÊU NƯỚC CHO HỌC SINH THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC GIÁO DỤC ĐỊA PHƯƠNG Ở TRƯỜNG THPT 16 3.1. Những biện pháp tổng thể 17 3.1.1. Tăng cường quán triệt quan điểm, đường lối của Chủ tịch Hồ Chí Minh, của Đảng, của Nhà nước, của ngành Giáo dục - Đào tạo về việc phát triển phẩm chất yêu nước 17 3.1.2. Nâng cao nhận thức, vai trò, trách nhiệm của các thành viên, tổ chức trong nhà trường về nhiệm vụ dạy học Giáo dục địa phương 18 3.1.3. Xây dựng nguồn học liệu phong phú nhằm đáp ứng điều kiện dạy học Giáo dục địa phương 18 3.2. Những biện pháp cụ thể 20 3.2.1: Đa dạng hóa hình thức dạy học giúp học sinh có sự hiểu biết đúng đắn về tình yêu quê hương, đất nước 20 3.2.2: Đặt học sinh vào các tình huống, sự kiện, vấn đề cụ thể nhằm nâng cao nhận thức về tình yêu quê hương, đất nước 23 3.2.3: Tổ chức cho học sinh thực hiện dự án học tập để có hành động đúng đắn nhằm nuôi dưỡng, phát triển tình yêu quê hương, đất nước 25
3.2.4: Tổ chức các hoạt động giáo dục trong và ngoài khuôn viên trường học nhằm lan tỏa tình yêu quê hương, đất nước tới cộng đồng 27 IV. QUÁ TRÌNH GIÁO DỤC HỌC SINH NHẰM PHÁT TRIỂN PHẨM CHẤT YÊU NƯỚC KHI DẠY HỌC TỪNG NHÓM MẠCH KIẾN THỨC/ CHỦ ĐỀ GIÁO DỤC ĐỊA PHƯƠNG 34 4.1. Phát triển phẩm chất yêu nước khi dạy học nhóm chủ đề lịch sử truyền thống địa phương 34 4.2. Phát triển phẩm chất yêu nước khi dạy học nhóm chủ đề văn hóa truyền thống địa phương 35 4.3. Phát triển phẩm chất yêu nước khi dạy học nhóm chủ đề địa lí, kinh tế, hướng nghiệp 37 4.4. Phát triển phẩm chất yêu nước khi dạy học nhóm chủ đề môi trường 40 V. PHỐI HỢP CÁC TỔ CHỨC, ĐOÀN THỂ, CÁ NHÂN NHẰM BỒI ĐẮP, PHÁT TRIỂN PHẨM CHẤT YÊU NƯỚC ĐỐI VỚI 41 HỌC SINH THPT 5.1. Phối hợp với giáo viên chủ nhiệm, các bộ môn khác cùng xây dựng các chủ đề học tập tích hợp nội dung liên quan đến Giáo dục địa phương 41 5.2. Phối hợp với gia đình nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho học sinh thực hiện các nhiệm vụ học tập khi học Giáo dục địa phương 42 5.3. Nhà trường thực hiện các điều kiện pháp lí để giáo viên, học sinh có cơ hội được tiếp cận một cách đầy đủ các tư liệu về Giáo dục địa 43 phương 5.4. Nhà trường phối hợp với các tổ chức, đoàn thể, cá nhân nhằm huy động các nguồn lực phát huy, lan tỏa phẩm chất yêu nước của học sinh 44 VI. HIỆU QUẢ CỦA ĐỀ TÀI 45 1. Phạm vi ứng dụng 45 2. Mức độ vận dụng 45 3. Hiệu quả 46 PHẦN III. KẾT LUẬN 47 I. Những đóng góp của đề tài 47 II. Hướng phát triển của đề tài 48 II. Những đề xuất, kiến nghị 49 PHẦN IV. PHỤ LỤC 51 Phụ lục 1. KHÁI QUÁT VỀ ĐỊA LÍ, LỊCH SỬ, VĂN HÓA, CON NGƯỜI HUYỆN DIỄN CHÂU 51 Phụ lục 2 : BIÊN SOẠN TÀI LIỆU BỔ TRỢ GIÁO DỤC ĐỊA PHƯƠNG 62 Phụ lục 3. BÁO CÁO CỦA HỌC SINH VỀ TÌM HIỂU LÀNG XÃ NƠI MÌNH SINH SỐNG 71 Phụ lục 4. KẾ HOẠCH BÀI DẠY MINH HỌA 76 Phụ lục 5: KHẢO SÁT TÍNH CẤP THIẾT VÀ TÍNH KHẢ THI CỦA CÁC BIỆN PHÁP ĐỀ XUẤT 87
TÀI LIỆU THAM KHẢO 93
PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ 1. Lí do chọn đề tài Chương trình giáo dục phổ thông 2018 định hướng phát triển 5 phẩm chất chủ yếu và 10 năng lực cốt lõi đã và đang được các nhà trường hưởng ứng thực hiện một cách chủ động, sáng tạo. Việc phát triển những phẩm chất và năng lực này không phải được tiến hành đơn lẻ mà thông qua các môn học, các hoạt động giáo dục đạo đức, lối sống, thể chất, nghệ thuật, văn hóa,... Trong 5 phẩm chất chủ yếu được hướng tới thì đặt ở vị trí đầu tiên chính là yêu nước. Yêu nước là yêu thiên nhiên, yêu truyền thống dân tộc, yêu cộng đồng và biết làm ra các việc làm thiết thực để thể hiện tình yêu đó. Để có được tình yêu này thì học sinh phải được học tập hàng ngày qua những áng văn thơ, qua những cảnh đẹp địa lí, qua những câu chuyện lịch sử, trong một nền văn hóa đậm tính nhân văn và trẻ phải được sống trong tình yêu hạnh phúc mỗi ngày. Như vậy, yêu nước không phải là phạm trù xa lạ và trừu tượng. Nhà văn Nga Ilia Erenbua cũng đã từng viết: “Tình yêu nước bắt nguồn từ tình yêu những vật tầm thường, yêu cái cây trồng ở trước nhà, yêu cái phố nhỏ đổ ra bờ sông, yêu cái thơm chua mát của trái lê mùa thu hay mùi cỏ thảo nguyên có hơi rượu mạnh”. Điều đó suy rộng ra, muốn giáo dục cho học sinh tình yêu Tổ quốc, yêu đồng bào thì đầu tiên phải giáo dục tình yêu gia đình, làng xóm, quê hương, yêu những gì thân thương gần gũi nhất”. Bởi lẽ, trong trái tim mỗi người dân Việt, dù ở nơi đâu trên hành tinh này đều luôn mang trong mình tình cảm sâu nặng, sắc son, thủy chung đối với nơi “chôn rau cắt rốn”, nơi “quê cha đất tổ”, nơi sinh ra, nuôi dưỡng ý chí, chắp cánh ước mơ và giúp ta khôn lớn trưởng thành. Khi nhắc đến việc giáo dục lòng yêu nước cho học sinh, nhà giáo dục Xô Viết Sukhomlinski đã viết:“Đối với mỗi con người chúng ta, Tổ quốc bắt đầu từ một cái nhỏ bé dường như không lộng lẫy lắm và không có gì nổi bật. Cuộc sống của mỗi chúng ta, vĩnh viễn đến hơi thở cuối cùng chứa đựng một cái gì đó duy nhất và không gì thay thế được như bầu sữa mẹ, như sự âu yếm của mẹ, như lời nói thân yêu. Đó là miền quê thân yêu của chúng ta, nơi thể hiện hình ảnh sinh động của Tổ quốc”. Như vậy, giáo dục phẩm chất yêu nước cho học sinh phải bắt đầu từ việc giáo dục cho các em nhận thức được tình yêu quê hương, đất nước, ý thức xã hội chủ nghĩa gắn chặt với nhau, tạo nên sức mạnh của con người Việt Nam trong thời đại mới. Và trong quá trình dạy học, có thể khẳng định rằng Giáo dục địa phương là một trong những môn học có ưu thế vượt trội để giáo dục lòng yêu nước cho học sinh. Đất nước ta đã có một bề dày lịch sử hơn bốn nghìn năm rực rỡ. Mỗi tên đất, tên làng, ngọn núi con sông đều ngời lên những bản hùng ca oanh liệt. Đằng sau mỗi địa danh là một câu chuyện lịch sử hào hùng về quá trình dựng nước và giữ nước. Đặc biệt với một vùng đất cổ như Diễn Châu, mỗi giai đoạn thăng trầm của Tổ quốc dường như vẫn khắc dấu tại nơi này. Đây là cơ sở quan trọng để giáo dục tình yêu nước cho học sinh thông qua những điều dung dị và gần gũi, nhất là tình yêu quê hương, xứ sở. 1
Cuộc cách mạng khoa học và công nghệ lần thứ tư đã và đang có những tác động mạnh mẽ đến mọi mặt của đời sống xã hội. Giáo dục cũng không nằm ngoài sự tác động đó. Toàn cầu và hội nhập đang làm thế giới gần hơn và “phẳng” hơn, những giá trị văn hóa đặc thù của từng vùng miền rất dễ hòa quyện vào nhau. Mặc dù đã có những biến chuyển lớn song giáo dục Việt Nam hiện nay vẫn còn chú trọng nhiều đến nhiệm vụ dạy học mà đôi khi còn chưa chú trọng đến các hoạt động giáo dục khác, giáo dục phẩm chất yêu đất nước là một ví dụ. Ở môi trường THPT, do áp lực thi cử và định hướng nghề nghiệp, nhiều học sinh đang có xu hướng bàng quan với một số môn học, thiếu hiểu biết kiến thức xã hội, kiến thức đời sống hàng ngày; vô cảm trước các biến cố Tổ quốc, quê hương; thiếu trách nhiệm với cộng đồng,… Chắc chắn rằng, những hạn chế này có một phần trách nhiệm từ quá quá trình giáo dục ở nhà trường phổ thông. Nhận thấy những mặt hạn chế đó, Chương trình giáo dục phổ thông 2018 đã có những điều chỉnh mang tính đột phá. Thay cho việc học mang tính hàn lâm, chương trình mới đã thực sự đặt học sinh vào vị trí trung tâm của quá trình học. Có những môn học mới tạo điều kiện thuận lợi hơn cho học sinh được trải nghiệm và qua đó rèn luyện các phẩm chất, kĩ năng. Giáo dục địa phương chính là một trong những môn học mới có nhiều lợi thế cho quá trình phát triển các phẩm chất của người học, đặc biệt là phẩm chất yêu nước. Với kinh nghiệm dạy học nhiều năm, chúng tôi nhận thấy rằng trách nhiệm và tình yêu nghề thôi là chưa đủ. Để đạt được hiệu quả, người thầy giáo cần phải có sự tìm hiểu thực tiễn, lên kế hoạch giáo dục một cách nghiêm túc, hệ thống và quan trọng nhất là thiết kế được những bản kế hoạch bài dạy thực sự truyền được nguồn năng lượng tích cực đến người học. Đặc biệt muốn giáo dục tốt tình yêu quê hương đất nước đòi hỏi một quá trình thực hiện phải rất bài bản và tổng thể để chuyển biến trong nhận thức của các em từ biết - hiểu - tin - yêu. Kết quả mang lại trong những năm qua tại trường chúng tôi công tác là vô cùng tích cực và rất đáng tự hào. Với mong muốn được trao đổi và chia sẻ quá trình thực hiện, chúng tôi đã tổng hợp và trình bày trong đề tài: “Góp phần phát triển phẩm chất yêu nước cho học sinh cấp THPT từ hoạt động dạy học Giáo dục địa phương” làm sáng kiến kinh nghiệm của mình. 2. Tính mới của đề tài Tính mới của đề tài nằm ở việc giúp học sinh nhận thấy rằng khái niệm yêu nước không phải là phạm trù trừu tượng, xa vời mà thực chất rất gần gũi, thân thuộc. Đề tài giúp giáo viên và học sinh nhận thấy việc phát triển phẩm chất yêu nước cũng hết sức nhẹ nhàng, dung dị. Những biện pháp của đề tài định hướng cho học sinh nhận thức đầy đủ từ biết, hiểu đến niềm tin và ở cấp độ cao nhất là yêu và lan tỏa tình yêu quê hương, đất nước đến những người xung quanh và cộng đồng. Tính mới của đề tài còn là một sự nghiên cứu, phân tích một cách hệ thống, kĩ lưỡng các mạch, tiểu mạch kiến ở chương trình Giáo dục địa phương từ đó đưa ra những phương pháp, hình thức, kĩ thuật dạy học phù hợp để không những việc dạy 2
học của môn học này trở nên thuận lợi mà còn góp phần phát triển các năng lực và phẩm chất, trong đó, đích đến được quan tâm nhất là phẩm chất yêu nước. Đề tài đã nêu ra những hướng phối hợp giữa Giáo dục địa phương và các môn học khác, các hoạt động giáo dục khác trong nhà trường để phát triển phẩm chất yêu nước. Hướng phối hợp này làm cho việc dạy học ở một số chủ đề có sự tương đồng giữa các môn được thuận lợi hơn và hiệu quả hơn. Đề tài cũng đã đề xuất những hướng phối hợp giữa các đoàn thể, tổ chức, cá nhân trong và ngoài nhà trường nhằm không chỉ giúp cho việc dạy học Giáo dục địa phương thuận lợi mà qua đó tạo điều kiện để học sinh thêm cơ hội được thể hiện phẩm chất yêu nước đến cộng đồng qua hoạt động giáo dục và trải nghiệm. 3. Mục đích nghiên cứu Đề tài hướng tới những mục đích sau: - Giúp học sinh hiểu đúng và đủ về phẩm chất yêu nước, mối quan hệ mật thiết giữa yêu nước và tình yêu gia đình, quê hương. - Khơi gợi niềm yêu thích môn học Giáo dục địa phương thông qua các hoạt động học tập, tìm hiểu, trải nghiệm tại địa bàn. - Từ quá trình dạy học ở bộ môn Giáo dục địa phương (có thể kết hợp với một số môn học khác) giúp học sinh không chỉ bồi đắp tình yêu quê hương, yêu đất nước mà còn lan tỏa những phẩm chất ấy đến cộng đồng, xã hội. 4. Đối tượng nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu, tìm hiểu, đánh giá thực trạng từ đó đề xuất và cách thức tiến hành thực hiện các biện pháp phát triển phẩm chất yêu nước cho học sinh cấp THPT trên địa bàn thông qua quá trình dạy học Giáo dục địa phương và một số môn học khác. 5. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu lí luận; - Phương pháp khảo sát thực tiễn; - Phương pháp thống kê, xử lí số liệu; - Phương pháp Test; - Phương pháp phân tích, tổng hợp; - Phương pháp so sánh đối chiếu. 6. Phạm vi nghiên cứu Đề tài nghiên cứu được thực hiện tại các trường THPT trên địa bàn huyện Diễn Châu. 3
PHẦN II. NỘI DUNG I. CƠ SỞ LÝ LUẬN 1. Khái niệm lòng yêu nước Từ yêu nước bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp. Ở Việt Nam dịch từ tiếng Hoa ái quốc sang, nhưng thực chất ban đầu là yêu quê cha đất tổ, tức là nơi cội nguồn sinh ra chứ không nhất thiết phải là quốc gia. Lòng yêu nước (hay tình yêu nước, tinh thần yêu nước, phẩm chất yêu nước) là cảm xúc, tình cảm, tinh thần yêu thương, tích cực về quê hương, đất nước hay cội nguồn của một cá nhân hay tập thể trong đó quê hương có thể là một vùng, một địa phương nhưng thông thường khái niệm này gắn với khái niệm quốc gia. Theo Từ điển Bách khoa Việt Nam, chủ nghĩa yêu nước là “nguyên tắc đạo đức về chính trị mà nội dung là tình yêu, tính trung thành, ý thức phục vụ Tổ quốc. Xã hội nguyên thủy đã có mầm mống của chủ nghĩa yêu nước, dựa trên tình cảm máu mủ giữa các thành viên của thị tộc hay bộ lạc. Từ khi xã hội nguyên thủy tan rã, tình cảm tự nhiên gắn bó với quê hương, tiếng mẹ đẻ, các truyền thống,… kết hợp với nhận thức về nghĩa vụ của người dân đối với cả cộng đồng xã hội đã được thiết lập. Cùng với sự hình thành dân tộc và nhà nước dân tộc, chủ nghĩa yêu nước từ chỗ chủ yếu là một yếu tố trong tâm lý xã hội, đã trở thành hệ tư tưởng. Nó trở thành lực lượng tinh thần vô cùng mạnh mẽ, độngviên mọi người đứng lên bảo vệ tổ quốc chống lại mọi cuộc xâm lược. C h ủ n g h ĩ a yêu nước chân chính thể hiện ở tình trung thành với tổ quốc vì lợi ích của dân tộc, của nhân dân, bảo vệ sự sinh tồn của dân tộc và đấu tranh cho sự phồn vinh của đất nước”. Khi dùng từ chủ nghĩa yêu nước mang hàm ý liên quan tới các học thuyết và phong trào chính trị. Chủ nghĩa yêu nước giúp con người cảm thấy yêu mến, tự hào, có trách nhiệm hơn với quốc gia, dân tộc. Từ tinh thần yêu nước , tình yêu nước có ý nghĩa gần như tương đồng với lòng yêu nước hay yêu tổ quốc. Như vậy, bản chất của khái niệm yêu nước và lòng yêu nước hay phẩm chất yêu nước có mối quan hệ rất chặt chẽ với yêu quê hương, cội nguồn, xứ sở. Qua đây, ta cũng thấm nhuần hơn điều đầu tiên trong Năm điều Bác Hồ dạy: yêu Tổ quốc, yêu đồng bào. Có thể, khi mới đặt chân vào cấp Tiểu học, chúng ta chưa hiểu hết được ý nghĩa của nó. Song, khi trưởng thành lên thì ta thấy rằng đây chính là thứ tình yêu lớn lao nhất và bao trùm những phẩm chất tốt đẹp khác trong mỗi con người. Từ xưa đến nay, lòng yêu nước là sợi chỉ đó xuyên suốt trong các tác phẩm văn học nước nhà. Ta đã bắt gặp “Nam quốc sơn hà” của Lý Thường Kiệt đến “Hịch tướng sĩ” của Trần Quốc Tuấn và hoàn thiện phát triển tới “Bình ngô đại cáo” của Nguyễn Trãi. Bác Hồ đã từng nói, lòng yêu nước của nhân dân ta giống như một làn sóng nhấn chìm lũ bán nước và lũ cướp nước. Đó là hào khí của dân tộc, càng ngày càng qua các thời kì lịch sử tinh thần yêu nước và tinh thần tự hào, tự tôn của dân tộc. 4
Một trong những truyền thống tốt đẹp của người Việt từ xưa đến nay chính là truyền thống yêu quê hương, đất nước: “Cá quen sông, chim luyến tổ, con người sao không yêu quê hương”. Yêu quê hương, đất nước là tình cảm tự nhiên của con người ở bất cứ dân tộc nào chứ không riêng gì ở Việt Nam. Songở Việt Nam tình cảm ấy trở thành ý thức, tư tưởng, và cao hơn là chủ nghĩa yêu nước. Đối với người dân nước ta, tình cảm đối với quê hương là thứ tình cảm thiêng liêng, cao đẹp trở thành máu thịt, lẽ sống của con người “Quê hương mỗi người chỉ một… Quê hương nếu ai không nhớ sẽ không lớn nổi thành người”. Nhưng nếu nói thế thì dường như con người chỉ yêu quê hương thì phải. Thực ratình yêu quê hương, tình yêu đất nước luôn quyện chặt với nhau không tách biệt. Nói đến quê hương là nói đến đất nước và ngược lại bởi trong tình người Việt Nam thì quê hương và đất nước là một. Quê hương hay quê hương nhỏ chính là xóm làng, là nơi có cha mẹ, anh chị em, họ hàng, mồ mả ông bà, là nơi có mái đình, cây đa, bến nước. Là nơi có những gì gần gũi, thân thuộc nhất. Như vậy, các khái niệm phẩm chất yêu nước, lòng yêu nước hay tình yêu nước có sự ý nghĩa tương đồng nhau. Với mục đích bớt sự cứng nhắc và đơn điệu về câu từ, chúng tôi xin được dùng các từ lòng yêu nước hay tình yêu nước với ý nghĩa hoàn toàn như phẩm chất yêu nước. 2. Những biểu hiện của lòng yêu nước Như vậy, câu hỏi được đặt ra là: lòng yêu nước được biểu hiện như thế nào trong mỗi con người. Câu trả lời thể hiện rõ ở hai thời kỳ khác nhau của đất nước: Ở thời kỳ chiến tranh, lòng yêu nước được biểu hiện ở những đặc điểm: - Sẵn sàng dấn thân mình ra chiến trường để chiến đấu chống lại kẻ thù. - Không ngại khó khăn, gian khổ góp phần giành độc lập cho dân tộc, thống nhất đất nước. - Hậu phương thì tăng gia sản xuất, quyên góp lương thực, thực phẩm để chi viện cho tiền tuyến,… Sức mạnh của lòng yêu nước thời kỳ này vô cùng to lớn, có thể nhấn chìm bè lũ bán nước và cướp nước. Ở thời kỳ hòa bình, lòng yêu nước được biểu hiện ở những đặc điểm: - Xây dựng đất nước tiến lên con đường xã hội chủ nghĩa. - Mong muốn mang lại cuộc sống ấm no, hạnh phúc cho nhân dân và sự phát triển bền vững đất nước. - Nỗ lực góp phần đưa đất nước sánh vai với các cường quốc trên thế giới như lời Bác Hồ dạy. - Hơn thế nữa, lòng yêu nước còn biểu hiện qua tình yêu gia đình, tình yêu giữa con người với con người. Thi sĩ, nhạc sĩ thể hiện lòng yêu nước qua các tác phẩm thơ ca, nhạc họa ca ngợi những vị anh hùng dân tộc, ca ngợi vẻ đẹp của đất nước. 3. Vai trò của lòng yêu nước 5
Lòng yêu nước là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến thành công của đất nước ta trong cả kháng chiến lẫn công cuộc dựng xây xã hội chủ nghĩa. Bởi ngọn lửa của lòng yêu nước luôn bừng cháy trong mỗi con người ở từng thế hệ, dân tộc ta đã có thể lập nên những chiến công lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu. Lòng yêu nước truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, trở thành nguồn sức mạnh vô giá, thành sợi dây nối kết trái tim của con Rồng cháu Tiên. Có biết bao thế hệ thanh thiếu niên đã cố gắng học tập và làm việc theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh, tiếp tục giữ gìn và phát huy truyền thống yêu nước của dân tộc. Như vậy, phẩm chất yêu nước chính là sự kết tinh những phẩm chất tốt đẹp mà mỗi con người cần có. Khi yêu nước, mỗi một cá nhân sẽ biết phải sống nhân ái, có thái độ làm việc chăm chỉ, có một tính cách trung thực và sẽ có trách nhiệm trong mỗi lời nói, hành động của mình đối với cá nhân, gia đình, tập thể và xã hội. Khi có tình yêu nước, mỗi con người sẽ biết trân trọng những giá trị đặc thù của quê hương, tổ quốc mình và lan tỏa những giá trị đó ra toàn thế giới. Tình yêu nước cũng sẽ giúp cho mỗi một chúng ta biết tiếp thu một cách có chọn lọc các nét văn hóa đặc sắc từ quốc tế để làm cho văn hóa dân tộc mình thêm giàu đẹp. 4. Mối quan hệ giữa lòng yêu nước và tình yêu quê hương Như đã phân tích, chúng ta thấy rằng lòng yêu nước và tình yêu quê hương có mối quan hệ rất chặt chẽ và biện chứng với nhau. Vượt lên trên tất cả mọi phẩm chất tốt đẹp mà mỗi con người cần hướng tới chính là lòng yêu nước. Song, biểu hiện cho lòng yêu nước, đặc biệt trong thời bình thường rõ ràng và gần gũi nhất, dễ cảm nhận nhất là tình yêu quê hương xứ sở. Khi có tình yêu quê hương xứ sở, con người sẽ có trách nhiệm với đối với bản thân, với gia đình, với mảnh đất mình chôn rau cắt rốn, và rộng lớn ra thành lòng yêu nước. Ngược lại, nếu chỉ nói đến lòng yêu nước có thể sẽ là trừu tượng. Còn khi nói đến tình yêu quê hương xứ sở sẽ rất gần gũi thân quen. Như vậy, tình yêu quê hương là một trong những sự biểu hiện của lòng yêu nước. Tình yêu quê hương sẽ là lòng yêu nước khi cá nhân đó có trách nhiệm với nơi mình sinh ra và trưởng thành, có sự cống hiến vì sự phát triển của quê hương mình, tự hào về những giá trị tốt đẹp của mảnh đất mình gắn bó. Song, nếu yêu địa phương mình mà coi thường những vùng miền khác hay quá đề cao, tôn sùng những nơi khác mà lãng quên, dè bỉu, tự ti về nơi mình chôn rau, cắt rốn thì chắc chắn đó không thể là tình yêu quê hương. Và đích thị, đó cũng không thể là lòng yêu nước. 5. Tầm quan trọng của việc giáo dục phẩm chất yêu nước đối với học sinh THPT Toàn cầu và hội nhập đang là xu thế tất yếu của thế giới hiện nay. Đạo đức, văn hóa cũng không nằm ngoài vòng xoáy đó. Toàn cầu, hội nhập là tiền đề quan trọng giúp kinh tế nước ta phát triển, đón nhận được nhiều giá trị văn hóa tươi đẹp và nhân văn. Bên cạnh việc “nhập siêu văn hóa”, “tiếp biến văn hóa” theo chiều hướng tích cực đó, sự tác động và “công phá” dữ dội của các luồng gió độc núp bóng văn hóa đã và đang làm lung lay nhiều giá trị, truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc. Tình yêu quê hương, đất nước cũng không nằm ngoài quy luật đó. Vậy 6
nên, giáo dục tình yêu quê hương, đất nước càng có vai trò và ý nghĩa quan trọng. Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng cộng sảnViệt Nam đã xác định mục tiêu của ngành giáo dục là “bồi dưỡng thế hệ trẻ tinh thần yêu nước, yêu quê hương, gia đình và tự tôn dân tộc, lý tưởng xã hội chủ nghĩa, nhân ái, ý thức tôn trọng pháp luật, tinh thần hiếu học…”. Tiếp đó, chỉ thị số 14/2011/CT-TTG ngày 11/06/2001 của Thủ tướng chính phủ về việc đổi mới chương trình và Sách giáo khoa phổ thông có mục tiêu là: “Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, tăng cường cho thế hệ trẻ tình yêu nước, yêu quê hương, gia đình, tinh thần tự tôn dân tộc”. Như vậy, giáo dục thế hệ trẻ hiện nay phải giáo dục con người có tình yêu quê hương, đất nước. Thế hệ trẻ ngày nay, ngày ngày được cắp sách đến trường trong hoàn cảnh đất nước thống nhất, thanh bình, không có chiến tranh, kinh tế phát triển, đời sống no đủ. Chính vì vậy, các em chưa hiểu hết giá trị của những gì mà các em đang được hưởng thụ. Một số học sinh có thái độ thờ ơ, lãnh đạm với quá khứ; các em chưa hiểu được rằng để có được cuộc sống thanh bình hạnh phúc như ngày hôm nay, đã có biết bao mồ hôi xương máu của những người đi trước đổ xuống mảnh đất này. Thực tế trong xã hội hiện nay, do tác động của môi trường xã hội, một bộ phận học sinh, thanh thiếu niên đang bị suy thoái về đạo đức, sống không có lý tưởng, thiếu bản lĩnh chính trị, rất bàng quan với sự phát triển đi lên của đất nước, không thấy được vai trò vị trí của mỗi cá nhân trong dòng chảy lịch sử dân tộc. Khi có một sự việc, vấn đề xảy ra trong xã hội thì không tự nhận định được vấn đề đó đúng hay sai, xử lý như thế nào, dẫn đến những hành vi lệch chuẩn đáng tiếc. Với lịch sử hơn bốn nghìn năm, Việt Nam chứa đựng bề dày văn hóa đồ sộ. Một mảnh đất trải dài từ bắc tới nam mang trong mình nó biết bao danh lam thắng cảnh. Mỗi một vùng quê đều sở hữu một màu sắc riêng với những địa danh, phong tục, lễ hội cho trẻ được khám phá, tìm hiểu. Ở đó còn có bao vị quê, là vị mặn mòi của biển, là mùi thơm rơm rạ, là vị chát đầu lưỡi mà mát ngọt trong lòng từ bát chè xanh,… Những hình ảnh giản dị, thân thương ấy cứ như dòng suối nhỏ trong lành, làmạch nguồn nuôi dưỡng tâm hồn, tình cảm; trở thành cội nguồn sức mạnh của mọi suy nghĩ, hành động, sáng tạo trong mỗi con người. Thế hệ trẻ hôm nay đang lớn lên trong một thế giới hội nhập, thế giới của công nghệ thông tin đa chiều,… tiếp xúc những nền văn hóa đa dạng nên nhiều học sinh, sinh viên sống trong thế giới ảo, vô cảm trước truyền thống văn hóa dân tộc, tình yêu quê hương, yêu gia đình… Chính vì thế giáo dục lòng yêu nước cho thế hệ trẻ luôn là việc làm cần thiết của mỗi gia đình, mỗi nhà trường và toàn xã hội. 6. Vai trò của bộ môn Giáo dục địa phương trong việc phát triển phẩm chất yêu nước đối với học sinh Xin trích lại một nhận định rất sâu sắc của nhà văn Ilina Erenbua: “Tình yêu nước bắt nguồn từ tình yêu những vật tầm thường, yêu cái cây trồng ở trước nhà, yêu cái phố nhỏ đổ ra bờ sông, yêu cái thơm chua mát của trái lê mùa thu hay mùi cỏ thảo nguyên có hơi rượu mạnh”. Nhận định này hoàn toàn chính xác cả về mặt khoa học lẫn tâm lí mỗi con người. Về mặt khoa học, triết học Mác – Lê nin đã khẳng định: “Từ trực quan sinh 7
động đến tư duy trừu tượng là con đường tất yếu để nhận thức chân lí”. Giáo dục địa phương là một trong những môn học thuận lợi nhất để nuôi dưỡng lòng yêu nước từ những gì thân thuộc, trực quan và cụ thể. Về mặt tâm lí học, phẩm chất của con người thường gắn bó với những điều cụ thể và gần gũi. Thế nên, thay cho việc hô hào hay tuyên truyền những cái gì thực sự lớn lao về lòng yêu nước, giáo dục tình yêu gia đình, quê hương là một cách rất thực tế, sinh động và dễ đi vào lòng người nhất. Chẳng hạn thuở xưa khi bị thực dân Pháp xâm lược, ông cha ta đã giáo dục con trẻ bằng những trò chơi dân gian và những bài đồng dao dễ nhớ, dễ thuộc. Chi chi chành chành là một ví dụ điển hình Chi chi chành chành Cái đanh thổi lửa Con ngựa đứt cương Tam vương ngũ đế… Như vậy, chỉ thông qua những lời đồng dao mộc mạc hay trò chơi dân gian đơn giản nhưng người xưa đã giáo dục con trẻ rất sâu sắc về hoàn cảnh của đất nước lúc bấy giờ và nuôi dưỡng lòng yêu nước từ những gì thật gần gũi, thân thuộc. Nhiệm vụ này có thể thực hiện rất thuận lợi trong nhiều chủ đề của Giáo dục địa phương, chẳng hạn như Trò chơi dân gian ở quê hương em hay Trò chơi dân gian ở Nghệ An,… Về mặt sư phạm, Giáo dục địa phương là môn học nhiều thuận lợi để giáo dục phẩm chất yêu nước. Chúng ta dễ dàng nhận thấy thông qua con đường nuôi dưỡng, bồi đắp tình yêu gia đình, quê hương là cách thức gần gũi và thuận lợi nhất để giáo dục lòng yêu nước. Song, thực hiện điều đó ở môn học nào, thời lượng bao nhiêu, thiết kế giáo án phương pháp giáo dục như thế nào thì không hề dễ dàng. Giáo dục địa phương là môn học trả lời đầy đủ cho các câu hỏi đó. Trên cơ sở được nghiên cứu một cách kĩ lưỡng, khoa học, thiết kế nội dung và hình thức tổ chức hoạt động phù hợp với học sinh, Giáo dục địa phương sẽ là môn học trả lời một cách thấu đáo và đầy đủ nhất những câu hỏi được đặt ra ở trên. Việc thiết kế các hoạt động dạy học trong từng chủ đề cũng rất thích hợp cho việc phát huy tính độc lập, sáng tạo, tự học của học sinh, chẳng hạn như tìm hiểu các nội dung liên quan đến bài học ở việc trải nghiệm bản thân hay hoạt động nhóm tại di sản, di tích, danh thắng,… 7. Một số yêu cầu trong việc tổ chức hoạt động dạy học Giáo dục địa phương ở trường THPT góp phần phát triển phẩm chất yêu nước cho học sinh Giáo dục địa phương là một môn học mới, song có những nội dung thuộc một vài mạch kiến thức cũng đã được triển khai ở một số bộ môn như Lịch sử, Địa lí, Ngữ văn, Tiếng Anh,… Với đặc thù của từng môn học, giáo viên cũng có những cách thức tiếp cận và tổ chức hoạt động dạy học phù hợp. Tuy nhiên, với tư cách là một bộ môn độc lập, Giáo dục địa phương đòi hỏi những yêu cầu nhất định trong quá trình tổ chức các hoạt động dạy học để không chỉ nâng cao hiệu quả dạy học mà còn nhằm góp phần phát triển một cách tốt nhất phẩm chất yêu nước cho học sinh. 8
7.1. Đảm bảo sự thống nhất giữa giáo dục tình yêu quê hương với phẩm chất yêu nước Trong quá trình dạy học Giáo dục địa phương, giáo viên cần chú ý đến mối quan hệ giữa tình yêu quê hương và phẩm chất yêu nước. Mỗi một địa phương là một bộ phận của Tổ quốc, vì vậy giáo dục tình yêu quê hương cần kết hợp chặt chẽ với giáo dục phẩm chất yêu nước. Giáo dục tình yêu quê hương phải hướng lên giáo dục phẩm chất yêu nước và ngược lại, giáo dục phẩm chất yêu nước phải chú ý đến tình cảm với quê hương. Phải làm sao để bất cứ người dân ở vùng quê nào, khi Tổ quốc cần sẵn đi bất cứ nơi đâu để chiến đấu, để xây dựng, để bảo vệ dù cho đó không phải là quê hương mình. Hay trong thời bình, mình tự hào về quê hương mình nhưng phải biết tôn trọng những nét văn hóa, đặc trưng của các vùng miền khác. 7.2. Đảm bảo tính toàn diện, tính khoa học Tính toàn diện được thể hiện ở chỗ đảm bảo cung cấp cho học sinh một hệ thống kiến thức cơ bản về Giáo dục địa phương trên tất cả các lĩnh vực: kinh tế, chính trị, văn hóa, lịch sử, địa lí, môi trường, giáo dục, lao động và việc làm, an sinh xã hội,… Để từ đó, các em có hiểu biết tổng thể về lịch sử, địa lí, văn hóa, con người và truyền thống của quê hương mình. Tính toàn diện còn bao hàm cả ở việc rèn luyện, phát triển ở học sinh những kỹ năng, kỹ xảo và thái độ nhằmhình thành cho các em năng lực, phẩm chất, vừa phát triển trí tuệ, tình cảm và ý chí, vừa phát triển lý luận cùng với khả năng thực tiễn. Tính khoa học được thể hiện trong việc khai thác, lựa chọn nội dung kiến thức về Giáo dục địa phương phải chính xác, tiêu biểu. Bởi chỉ có trên cơ sở lựa chọn, cung cấp cho học sinh những kiến thức khoa học, chính xác thì giáo viên mới có cơ sở để giáo dục tư tưởng, tình cảm cho các em. Từ nhận thức  tình cảm  niềm tin  hành động chính là con đường giúp học sinh bồi đắp và lan tỏa lòng yêu nước. Ở đây chúng ta cần khẳng định rằng những nội dung kiến thức Giáo dục địa phương được cung cấp cho các em ở trường phổ thông đều phải là những kiến thức phản ánh sự tồn tại, phát triển của xã hội, lịch sử, văn hóa và con người ở địa phương đó. Điều này sẽ tạo nên trong đầu các em bức tranh chân thực về địa lí, lịch sử, văn hóa, con người trên mảnh đất quê hương mình trong quá khứ, hiện tại và tương lai. Nó có khả năng giúp các em hình thành thế giới quan khoa học, trong đó có sự thống nhất giữa niềm tin và hoạt động thực tiễn. Bên cạnh việc lựa chọn nội dung kiến thức chính xác thì tính khoa học còn thể hiện ở việc lựa chọn những nội dung cơ bản. Sự vật, sự kiện cơ bản trong dạy học Giáo dục địa phương là những sự kiện tiêu biểu nhất, cơ bản nhất của văn hóa, lịch sử, con người địa phương mình. Không phải sự vật, sự kiện nào được nói đến cũng mang ra dạy cho học sinh mà người giáo viên phải biết lựa chọn những sự vật, sự kiện nào tiêu biểu, có ảnh hưởng tới tiến trình phát triển lịch sử, văn hóa, con người của địa phương đó. Ở đây chúng ta cần khẳng định rằng những nội dung kiến thức Giáo dục địa phương được dạy học cho các em ở trường phổ thông đều phải là những kiến thức phản ánh sự tồn tại, phát triển của xã hội, lịch sử, văn hóa và con 9
người ở địa phương đó. Điều này sẽ khắc ghi trong tâm trí các em bức tranh chân thực về lịch sử, văn hóa, con người trên mảnh đất quê hương mình trong quá khứ và hiện tại, cùng với đó là một định hướng cho tương lai. Nó có khả năng giúp các em hình thành thế giới quan khoa học, trong đó có sự thống nhất giữa niềm tin và hành động thực tiễn. Để làm được như trên, người giáo viên cần trau dồi kiến thức để dần có một vốn hiểu biết toàn diện, hệ thống và sâu sắc về lịch sử, văn hóa, con người tại địa phương mình. Phải không ngừng tiếp thu, cập nhật kiến thức đồng thời rèn luyện khả năng sư phạm. 7.3. Đảm bảo tính sư phạm Để thực hiện tốt công tác giáo dục truyền thống yêu quê hương, đất nước cho học sinh trong dạy học Giáo dục địa phương ở trường THPT phải đảm bảo tính sư phạm. Từ đặc điểm nhận thức và tâm sinh lý của học sinh THPT nên khi tiến hành giáo dục nhằm phát triển phẩm chất yêu nước cho học sinh trong dạy học Giáo dục địa phương, trên cơ sở bám vào yêu cầu cần đạt của từng chủ đề, từng tiết học, giáo viên cần lựa chọn những nội dung bổ trợ, phương pháp, hình thức, kĩ thuật dạy học phù hợp với yêu cầu giáo dục, phát triển các năng lực và phẩm chất cốt lõi, trong đó quan tâm sâu sắc đến phẩm chất yêu nước. Giáo viên cần tìm hiểu và phân loại kiến thức cho phù hợp với từng nội dung, từng đối tượng học sinh ở từng lớp để chuyển giao nhiệm vụ một cách hài hòa, hiệu quả. Khi dạy Giáo dục địa phương dù là tổ chức bằng hình thức nội khóa hay hoạt động ngoại khóa, giáo viên cũng phải chú ý đến thời gian học tập. Giáo viên phải có kế hoạch sư phạm cụ thể, làm chủ kiến thức để chuyển giao cho học sinh phù hợp với thời gian, tiến độ. Đặc biệt, khi chủ đề Giáo dục địa phương được tổ chức ở dạng ngoại khóa, việc thiết kế các nhiệm vụ lại càng phải quan tâm để không chỉ đảm bảo tính hiệu quả mà còn phải chú ý đến sự an toàn hay kinh phí di chuyển. 7.4. Đảm bảo sự thống nhất giữa nội dung kiến thức Giáo dục địa phương với mục tiêu giáo dục của nhà trường Phát triển phẩm chất yêu nước cho học sinh khi dạy học Giáo dục địa phương được thực hiện trong tổng thể các hoạt động giáo dục của nhà trường trên cơ sở cung cấp cho học sinh những hiểu biết về tự nhiên, xã hội và con người ở địa phương, giúp các em hiểu biết về địa lí, lịch sử, văn hóa, con người của nhân dân địa phương trong quá trình phát triển chung của cả nước, hiểu biết về những di tích văn hóa, nghệ thuật và những kinh nghiệm lao động của nhân dân địa phương, từ đó các em có nhận thức đúng đắn về cuộc sống của nhân dân địa phương từ quá khứ tới hiện tại và hướng đến tương lai. Trên cơ sở những hiểu biết đó xây dựng cho các em niềm tự hào về truyền thống đấu tranh bất khuất, lao động cần cù, thông minh sáng tạo của địa phương, tự hào về những cảnh sắc quê hương bình dị, về phong cách sinh hoạt văn hóa, mang bản sắc địa phương độc đáo, các mặt đời sống, chính sách, an sinh trên địa bàn. Sự hiểu biết đó góp phần vun đắp niềm tự hào làm cho các em thêm gắn bó, có tình yêu sâu sắc với quê hương, có ý thức giữ gìn và phát huy những truyền thống tốt đẹp vốn có của quê hương, đất nước. 10
Dạy học Giáo dục địa phương có nhiều ưu thế để tiến hành giáo dục phẩm chất yêu nước cho học sinh thông qua tình yêu quê hương, xứ sở. Truyền thống đó được thể hiện ở nội dung, trong từng phần, từng mục, từng ý của mỗi bài học.Tùy thuộc vào nội dung cụ thể của từng bài học mà ta có thể giáo dục học sinh. Ở bài này có thể là tinh thần đấu tranh anh dũng, bất khuất chống ngoại xâm, bài kia là truyền thống lao động cần cù, bài khác lại là phong tục tập quán tốt đẹp quê hương, hay đó là di tích, danh thắng tại địa phương, hoặc đó là sự hiểu biết về môi trường hay các chính sách an sinh,… 7.5. Đảm bảo tính thống nhất, đồng bộ giữa các chủ đề khi có sự tham gia của nhiều giáo viên trong quá trình dạy học Giáo dục địa phương Giáo dục địa phương là môn học mặc dù không dồi dào về thời lượng nhưng lại đa dạng về lĩnh vực. Ở đó, học sinh được học về lịch sử, địa lí, sinh học, văn học, âm nhạc, truyền thống văn hóa, chính sách an sinh xã hội,.... Bởi vậy, khi phân công chuyên môn, nhà trường thường chia các chủ đề cho từng bộ môn khác nhau để đảm nhận. Việc này nhằm tạo sự thuận lợi khi giáo viên của từng bộ môn có thể phát huy được năng lực chuyên môn của môn mình được đào tạo. Song, nó cũng gây ra một vài khó khăn nhất định do các mạch, tiểu mạch kiến thức vẫn có những gắn kết hữu cơ. Để làm nổi bật, sâu sắc được một nội dung nào đó thì nó đòi hỏi sự kết hợp của nhiều lĩnh vực. Giáo dục phẩm chất yêu nước cũng không nằm ngoài nguyên tắc đó. Vì vậy, khi phân công chuyên môn cho từng nhóm môn đảm nhận dạy học Giáo dục địa phương, nhà trường nên chọn một bộ môn làm chủ đạo. Khi lên kế hoạch giáo dục, bộ môn chủ đạo có nhiệm vụ tư vấn, tham mưu cho nhà trường, dành một số tiết nhất định để học sinh có cơ hội trải nghiệm, sáng tạo trên cơ sở định hướng, tư vấn của tập thể giáo viên dạy học Giáo dục địa phương tại lớp đó. Trên đây là một số yêu cầu mang tính nguyên tắc khi giáo viên tiến hành giáo dục truyền thống yêu quê hương, đất nước cho học sinh trong dạy học Giáo dục địa phương ở trường phổ thông. Nếu biết vận dụng khéo léo, linh hoạt, biết kết hợp với một số môn học khác và một số hoạt động giáo dục khác ở trường THPT thì đây chính là con đường rất thuận lợi để giúp học sinh cảm nhận được một cách đúng đắn, sâu sắc về phẩm chất yêu nước. Từ đó giúp các em có những hành động nhằm cũng cố và lan tỏa phẩm chất cao quý này tới cộng đồng. II. CƠ SỞ THỰC TIỄN Việc giáo dục phẩm chất yêu nước cho học sinh có thể được thực hiện ở nhiều môn học bằng các hình thức khác nhau và ở tất cả các cấp học. Đối với cấp THPT, việc bồi đắp và phát triển phẩm chất cao quý này cũng có thể tiến hành ở nhiều môn học với từng mức độ. Song, với bản chất nội dung gần gũi, thân thuộc, gắn kết hữu cơ với các sự vật hiện tượng thực tiễn ngay tại nơi các em đang sinh sống, kết hợp việc đa dạng hình thức tổ chức, Giáo dục địa phương đã và đang phát huy hiệu quả cho việc giáo dục lòng yêu nước từ tình yêu quê hương xứ sở. Giáo dục địa phương đã vun đắp những nền tảng quan trọng cho việc phát triển lòng yêu nước - phẩm chất đứng đầu trong 5 phẩm chất mà giáo dục Việt Nam hướng tới. Mặc dù vậy, dường như việc phát triển và rèn luyện phẩm chất quan trọng hàng đầu này vẫn còn thực hiện một cách chung chung, chưa chuyên sâu được nội 11
hàm của khái niệm. 2.1. Khảo sát Để có cách nhìn khách quan và đầy đủ về việc giáo dục phẩm chất yêu nước thông qua việc dạy học Giáo dục địa phương, chúng tôi đã khảo sát đối với giáo viên dạy học bộ môn này và học sinh ở một số trường THPT trên địa bàn huyện Diễn Châu trong năm học 2022 - 2023. Kết quả thu được là như sau: Về phía giáo viên: Kết quả khảo sát Câu hỏi khảo sát Thường Thỉnh Không xuyên thoảng bao giờ Thầy/ cô đã tiến hành việc giáo dục lòng yêu quê hương đất nước cho học sinh trong dạy học Giáo 20/25 4/25 1/25 dục địa phương cho học sinh với tần suất như 80% 36% 4% thế nào? Thầy/ cô có thường xuyên sử dụng công nghệ 22/25 3/25 0/25 thông tin trong giờ dạy của mình không? 88% 12% 0% Thầy/ cô có thường xuyên hướng dẫn học sinh tham gia các hoạt động ngoại khóa nhằm giáo 10/25 11/25 4/25 dục phẩm chất yêu nước từ tình yêu quê hương 48% 44% 16% không? Thầy/ cô có tiếp cận thêm những phương pháp 11/25 13/25 1/25 dạy học mới để giúp học sinh tích cực hứng thú 52% 4% hơn trong dạy học Giáo dục địa phương không? 44% Thầy/ cô có tìm hiểu thêm các tài liệu tham 5/25 11/25 9/25 khảo khác ngoài tài liệu Giáo dục địa phương do Sở Giáo dục và Đào tạo Nghệ An ban hành 20% 44% 36% không? Từ bảng khảo sát, ta rút ra một số nhận xét sau: - Việc giáo dục phẩm chất yêu nước đã được giáo viên tiến hành một cách thường xuyên trong quá trình dạy học Giáo dục địa phương (80%). - Việc sử dụng công nghệ thông tin đã được giáo viên phát huy một cách huy một cách triệt để (88% sử dụng thường xuyên, không có giáo viên nào không bao giờ sử dụng). - Số giáo viên hướng dẫn học sinh tham gia các hoạt động ngoại khóa một cách thường xuyên nhằm phát triển phẩm chất yêu nước vẫn còn hạn chế (48%). - Số giáo viên sử dụng các phương pháp dạy học tích cực vẫn còn ở mức độ thấp (44%). - Ngoài tài liệu Giáo dục địa phương do Sở Giáo dục và Đào tạo Nghệ An ban hành, số giáo viên tìm hiểu các tài liệu khác vẫn còn ở số lượng rất thấp (20%). Về phía học sinh 12
THPT THPT Diễn THPT Diễn Câu hỏi khảo sát Nguyễn Châu 2 Xuân Ôn Châu 5 Có Không Có Không Có Không Em có thích học Giáo 77/100 23/100 75/80 5/80 105/120 15/120 dục địa phương Nghệ An không? 77% 23% 93,8% 6,2% 87,5% 12,5% Theo em, ở môi trường THPT có cần thiết phải 93/100 7/100 72/80 8/80 108/120 12/120 giáo dục lòng yêu quê 93% 7% 90% 10% 90% 10% hương đất nước không? Trong giờ học Giáo dục địa phương, giáo viên của em cóáp dụng đa dạng các phương 53/100 47/100 45/80 35/80 65/120 55/120 pháp dạy học và sử 53% 47% 56,3% 43,7% 54,2% 45,8% dụng các phương tiện dạy học để giáo dục lòng yêu quê hương đất nước không? Theo em, để giáo dục phẩm chất yêu nước 80/100 20/100 66/80 14/80 78/120 42/120 thì hoạt động dạy học 80% 20% 82,5% 17,5% 65% 35% ở bộ môn Giáo dục địa phương có quan trọng không? Em có thường xuyên tìm hiểu về các nhân 32/100 68/100 28/80 52/80 50/120 70/120 danh, địa danh, các sự 32% 68% 35% 65% 41,7% 58,3% kiện lịch sử, văn hóa, xã hội trên quê hương mình không? Từ bảng khảo sát, chúng tôi rút ra một số nhận xét như sau: - Số học sinh yêu thích môn Giáo dục địa phương chiếm số lượng tương đối cao (từ 90% đến 93%). - Đa số học sinh đều nhận thấy vai trò quan trọng của việc giáo dục phẩm chất yêu nước thông qua bộ môn Giáo dục địa phương (từ 65% đến 82,5%). - Đa số học sinh đều nhận thấy vai trò quan trọng của việc giáo dục lòng yêu nước trong các hoạt động dạy học ở trường THPT (từ 81% đến 96%). - Theo cảm nhận của học sinh, việc áp dụng các phương pháp dạy học và phương tiện dạy học vẫn còn chưa đa dạng (từ 43,7% đến 56,3%). - Phần lớn các em còn chưa đam mê, chưa có ý thức tìm hiểu về các nhân danh, địa danh, các sự kiện lịch sử, văn hóa, xã hội tại quê hương mình (32% đến 41,7 % là chưa quan tâm). 2.2. Thực tiễn về giáo dục phẩm chất yêu nước 13
Từ việc khảo sát cùng quá trình tìm hiểu, chúng tôi đi tới một số kết luận: - Việc giáo dục phẩm chất yêu nước được tiến hành ở nhà trường phổ thông gần như ở tất cả các môn học và trong nhiều hoạt động giáo dục. Đa số giáo viên đều nhận thấy vai trò quan trọng, cấp thiết của việc phát triển phẩm chất này khi đã tổ chức những hoạt động giáo dục một cách trực tiếp hoặc lồng ghép ở một số bước dạy học. - Ở một số môn học, việc giúp học sinh phát triển phẩm chất yêu nước vẫn còn mờ nhạt, đặc biệt là ở các môn khoa học tự nhiên. Chẳng hạn như trong Toán học, như khi tìm hiểu về một chiếc cổng có cấu trúc hình dạng parabol, nhiều giáo viên lấy cổng vào thành phố Saint Luis mặc dù ở Việt Nam thì cũng có cổng trường Đại học Bách Khoa hay gần hơn là cổng vào Khu công nghiệp Vsip ở Hưng Nguyên (Nghệ An). Hoặc khi tìm hiểu về phép Đối xứng trục, giáo viên thường lấy hình ảnh quảng trường Rossio ở Lisbon (Bồ Đào Nha), mặc dù ở gần chúng ta có rất nhiều công trình văn hóa như khu tưởng niệm, đình, đền, chùa, nhà thờ,…thể hiện rõ về tính chất của phép biến hình này,… Việc này thoạt nhìn qua có vẻ bình thường, song nếu phân tích một cách kĩ lưỡng sẽ thấy quá trình giáo dục phẩm chất yêu nước được phát triển rất tự nhiên và gần gũi khi giới thiệu về các công trình tại địa phương hay trên đất nước Việt Nam. Ngoài thuận lợi hơn trong việc vận dụng các kiến thức của Toán học vào giải quyết bài toán đề ra, các em còn có cơ hội được tìm hiểu một số lĩnh vực khác như lịch sử, văn hóa, kiến trúc,… Từ đó, khơi gợi niềm tự hào về quê hương mình, đất nước mình ở mỗi học sinh. Và đây chính là biểu hiện thật gần gũi, dung dị của phẩm chất yêu nước. - Có những hoạt động giáo dục ở một số môn học rất thuận lợi cho việc giáo dục phẩm chất yêu nước, song giáo viên chưa phát huy một cách rõ ràng và triệt để. Chẳng hạn như Mạng xã hội là một chủ đề được trình bày trong Toán học và Tin học (theo Chương trình giáo dục 2018). Trong bộ Sách giáo khoa Toán 10 của nhóm tác giả Kết nối tri thức và cuộc sống, chủ đề này được trình bày ở bài Mạng xã hội - lợi và hại. Trong chương trình Tin học, vấn đề mạng xã hội được tìm hiểu ở các bài An toàn trên không gian mạng, Ứng xử trên môi trường số (Tin học 10) và Giao tiếp an toàn trên Internet, Lưu trữ và chia sẻ tệp tên Internet (Tin học 11). Khi tiến hành dạy học, giáo viên thường quan tâm nhiều đến những ưu điểm là kết nối thông tin bạn bè, chia sẻ những kinh nghiệm cuộc sống, giải trí,… và những hạn chế như nghiện mạng xã hội, nói xấu, xúc phạm người khác,… mà lại quên việc giáo dục phẩm chất yêu nước thông qua chủ đề này như chia sẻ cảnh đẹp, nét đẹp văn hóa của quê hương, con người tại nơi mình sinh sống, những ứng xử thể hiện tình yêu nước,… - Việc lồng ghép giáo dục phẩm chất yêu nước vào một số hoạt động giáo dục của nhà trường cũng hết sức thuận lợi song nhà trường và giáo viên chưa thực sự nhấn mạnh nhiệm vụ giáo dục phẩm chất yêu nước. Ví dụ như hoạt động trải nghiệm hướng nghiệp, ngoài giờ lên lớp hay hoạt động ngoại khóa là môi trường lí tưởng cho việc giáo dục phẩm chất yêu nước. Cụ thể như các chủ đề của bộ môn trải nghiệm và hướng nghiệp đều rất phù hợp để giáo dục phẩm chất yêu nước như Trách nhiệm với gia đình, Tham gia xây dựng cộng đồng, Bảo tồn cảnh quan thiên 14
nhiên hay Bảo vệ môi trường tự nhiên,… hay với một số chủ đề của Hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp như Thanh niên với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, Thanh niên với việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, Thanh niên với lí tưởng cách mạng, Thanh niên với Bác Hồ,… Song khi tổ chức dạy học thì chủ yếu giáo viên vẫn tổ chức bằng các phương pháp truyền thống ở lớp học. Giáo viên ít khi giao cho học sinh các nhiệm vụ về hành động cụ thể và báo cáo lại quá trình thực hiện. Bởi chúng ta biết rằng, nhận thức thôi chưa đủ, các phẩm chất cần được phát triển lên mức cao hơn. Hành động chính là cấp độ cao nhất cần hướng tới cho mỗi học sinh. - Quá trình tổ chức cho học sinh thực hiện các hoạt động thực địa nhằm giáo dục phẩm chất yêu nước cũng còn ở mức hạn chế. Điều này có thể lí giải là bởi để thực hiện được điều này thường nằm ngoài khuôn viên trường học. Thế nên việc thiết kế các hoạt động, tổ chức hoạt động, theo dõi giám sát, đánh giá hoạt động thường mất thời gian hơn. 2.3. Thực tiễn dạy học môn học Giáo dục địa phương Ngay khi triển khai chương trình Giáo dục phổ thông năm 2018, cấp học THPT đã bổ sung một số môn học mới so với Chương trình giáo dục năm 2006. Giáo dục địa phương là một ví dụ. Môn học này đã trở thành môn học bắt buộc không chỉ với cấp THPT mà còn ở các cấp thấp hơn. Giáo dục địa phương đã cung cấp cho học sinh nhiều kiến thức hữu ích về nơi sinh sống, về truyền thống văn hóa của địa phương; bồi dưỡng cho học sinh tình yêu quê hương đất nước,…Nội dung môn học hướng đến sự phát triển năng lực học sinh thông qua những kiến thức cơ bản, thiết thực, thực tế của tỉnh nhà trên cơ sở tích hợp các vấn đề lịch sử, địa lí, văn hóa, kinh tế - xã hội,…; gắn lí thuyết vớ thực hành, gắn nội dung với thực tiễn. Xét về chủ trương và nội dung môn học, vai trò, vị thế của môn học Giáo dục địa phương đang rất được đề cao ở Chương trình giáo dục phổ thông 2018. Nếu được đầu tư, chú trọng đúng mức thì môn học này sẽ góp phần quan trọng cho học sinh hiểu biết nhiều điều bổ ích, thú vị ở địa phương mình, vun đắp niềm tự hào về nơi mình sinh ra và lớn lên, từ đó sống có trách nhiệm hơn với quê hương mình và tổ quốc Việt Nam. Tuy nhiên, thực tiễn dạy học Giáo dục địa phương ở cấp THPT có những khó khăn, hạn chế nhất định, chẳng hạn như: - Mỗi môn học thì có những đặc thù. Việc dạy học từng môn học cũng có những phương pháp, hình thức, kĩ thuật dạy học nổi bật. Để dạy học một cách hiệu quả, phát huy tốt nhất năng lực và phẩm chất cho học sinh thì không chỉ có năng lực chuyên môn của giáo viên mà phương pháp dạy học cũng phải phù hợp. Nếu chỉ đơn thuần giáo viên mày mò tìm hiểu thôi sẽ là chưa đủ. Quá trình tập huấn đối với giáo viên là hết sức cần thiết, để qua đó giáo viên hiểu rõ cấu trúc nội dung, phương pháp tổ chức dạy học, yêu cầu cần đạt về phẩm chất, năng lực,… Song, đây là môn học do từng Sở Giáo dục và Đào tạo biên soạn dưới sự chỉ đạo của Ủy ban nhân dân tỉnh. Do đó, các bước biên soạn tài liệu, phê duyệt, phát hành, hướng dẫn, chỉ đạo 15
và tập huấn tài liệu Giáo dục địa phương sẽ khó khăn hơn các môn học khác. Hệ quả là quá trình dạy học Giáo dục địa phương hiện nay vẫn còn nặng tính tự phát và bị động. - Bởi chưa có giáo viên được đào tạo riêng về bộ môn Giáo dục địa phương nên khi phân công chuyên môn, nhà trường thường giao nhiệm vụ cho các nhóm môn có sự tương đồng như Ngữ văn, Lịch sử, Địa lí, Sinh học, Giáo dục kinh tế và pháp luật,… Ở một số trường, vì đặc thù chương trình mới hiện nay thì mặt bằng số tiết của những giáo viên thuộc nhóm môn Tự nhiên thường tương đối thấp. Thế nên, những trường đó đã phân công nhiệm vụ này cho giáo viên Vật lí, Hóa học, Tin học, Công nghệ,… Điều này giúp nhà trường đảm bảo được mặt bằng lao động, song nếu nhìn trên phương diện hiệu quả dạy học thì có những khó khăn không dễ cải thiện trong ngày một ngày hai. - Việc dạy học Giáo dục địa phương ở một lớp cũng thường được giao cho 4 bộ môn. Chẳng hạn như tiểu mạch Văn hóa được giao cho nhóm Ngữ văn, tiểu mạch Lịch sử truyền thống thường được nhóm Lịch sử đảm nhận, mạch Địa lí, kinh tế, hướng nghiệp thì nhóm Địa lí sẽ phụ trách, còn mạch Chính trị - xã hội, môi trường thì nhóm Giáo dục Kinh tế và pháp luật hoặc nhóm Sinh học sẽ thực hiện. Đó là trong trường hợp tối ưu. Với một bộ môn có thời lượng dạy học chỉ 35 tiết song đến 4 giáo viên tham gia cũng gây ra những khó khăn cho học sinh. Quá trình phối hợp, theo dõi, kiểm tra, đánh giá cũng có những chồng chéo hay lỗ hổng nhất định. - Vì không được đào tạo hay tập huấn đầy đủ nên nhiều giáo viên còn thiếu tự tin trong dạy học. Việc dạy học mang nặng tính chiếu lệ, dạy cho qua tiết, qua bài. Giáo viên phụ thuộc phần lớn vào tài liệu tham khảo, có chăng thì trình chiếu một vài hình ảnh, video sưu tầm được,… Hệ lụy là giáo viên và học sinh đều xem đây là môn học phụ, thứ yếu. Đây là một trong những nguyên nhân làm cho Giáo dục địa phương giảm đi sức hấp dẫn cũng như mục tiêu của Chương trình phổ thông 2018 hướng tới. Từ những khảo sát, điều tra, tìm hiểu về thực tiễn quá trình dạy học Giáo dục địa phương cũng như việc giáo dục phẩm chất yêu nước ở nhà trường THPT vẫn có những khó khăn, hạn chế. Để đạt được kết quả như kì vọng, cần có những biện pháp tổng thể cũng như các biện pháp cụ thể nhằm giúp cho toàn thể nhà trường có sự nhìn nhận đầy đủ, đúng đắn đến những phương pháp, hình thức giáo dục phù hợp III. MỘT SỐ BIỆN PHÁP NHẰM PHÁT TRIỂN PHẨM CHẤT YÊU NƯỚC CHO HỌC SINH THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC GIÁO DỤC ĐỊA PHƯƠNG Ở TRƯỜNG THPT Như đã trình bày ở phần cơ sở lí luận và thực tiễn, giáo dục phẩm chất yêu nước tuy rằng rất gần gũi, phổ biến trong từng môn học và các hoạt động giáo dục song để đạt được hiệu quả thực chất, bền vững đòi hỏi một quá trình bài bản, nghiêm túc. Học sinh không chỉ cần biết, hiểu đầy đủ về phẩm yêu nước mà còn phải biết hành động đúng đắn để rèn luyện và lan tỏa phẩm chất này tới cộng đồng. Do đó, cần có sự phối hợp giữa các biện pháp tổng thể và các biện pháp cụ thể, giữa giáo viên dạy học bộ môn Giáo dục địa phương và giáo viên bộ môn khác, giữa các tổ 16