Tiểu luận Quan hệ quốc tế: Quan hệ Trung - Mỹ trong nhận thức của Hoa Kỳ dưới thời đại Obama

Chia sẻ: | Ngày: | Loại File: DOCX | Số trang:32

Thêm vào BST

Báo xấu

119
lượt xem 19
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tiểu luận tìm hiểu nội dung nghiên cứu về quan hệ Trung - Mỹ qua từng lĩnh vực cụ thể như chính trị, ngoại giao, quốc phòng, an ninh, kinh tế - thương mại. Từ đó rút ra những nhận định đánh giá cho tình hình khu vực và thế giới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tiểu luận Quan hệ quốc tế: Quan hệ Trung - Mỹ trong nhận thức của Hoa Kỳ dưới thời đại Obama

Quan hệ Trung Mỹ trong nhận thức của Hoa Kỳ dưới thời đại Obama 1. Lý do chọn đề tài. Hiện nay, quan hệ giữa các nước lớn luôn chiếm vị trí quan trọng trong đời sống chính trị thế giới và trong mối quan tâm của các nước nói riêng. Tình hình thế giới thay đổi liên tục, quá trình toàn cầu hóa và khu vực đã và đang diễn ra sôi động, mối quan hệ giữa các nước lớn ngày càng trở nên phức tạp. Quan hệ Trung Mỹ đã được hình thành trong bối cảnh như vậy từ nhiều thập kỷ qua, đặc biệt là trong nữa cuối thế kỷ XX. Qua ba thập kỷ thiết lập quan hệ ngoại giao, cùng trải qua hầu hết các sự kiện quan trọng của lịch sử quan hệ quốc tế, Trung Mỹ đã và đang bước vào giai đoạn mới và mối quan hệ này được dự đoán sẽ trở thành quan hệ ảnh hưởng tích cực đến tình hình khu vực và thế giới. Diễn biến và xu hướng phát triển của mối quan hệ Trung Mỹ trở thành mối quan tâm hàng đầu đối với các nhà hoạch định chính sách, các nhà nghiên cứu quan hệ quốc tế và các nhà phân tích chiến lược của các nước trên thế giới. Mối quan hệ của hai nước Mỹ và Trung Quốc còn chi phối đến chính sách cũng như cách ứng xử trong chiến lược của nhiều nước trong đó có Việt Nam. Trung Quốc và Mỹ đều là những đối tác quan trọng của Việt Nam điều đó đặt ra cho Việt Nam nhiều thách thức không nhỏ. Với đường lối chính sách đối ngoại độc lập tự chủ, Việt Nam ngày càng khẳng định 9ược vai trò của mình và vận dụng hiệu quả công cụ ngoại giao để phát triển nền kinh tế. Tìm hiểu về hai nước lớn, đánh giá đúng tương quan lực lượng sẽ giúp Việt Nam có những đối sách phù hợp để tranh thủ các cơ hội xây dựng và phát triển đất nước. Vì vậy quan hệ Trung Mỹ là đề tài đáng được quan tâm nghiên cứu đặc biết dưới thời Obama lên cầm quyền khi nước Mỹ phải đối mặt với những khủng
hoảng, điều đó ảnh hưởng đến chiến lược của các nước làm cho tình hình thế giới thêm nhiều biến động. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề. Vấn đề quan hệ giữa hai nước Trung Mỹ xuất hiện nhiều và phong phú qua các lĩnh vực, là đề tài nổi bật và được thể hiện qua nhiều khía cạnh, góc nhìn khác nhau qua từng kênh thông tin hằng ngày, qua báo đài, Tivi, tạp chí nghiên cứu, sách,… 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. Về thời gian và không gian chủ yếu tập trung nghiên cứu vấn đề từ lúc Obama lên cầm quyền cho đến nay. Về mặt nội dung nghiên cứu về quan hệ Trung Mỹ qua từng lĩnh vực cụ thể như chính trị, ngoại giao, quốc phòng, an ninh, kinh tế thương mại. Từ đó rút ra những nhận định đánh giá cho tình hình khu vực và thế giới. 4. Nguồn tài liệu. I. Obama và nghệ thuật ngoại giao trong thời đại mới. I.1. Nội tình nước Mỹ. Ngày 20 tháng 1 năm 2009, Barrack Obama chính thức trở thành tổng thống thứ 44 của Hoa Kỳ. Chính quyền Obama thừa hưởng một di sản nặng nề sau tám năm cầm quyền của Tổng thống G. Bush: khủng hoảng tài chính – kinh tế trầm trọng và vị thế, hình ảnh của nước Mỹ cũng bị
suy giảm nghiêm trọng trên trường quốc tế, đặc biệt là việc Mỹ ngày càng sa lầy trong cuộc chiến chống khủng bố ở Iraq và Afganistan1. I.2. Chính sách đối ngoại của Obama Trong bối cảnh lớn của lịch sử, mục tiêu cầm quyền mà Obama nêu ra chính là phải khôi phục địa vị lãnh đạo của Mỹ trên thế giới. Do đó, ông nêu rõ Mỹ nên chịu trách nhiệm chấm dứt cuộc chiến ở Ápganixtan và Irắc, tập trung sức lực đối mặt với các mối đe dọa và các cơ hội mới. Trong số các mối đe dọa mới mà Obama liệt kê, các lực lượng mới nổi có khả năng thách thức Mỹ cũng được liệt kê vào trong đó. Trong khi chính quyền Obama đang hoạch định chính sách ngoại giao, nhiều người đã tỏ ra lo ngại: vì cuộc chiến Iraq vẫn đang tiếp diễn, Afghanistan vẫn chìm đắm trong rối loạn “thập nhị sứ quân” và biến động Hồi giáo, Guantanamo vẫn còn mở cửa. Tuy nhiên, tổng thống Obama đã đem lại nhiều đổi thay quan trọng trong cung cách và chất lượng của các hoạt động ngoại giao. Bằng lối đối thoại thành khẩn với cộng đồng thế giới. Xa hơn là Obama còn sẵn sàng tiếp cận với các đối thủ của Hoa Kỳ qua đường lối ngoại giao. Ngoại giao đa phương và hòa hoãn của Obama đã khiến phe đối lập giận dữ và chống đối điên cuồng, thậm chí bị lên án là nhu nhược và quá chủ hòa. Nhà bình luận Charles Krauthammer viết: “khi người Pháp trách móc chúng ta mềm yếu chủ hòa, chúng ta phải hiểu chúng ta đã quá tệ hại” 2. 1 Trần Nguyễn Tuyên – Nguyễn Kỳ Sơn (2010), “Điều chỉnh chính sách đối ngoại của chính quyền Obama hiện nay” Nghiên cứu quốc tế số 1 (80), 3/2010, tr. 6982. 2
Ngoại giao hòa hoãn bị dèm pha như một thái độ sai quấy tự dối lừa. Xét cho cùng, Bắc Triều Tiên vẫn tiếp tục thử nghiệm nguyên tử, Cuba xem thường đề nghị khai thông quan hệ, các lãnh tụ tôn giáo Iraq tố cáo George Soros và CIA âm mưu xúi giục cách mạng nhung trong xứ của họ. Phe bảo thủ quá khích đòi hỏi thay đổi chính sách và phải có phương pháp quyết liệt đối với các quốc gia bất trị ngoài vòng pháp luật. Những cách nhìn nêu trên phản ánh một sự kém hiểu về bản chất của ngoại giao, Obama áp dụng chính sách ngoại giao như vậy mục tiêu không phải nhằm biến các đối thủ thành đồng minh, mà chỉ nhằm đem lại một số điều chỉnh trong cách ứng xử và tham vọng của đối phương: chẳng hạn mang lại cho Bắc Triều Tiên, Cuba, Syria và Iran một lối đi để thể hiện được quyền lợi quốc gia thiết yếu nếu các quốc gia này chấp nhận tuân thủ các chuẩn mực toàn cầu đối với các vấn đề khủng bố và phổ biến vũ khí nguyên tử. Khác với Bush luôn tự kiêu, đánh giá thấp và chống đối chủ trương mở cửa ngoại giao, Obama với cách tiếp cận ôn hòa đã đem lại thành quả đáng kể trong vấn đề toàn cầu gai góc nhất: làm giàu uranium của Iran. Một vấn đề mà nhiều năm dùng vũ lực của chính quyền Bush đã không mang lại điều chỉnh đáng kể nào trong tham vọng nguyên tử của Iran. Bằng lối ngoại giao trực tiếp, chính quyền Obama đã làm thay đổi thực trạng trong mối quan hệ quốc tế và mang lại một sự đồng thuận quốc tế đẩy giới lãnh đạo thần quyền Iran vào thế thụ động. Những vi phạm thỏa ước cấm phổ biến nguyên tử (NPT), và tình trạng cô lập buộc Iran phải điều chỉnh lập trường và mở cửa căn cứ nguyên tử mới nhất cho thanh tra quốc tế và có thể sẽ phải nhận chuyển sổ uranium được làm
giàu ở trình độ thấp qua Nga để tiếp tục chế biến. Vì thiếu nhiên liệu, Iran không có tài nguyên cần thiết cho tham vọng sản xuất bom hạt nhân. Chỉ trong một thời gian ngắn Obama đã thành công trong việc gây trở ngại lớn trong tham vọng nguyên tử của Iran. Trên bàn cân về quyền lợi Hoa Kỳ còn phải đương đầu với nhiều khủng hoảng đòi hỏi vận dụng toàn bộ quyền lực quốc gia, bằng sự khôn ngoan đòi hỏi Mỹ phải quan tâm đến lập trường và quan điểm của các quốc gia đang giữ vai trò quan trọng trong chiến lược kinh tế và an ninh của Hoa Kỳ. II. Trung Quốc trong nhận thức của Hoa Kỳ. 2.1. Trung Quốc trổi dậy và nguy cơ xung đột. Chính quyền Obama cho rằng điều then chốt là Bắc Kinh phải chấp nhận một vị thế “cam kết chiến lược”. Nói rõ hơn, yếu tố quyết định này phải dựa trên một sự thỏa thuận cơ bản dù thầm lặng giữa Trung Quốc, Hoa Kỳ và các quốc gia khác ở Á châu. Thứ trưởng ngoại giao James B. Steinberg giải thích: “Cũng như chúng ta và các đồng minh phải tỏ ra sẵn sáng đón nhận Trung Quốc như một cường quốc phồn thịnh và thành công, Trung Quốc phải cam kết với thế giới bên ngoài sự phát triển và vai trò toàn cầu ngày một lớn mạnh của mình sẽ không là một đe dọa đối với an ninh và thịnh vượng của các quốc gia khác”3. Trong quan hệ tay đôi, theo lời Steinberg, chính quyền Obama đang tìm cách hướng một cam kết chiến lược qua việc tích cực đối thoại: “nhấn mạnh và tăng cường những địa hạt cùng có chung quyền lợi, trong khi tìm cách trực tiếp giải quyết những căn nguyên thiếu tin tưỡng lẫn nhau bất 3
kể về chính trị, quân sự hay kinh tế” 4. Trung tâm của nổ lực này diễn đàn Đối thoại Chiến lược và Kinh tế Trung Mỹ, nơi các cuộc thảo luận giữa các viên chức chính quyền cấp cao đang tiếp diễn. Cả hai phía trước đây thường tránh né các đề tài tranh cãi nhạy cảm, như nhân quyền, hồi suất, hay chủ nghĩa bảo vệ mậu dịch. Hòa Kỳ, các quốc gia Phương Tây và các nước láng giềng của Trung Quốc, đang tìm kiếm những dấu hiệu Trung Quốc sẽ trổi dậy như một cương quốc có trách nhiệm và sẽ trở thành một quốc gia không chỉ thụ hưởng mà còn tích cực góp phần vào các thành tựu chung của toàn cầu và khu vực. Trung Quốc thường tránh né các cam kết về tài những nguyên quan trọng nhằm giúp giải quyết những vấ đề toàn câu như thay đổi khí hậu, lấy cớ là nước vẫn còn nghèo và đang phát triển. Chính quyền Obama sẽ có nhiều thiện cảm đối với nguyện vọng của Trung Quốc muốn có tiếng nói trong các định chế quản trị toàn cầu quan trọng khi những nguyện vọng này được kèm theo các đóng góp cụ thể của Trung Quốc trong trật tự thế giới. Các vấn đề của Obama đối với Trung Quốc bắt đầu từ tháng 11 năm 2009, khi chuyến công du đầu tiên của ông đến Trung Quốc trái với sự mong đợi, Trung Quốc đã không dành cho Obama một sự tiếp đón long trọng và nồng hậu. Quan hệ giữa Hoa Kỳ và Bắc Kinh càng lạnh nhạt hơn khi chính quyền Obama bật đèn xanh cho việc buôn bán vũ khí tân tiến cho Đài Loan và Obama tiếp Đức Dalai Lama, lãnh tụ tinh thần Tây Tạng, tại nhà Trắng, trong khi Trung Quốc xem Đài Loan như một tỉnh, và Tây Tạng như một phần lãnh thổ không thể tách rời của Trung Quốc. Các quan chức cấp cao 4
Hoa Kỳ mô tả những động thái vừa nói như một phần nổ lực của Obama nhằm đẩy lùi ảnh hưởng ngày một gia tăng nhanh chóng của Trung Quốc trên toàn thế giới. Bên cạnh những hành động vừa kể, Hoa Kỳ cũng không ngừng gây sức ép, công khai cũng như riêng tư đối với chính quyền Bắc Kinh, đòi hỏi Trung Quốc phải tái định hối suất đồng nhân dân tệ. Chính quyền Obama luôn chú tâm tâm đến điều luật buộc Bộ Ngân hàng phải báo cáo mỗi năm hai lần việc các quốc gia dùng hối suất đơn vị tiền tệ của mình đối với đồng USD để cạnh tranh bất chính trong mậu dịch quốc tế. Lần báo cáo ngày 15 tháng 4 năm 2010 vừa qua là bước đầu cho việc khả dĩ áp đặt các biện pháp chế tài tài đã được các quan chức Hoa Kỳ đặc biệt quan tâm. Vào giữa tháng 4 năm 2010, Obama triệu tập hội nghị thượng đỉnh quốc tế về an ninh nguyên tử ở Washington. Obama mong muốn càng nhiều nguyên thủ quốc gia tham dự càng tốt, ít nhất là có sự hiện diện của lảnh đạo bốn cường quốc nguyên tử với quyền phủ quyết trong Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc, Anh, Nga, Pháp và Trung Quốc. Hội nghị đã đem lại cho Hồ Cẩm Đào một cơ hội và nước cờ hùng mạnh vào đúng lúc nhà Trắng đang chuẩn bị tố cáo Trung Quốc như một quốc gia luôn tái định giá đồng nhân dân tệ để thụ lợi trong mậu dịch quốc tế. Hồ Cẩm Đào dọa tẩy chay hội nghị, Obama lại phải nhượng bộ trì hoãn ngày công bố báo cáo của Bộ Ngân hàng. Đổi lại, Hồ Cẩm Đào đã nhận lời tham dự và gặp Obama tại nhà Trắng. Quan hệ căng thẳng giữa Bắc Kinh và Hoa Kỳ không hề làm cấp lãnh đạo ở Trung Quốc ngạc nhiên. Thái độ của họ đã được phản ánh trong bài bình luận nhật báo chính thức, tờ China Daily, ngay sau ngày Obama tuyên thệ nhậm chức: “các lãnh đạo Hoa Kỳ không bao giờ e ngại nói rõ tham vọng của nước Mỹ. Đối với họ, đó là sứ mệnh thiêng liêng dù các quốc gia khác có nhĩ ra sao cũng mặc. Việc bảo vệ quyền lợi Hoa Kỳ của
Obama nhất thiết sẽ va chạm với quyền lợi của các quốc gia khác”5 họ luôn tin tưỡng và hành động như vậy. 2.2. Vị trí và vai trò của Trung Quốc trong trật tự thế giới mới. Cũng như Bill Clinton và Bush, Obama cũng nhận thấy một Trung Quốc luôn tuân thủ luật quốc tế, với sự tự do chính trị và kinh tế thị trường. Ở cấp khu vực Hoa Kỳ muốn thấy một Đông Nam Á mở cửa, tự do, dân chủ và hội nhập vào kinh tế toàn cầu. Để đề phòng Đông Nam Á bị chi phối bởi một cường quốc duy nhất, Hòa Kỳ sẽ tiếp tục duy trì ảnh hưởng của mình trong khu vực, đồng thời cũng duy trì sự hiện diện quân lực của mình. Người Mỹ muốn thấy một thế cân bằng quyền lực ở Đông Nam Á và một Trung Quốc thay đổi từ một chế độ độc đảng thành đa đảng, trong khi thực tế đi ngược lại ý muốn của Hoa Kỳ, Trung Quốc lại muốn duy trì vị trí thống lĩnh của một siêu cường đang lên ở Đông Á, và Đảng Cộng sản Trung Quốc (CCP) giữ vai trò cầm quyền. Một số nhà bình luận Trung Quốc mô tả Hoa Kỳ đang theo đuổi và áp dụng chiến lược ngoại giao hai mặt: thay đổi chế độ ở Trung Quốc và kìm hãm tiến tới chặn đứng sự trổi dậy của Trung Quốc như một cường quốc áp đảo trong khu vực. Quan hệ Trung – Mỹ đang và sẽ trở nên rất phức tạp, ẩn giấu nhiều động lực hợp tác lớn lao cũng như những yếu tố xung đột chiến lược lâu dài. Chính quyền Obama, nhận định đúng đắn các rủi ro và bất trắc trong 5
va chạm địa chính trị. Nhưng cũng không xem những bất trắc và rủi ro đó là không thể tránh. Theo nhận định của các quan chức Hoa Kỳ, Trung Quốc không thể giữ mãi trạng thái và cũng không phải là một đại cường theo đường cách mạng thông thường mà chỉ là một quốc gia theo đường lối ít nhiều xét lại.6 Trung Quốc luôn ý thức về định mệnh và quyền lợi của quốc gia, và cương quyết điều chỉnh các cơ cấu quản trị toàn cầu hiện hữu Liên Hiệp Quốc, Ngân hàng Thế giới, IMF… để phản ánh uy lực đang lên và chính sách thiết yếu của quốc gia. Là nước hưởng lợi hàng đầu, Trung Quốc có lẽ sẽ không tấn công trực tiếp một trật tự do Phương Tây khống chế nhưng lại rất thuận lợi cho các mục tiêu mà Trung Quốc đang hướng đến và theo đuổi. Viễn cảnh thương thảo và mặc cả ôn hòa về các định chế toàn cầu giữa Trung Quốc và Hòa Kỳ diễn ra khá thuận lợi. Hòa Kỳ và các láng giềng của Trung Quốc rõ ràng có đủ động lực để tìm cách tận dụng sự hổ trợ của Trung Quốc đối với các cơ cấu định chế trong khu vực và toàn cầu cũng như thỏa thuận cam kết đôi bên tự kiềm chế. Ngược lại Trung Quốc cũng có những tính toán lợi ích khi tuân thủ đúng luật chơi quốc tế và chấp nhận trật tự toàn cầu, để tránh khả năng trở lại của chính sách đơn phương của Hoa Kỳ có thể gay trở ngại cho Trung Quốc, cũng như sự hiện diện tiếp tục của Hoa Kỳ trong khu vực từ đó đem lại sự ổn định, thuận lợi cho đà phát triển đi lên của Trung Quốc. Chỉ cần hi sinh một ít về độc lập, về chính sách, Trung Quốc có thể đạt được những tính đoán quốc tế mà Trung Quốc đang cần. Sự tính toán này 6
có thể thay đổi trong quá trình bành trướng thế lực của Trung Quốc. Trong thập kỷ vừa qua, Trung Quốc đã đưa ra những khái niệm về trật tự thế giới, từ trổi dậy trong hòa bình đến phát triển trong hòa bình và thế giới hòa nhập. 2.3. Hoa Mỹ trong vấn đề an ninh toàn cầu. Hoa Kỳ đang tìm kiếm bằng chứng về thiện chí hòa bình và sẵn sàng đóng góp vào sự ổn định chung của Trung Quốc. Trước những tác động có khả năng gây bất ổn của việc bành trướng quân lực nhanh chóng của Trung Quốc, điều quan trọng là Bắc Kinh phải minh bạch trong chiến lược quân sự, cơ cấu quân lực và các bước gia tăng trong ngân sách quốc phòng để trấn an các nước làng giềng về ý định của mình, tiết giảm tình trạng căng thẳng trong khu vực, và giảm thiểu các tai họa khả dĩ do tính toán sai lầm. Ở cấp khu vực, Trung Quốc đã có những bước hợp tác và đối thoại đa phương với nhiều nước láng giềng, qua những hành động như kí hiệp ước hữu nghị và hợp tác với khối ASEAN, và làm đầu tàu cho các lần họp sáu bên về bán đảo Triều Tiên. Washington chờ đợi Bắc Kinh tích cực tham gia vào vấn đề Triều Tiên, nâng quan hệ với Nhật lên tầm cao mới, chấp nhận vai trò, những quan hệ đối tác an ninh của Hoa Kỳ hiện nay trong vùng Tây Thái Bình Dương, một sự hiện diện có lợi qua tác động hạn chế tham vọng quân sự của Nhật. Trên phương diện toàn cầu, chính quyền Obama mong đợi Bắc Kinh sẽ đảm nhận trách nhiệm lớn hơn trong phạm vi hòa bình và an ninh quốc tế, một vai trò tích cực và xây dựng không những đối với Bắc Triều Tiên mà còn ở những điểm nóng khác như Sudan, Iran, và Myanmar, đó là những chủ đề phức tạp trong bối cảnh các quan điểm truyền thống của
Trung Quốc về chủ quyền và chủ trương không can thiệp, trái với chuẩn mực quốc tế mới về trách nhiệm che chở, bảo hộ. Washington cũng hi vọng Bắc Kinh sẽ tăng cường vai trò của mình ngày một sâu và xa hơn kể từ năm 2000 trong các chiến dịch hòa bình của Liên Hiệp Quốc, về hai phương diện tài trợ và nhân sự, những việc có thể đem lại bằng chứng Trung Quốc sẵn sàng chia sẽ trách nhiệm hòa bình toàn cầu bên ngoài quyền lợi nhỏ hẹp của chính Trung Quốc. Trong phạm vi nguyên tử, Trung Quốc cũng có nhiều động thái bằng hiệp ước cấm phổ biến nguyên tử (NPT). Trung Quốc là một thành viên NPT đầy đủ tư cách gia nhập nhóm các quốc gia cung cấp hạt nhân và có thành tích trong phạm vi hợp tác chống khủng bố. Đồng thời, Trung Quốc phải cải thiện việc kiểm soát việc xuất khẩu và thành tích của một quốc gia quan tâm đến NPT. Với quan hệ gần gũi sẵn có với Bắc Triều Tiên, Trung Quốc có trách nhiệm đặc biệt trong việc ngăn chặn và hạn chế tham vọng nguyên tử của Bình Nhưỡng. Việc Bắc Kinh cộng tác chặt chẽ với chính quyền Obama trong nghị quyết năm 1874 của Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc chứng tỏ khả năng của Trung Quốc trong việc bảo vệ hiệp ước NPT. Chính quyền Obama mong muốn Trung Quốc cũng quyết tâm không kém đối với tham vọng nguyên tử của Iran bên trong nhóm P5+1 (năm thành viên thường trực của UNSC là Hoa Kỳ, Anh, Pháp, Nga, Trung Quốc và cộng thêm Đức). 2.4. Hoa – Mỹ trong vấn đề hợp tác kinh tế. Mỹ là nước phát triển lớn nhất thế giới, Trung Quốc là nước đang phát triển lớn nhất thế giới. Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của hai n ước chiếm 1/3 GDP của thế giới. Tổng kim ngạch xuất nhập khẩu th ương mại hàng hoá chiếm 40% toàn thế giới. Là nền kinh tế lớn thứ nhất và
thứ hai của thế giới, TrungMỹ có điều kiện phát huy tiềm năng hợp tác, mở rộng lĩnh vực hợp tác, nâng cao trình độ hợp tác, từ đó thúc đẩy nền kinh tế, tài chính và kỹ thuật của hai nước phát triển ở cấp độ cao hơn. Đồng thời, là hai đầu tàu lớn của nền kinh tế thế giới, hai nước Trung Mỹ có trách nhiệm thúc đẩy kinh tế thế giới tăng trưởng ổn định, thúc đẩy hợp tác quốc tế phát triển. TrungMỹ là hai nước lớn có ảnh hưởng quan trọng ở hai bờ ĐôngTây Thái Bình Dương, đều là thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc, phát huy vai trò quan trọng trong các công việc quốc tế. TrungMỹ có thể cống hiến cho cộng đồng quốc tế trong việc duy trì hoà bình ổn định thế giới đặc biệt là khu vực châu ÁThái Bình Dương cũng như đối phó với các thách thức mang tính toàn cầu. Việc Tổng thống Mỹ Obama tuyên bố “Quan hệ TrungMỹ sẽ được xây dựng lại trong thế kỷ 21”7 không phải là không có cơ sở. Trong vấn đề kinh tế, Hoa Kỳ cũng đang chờ đợi Trung Quốc những bước đi cụ thể: trước hết, Washington sẽ tiếp tục gây áp lực đòi hỏi Bắc Kinh phải để luật cung cầu trên thị trường ấn định giá trị đơn vị tiền tệ hiện đang được định giá quá thấp một cách giả tạo, và có các biện pháp quốc nội nhằm điều chỉnh sự mất quân bình tài chính quốc tế, giúp giải quyết khủng hoảng toàn cầu; Hòa Kỳ chờ đợi Trung Quốc có thái độ bớt tự vệ đối với điều kiện tự do hóa mậu dịch bên trong tổ chức tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), nhất là trong phạm vi kỹ nghệ chế biến và dịch vụ, và tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ một cách nghiêm túc; Hoa 7 “Hiện tại và tương lai của quan hệ Trung Mỹ” (26/11/2012), http://nghiencuubiendong.vn/quanhquct/2265quanhetrungmyvacuc dienkhuvucchauathaibinhduong
Kỳ sẽ thúc đẩy Trung Quốc từ bỏ chính sách mậu dịch song phương vì các mục tiêu chính trị và chiến lược, gây xáo trộn kinh tế thế giới; Chính quyền Obama thúc đẩy Trung Quốc điều chỉnh chính sách viện trợ phát triển theo đúng các chuẩn mực quốc tế hiện hữu cũng như những chuẫn mực về sự minh bạch; Hoa Kỳ cũng khuyến khích Trung Quốc tránh các chính sách trọng thương về tài nguyên nhằm chiếm độc quyền trên các thị trường nước ngoài. Theo Steinberg, ngoài tác động gây xáo trộn thị trường quốc tế, chính sách trong thương còn “đưa Trung Quốc đến chỗ thương thảo thiếu minh bạch với Iran, Sudan, Mmyanmar, và Zimbabwe, và phương hại đến hình ảnh của Trung Quốc đang quan tâm đóng góp vào sự ổn định khu vực và các mục tiêu nhân đạo”8; Cuối cùng, chính quyền Obama hiểu rõ không thể có giải pháp cho vấn đề thay đổi khí hậu toàn cầu nếu không có sự tham gia của Trung Quốc, quốc gia đang gây 20% hiệu ứng nhà kính hiện nay và chịu trách nhiệm đến 50% tổng số khí thải gia tăng cho đến 2030, khi chỉ riêng Trung Quốc sẽ chiếm tới 1/3 lượng khí thải nhà kính hàng năm. Cho đến nay Bắc Kinh vẫn chưa chấp nhận trách nhiệm và thời biểu bắt buộc giảm bớt lượng khí thải. Tuy nhiên, trong những tháng gần đây, Trung Quốc cũng đã có nhiều bước tiến đầy ý nghĩa, kể cả chấp thuận một chiến lược quốc gia về khí hậu và công bố thiện chí chấp thuận những “biện pháp báo cáo và kiểm tra” nhằm cắt giảm cường độ năng lượng. Đồng thời, như Michael Levi thuộc Hội đồng Quan hệ Đối ngoại ghi nhận, Hoa Kỳ và các nền kinh tế phát triển đang chờ đợi Trung Quốc cải thiện khả năng quản trị và pháp lý thiếu đồng đều, sở dĩ có thể thực hiện trong thực hiện trong thực tế những mục tiêu đầy tham vọng vừa nói. 8
Trong khi đó sau đại suy thoái năm 2008 – 2009, qua hình ảnh sụp đổ của ngân hàng đầu tư Lehman Brothers, cấp lãnh đạo Trung Quốc đã ghi nhận những đổi thay mang tính địa chấn trong cán cân kinh tế thế giới đã làm suy giảm uy quyền của “siêu cường duy nhất” ít ra cũng “duy nhất cho đến những ngày gần đây” ám chỉ Mỹ. Trong khi kinh tế Hoa Kỳ và châu Âu suy sụp, Bắc Kinh đã nhanh chóng đưa ra các chính sách kích cầu nội địa và đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng. Các chính sách này đã đem lại một tỉ suất tăng trưởng ấn tượng: 9% GDP năm 2009 và dự kiến 12% cho năm 2010. Đà tăng trưởng choáng ngợp của Trung Quốc đã khiến các nhà phân tích Goldman Sachs đưa ra dự báo: kinh tế Trung Quốc sẽ trở thành nền kinh tế số 1 trên toàn cầu vào những năm 2027 nhanh hơn thay vì 2050. Lần đầu tiền kể từ sau thế chiến thừ II, không phải Hoa Kỳ mà chính Trung Quốc đã lôi kéo phần còn lại của thế giới ra khỏi tăng trưởng âm của cuộc đại suy thoái. Về phần Hoa Kỳ bắt đầu khôi phục èo uột như một quốc gia con nợ hàng đầu với tổng số nợ lên gần 14.000 tỷ USD, và Trung Quốc với vai trò là một nước chủ nợ hàng đầu với tổng số ngoại tệ dự trữ 2.400 tỉ. Các công ty giàu tiền mặt của Trung Quốc ngày nay đang tậu mua các công ty và tài nguyên thiên nhiên tương lai từ Úc đến Peru, từ Canada đến Afghanistan. 2.4.1. Con nợ Hoa Kỳ. Nhân chuyến viếng thăm châu Á đầu tiên vào ngày 14112009, tổng thống Obama đã lựa chọn Nhật Bản – đồng minh lớn nhất ở châu Á, là trạm dừng chân đầu tiên. Khi phát biểu ở Tôkyô, Obama đã cam kết với đồng minh của mình, Mỹ “sẽ tăng cường đồng thời tiếp tục duy trì” “địa vị chủ đạo” ở Đông Á, và tỏ rõ biện pháp chủ chốt để duy trì địa vị chủ
đạo này là tăng cường xây dựng liên minh quân sự. Kiểu chính sách khu vực coi mấu chốt là đảm bảo quyền chủ đạo của Mỹ hiển nhiên đã mâu thuẫn với tính tự chủ không ngừng được tăng cường, xu thế lớn hợp tác bình đẳng không ngừng phát triển của khu vực châu ÁThái Bình Dương. Hơn nữa, ý thức bá quyền của siêu cường sẽ càng làm cho chính sách khu vực của Mỹ quá chú trọng cạnh tranh sức ảnh hưởng với Trung Quốc, xung đột khu vực theo đó cũng là khó tránh khỏi. Obama nói với cử tọa người Nhật tại hội trường Suntory Hall ở Tokyo: “Tôi biết có nhiều người hỏi Hoa Kỳ nhận thức sự trổi dậy của Trung Quốc như thế nào. Trong một thế giới kết nối, hổ trợ, phụ thuộc, quyền lực không nhất thiết phải là một “zero – sum game”, và các nước không nhất thiết phải lo sợ sự thành công của một nước khác”9. Obama nói tiếp: “một trong những bài học từ suy thoái là giới hạn của đường lối dựa trên giới tiêu thụ Hoa Kỳ và xuất khẩu của châu Á để thúc đầy phát triển. Ngày nay, chúng ta đã đến một trong những điểm ngoặc lịch sử hiếm hoi lúc chúng ta co cơ hội để chọn một lối đi khác”10. Trong vài ngày tới, Obama sẽ viếng thăm Trung Quốc lần đầu, trong tư thế một con nợ đến thăm chủ nợ ngân hàng. Thực thế Trung Quốc là chủ nợ lớn nhất của Hoa Kỳ, đã làm thay đổi cốt lõi quan hệ giữa Mỹ và Trung Quốc, quốc gia có đủ tư cách thách thức vị thế siêu cường duy nhất của Hoa Kỳ trên thế giới. Khác với thời kỳ Hoa Kỳ luôn thúc đẩy Trung Quốc đi theo mô hình Phương Tây và mở rộng cửa về kinh tế, lẫn chính trị Obama giờ đây sẽ phải dành hầu hết thời gian không phải để thuyết giảng mà để trấn an Trung Quốc. 9 10
Trong lần họp vào tháng 7 năm 2009, các viên chức Trung Quốc đã đòi hỏi các đối tác Mỹ, nhất là giám đốc Ngân sách phủ Tổng thống Peter R. Orszag, về dự luật bảo hiểm y tế đang được Quốc hội thảo luận. Họ muốn biết một cách chi tiết tác động của chương trình bảo hiểm y tế trong ngân sách Hoa Kỳ. Cũng như một chủ nợ, họ muốn biết rõ kế hoạch trả nợ của con nợ. 2.4.2. Trật tự thế giới mới. Không còn cái thời mà Bush hù dọa và chỉ trích Trung Quốc nhào nặn giá trị đồng nhân dân tệ, hay Bill Clinton thuyết giảng Trung Quốc về nhân quyền. Nhận thức chiến lược của hai nước về quan hệ song phương tương đối rõ ràng. Việc xây dựng quan hệ đối tác hợp tác cùng có lợi cùng thắng lợi là nhận thức chung quan trọng của hai bên TrungMỹ. Hai nước đều coi mối quan hệ này là một trong những quan hệ song phương quan trọng nhất thế giới hiện nay, đặt nó vào vị trí quan trọng trong chiến lược đối ngoại của mỗi bên. Trung Quốc cho rằng, địa vị dẫn đầu thế giới và lợi ích của Mỹ tại khu vực châu ÁThái Bình Dương là được hình thành từ trong lịch sử, Trung Quốc tôn trọng điều này và hoan nghênh Mỹ với tư cách như là một quốc gia châu ÁThái Bình Dương nỗ lực cống hiến cho hòa bình ổn định và phồn vinh của khu vực này “Mỹ tỏ ra hoan nghênh sự trỗi dậy hòa bình của Trung Quốc, cho rằng một Trung Quốc hùng mạnh, phồn vinh và ổn định sẽ có lợi cho sự phồn vinh, ổn định của khu vực châu ÁThái Bình Dương cũng như thế giới, và còn nhiều lần bày tỏ không có ý định kiềm chế Trung Quốc” 11. Ngày 14 tháng 11, từ 11 “Hiện tại và tương lai của quan hệ Trung Mỹ” (26/11/2012), http://nghiencuubiendong.vn/quanhquct/2265quanhetrungmyvacuc dienkhuvucchauathaibinhduong
Tokyo, Obama nhắn gửi: “Hoa Kỳ không tìm cách ngăn cản Trung Quốc. Ngược lại, sự trỗi dậy của Trung Quốc hùng mạnh và trù phú có thể là nguồn sức mạnh cho cộng đồng các quốc gia”12. Sự lệ thuộc về kinh tế đã làm cho vị thế giữa hai cường quốc có phần thay đổi trong quan hệ ngoại giao lẫn quan hệ quốc tế. Trước đó Obama đã hẹn gặp Đức Dalai Lama tại nhà Trắng nhưng trong tháng 6 nhà trắng đã thông báo cho Đức Dalai Lama là sẽ gặp vào một ngày khác chứ không phải là tháng 10 vì khi vị lãnh đạo tinh thần Tây Tạng đến Washington, một thời điểm quá cận ngày tổng thống Obama lên đường công du sang Trung Quốc thì điều đó sẽ không tốt lắm. Trong cùng một chiều hướng, trong thời gian vận động bầu cử, Obama đã nhiều lần lên án Trung Quốc nhào nặn đơn vị tiền tệ. Tuy nhiên trong tháng 4, Bộ Ngân khố đã rút lại lời chỉ trích trong một phúc trình nói rõ: Trung Quốc đã không nhào nặn giá trị đồng nhân dân tệ để hạ giá hàng nhằm gia tăng xuất khẩu. Các quan chức trong chính quyền Obama cho rằng kỷ nguyên cạnh tranh giữa các đại cường đã cáo chung. Tổng thống Obama, trong bài nói chuyện về Trung Quốc tháng 7 năm 2009, đã tuyên bố: theo đuổi quyền lực không không nên chỉ được xem như trò chơi zerosum game cái được của bên này đồng thời củng là cái mất của bên kia, mắc dù các tổng thống trước đây đã không làm gì nhiều để đối phó với chính sách về năng lượng và môi trường của Trung Quốc, hay sự bành trướng ở Đông Nam Á, Nam Á, và châu Phi, những nơi Trung Quốc đã đầu tư và viện trợ hàng tỉ USD nhằm phát huy tầm ảnh hưởng chính trị của mình. Về phía Trung Quốc phản ứng cũng không mấy rõ ràng, trước ngày Obama chính thức 12 Nguyễn Trường, Thế giới thời hậu chiến tranh lạnh, Nxb Tri thức, 2010, Tr. 396.
thăm viếng, báo China Daily đã có bài viết gợi ý Hoa Kỳ cần cung cấp bằng chứng “tôn trọng chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Trung Quốc” đó là những mỹ từ ám chỉ Hoa Kỳ cần tránh xa các vấn đề Đài Loan và Tây Tạng. Ở Hoa Kỳ cụm từ “cam kết”, “trấn an chiến lược” được các nhà bình luận hữu khuynh cho rằng bất cứ cam kết nào từ phía Mỹ đều chứng tỏ sự suy giảm về quyền lực của Hoa Kỳ trước Trung Quốc. Tệ hơn là trái với những dự đoán ban đầu cách đây một thập kỷ, Trung Quốc đang bộc lộ dã tâm và cư xử đúng với người ta thường thấy ở một đại cường: càng giàu có Trung Quốc càng dành nhiều tài nguyên xây dựng một quân lực ngày càng mạnh, uy lực quân sự ngày càng lớn và tham vọng ngày một gia tăng. Khi mọi thứ diễn ra nh7 một quy luật tất yếu thì chẳng có gì đáng ngạc nhiên khi lãnh đạo Trung Quốc muốn thay thế ảnh hưởng của Hoa Kỳ trong khu vực. Đối với họ sự ngự trị của Trung Quốc và việc bình thường và 200 năm bị phương Tây thống trị chỉ là một biệt lệ. Và cũng chẳng có gì ngạc nhiên khi Trung Quốc muốn tái định hình hệ thống an ninh quốc tế do Mỹ thiết lập sau thế chiến thứ II. Điều đáng ngạc nhiên là sự nhún nhường từ Hoa Kỳ nhường như không ngần ngại đón nhận tham vọng của Trung Quốc điều này làm cho các đồng minh từ New Delhi đến Seoul phải lo ngại. Viễn cảnh cạnh tranh giữa các đại cường đang dần hé lộ: Ấn Độ đang cạnh tranh với Trung Quốc trong khu vực Ấn Độ Dương, cả hai đều xem đó là khu vực ảnh hưởng của riêng mình. Chính quyền Nhật muốn cải thiện bang giao với Trung Quốc, nhưng nhiều người Nhật ngày càng lo sợ một Trung Quốc bá quyền. Các quốc gia Đông Nam Á giao thương với Trung Quốc nhưng đồng thời tìm kiếm sự hổ trợ chiến lược từ Mỹ để đối phó với người láng giềng khổng lồ.
Trong nhiều thập kỷ, chiến lược của Hoa Kỳ đối với Trung Quốc gồm hai thành tố: một mặt, Hoa Kỳ mời gọi Trung Quốc gia nhập đại gia đình các quốc gia trên thế giới; mặt khác, Hoa Kỳ muốn ngăn ngừa Trung Quốc trở nên quá áp đảo qua biện pháp duy trì quân bình lực lượng. Chính quyền Clinton thúc đẩy Trung Quốc gia nhập tổ chức thương mại thế giới (WTO) và bình thường hóa mậu dịch, nhưng đồng thời tăng cường đồng minh quân sự với Nhật. Chính quyền Bush thắt chặt quan hệ kinh tế và cải thiện hợp tác chiến lược với Trung Quốc, nhưng cũng là đối tác chiến lược với Ấn Độ và tăng cường quan hệ với Nhật, Singapore và Việt Nam. Tóm lại, chiến lược của Hoa Kỳ là đem lại cho Trung Quốc nhiều lợi ích trong việc chung tay cùng duy trì hòa bình, đồng thời một thế quân bình lực lượng trong khu vực thuận lợi cho các đồng minh và quyền lợi của Hoa Kỳ. Theo khuynh hướng hữu khuynh, người ta cho rằng chiến lược trấn an làm tăng tốc khuynh hướng thoái trào của Mỹ. Sự điều chỉnh chính sách của người Anh trước một Hợp Chủng Quốc đang trổi dậy được dựa trên tương quan ý thức hệ gần gũi. Cấp lãnh đạo Anh quốc công nhận Hoa Kỳ là đồng minh chiến lược trong một thế giới đầy bất trắc, đúng với thực tế thế kỷ XX. Phe bảo thủ không tưởng tượng nổi một liên minh tương tự và một quan hệ đặc biệt giữa một Trung Quốc độc tài và một Hoa Kỳ dân chủ. Đối với người Trung Quốc những người mang tư tưởng thực tiễn, sự cạnh tranh với Hoa Kỳ ở Đông Á quả thật là một trò chơi zero sum game. Cũng theo phe bảo thủ thì chỉ có đồng minh của Hoa Kỳ là lo âu trước một chính quyền đã từng tuyên cáo “chúng tôi đang trở lại” sau nhiều năm chính quyền Bush hiện diện ở châu Á. Về phía Obama, nhà Trắng đã phản bác rằng việc nhấn mạnh sự trấn an phải đến từ Trung Quốc chứ không phải Hoa Kỳ.
Ở một góc độ riêng tư Hoa Kỳ tỏ ra bức xúc khi Trung Quốc hạ thấp giá các sản phẩm xuất khẩu của Trung Quốc và làm tăng giá hàng của Hoa Kỳ trên thị trường quốc tế. Tuy nhiên hiện nay, Trung Quốc đang đối phó với suy thoái toàn cầu bằng một chương trình kích cầu đồ sộ nhằm thúc đẩy tiêu thụ quốc nội và Hoa Kỳ nghĩ, nay không phải là lúc để công kích hay làm mất lòng Trung Quốc. Trung Quốc không còn bị xem như một đối tác gây rắc rối cho Hoa Kỳ. Tuy nhiên Obama đang đối phó với một đại cường đang lên: Trung Quốc luôn tỏ ra sốt sắng tránh va chạm trực tiếp với Hoa Kỳ, nhưng vẫn tác động bất lợi đến quyền lợi của Hoa Kỳ, kể cả chính sách tiền tệ, phổ biến nguyên tử, thay đổi khí hậu, và chi tiêu quốc phòng. Giáo sư Shi Yinhong chuyên gia về quan hệ Mỹ Trung tại đại học Nhân dân Bắc Kinh nhận định: “Obama vẫn là một người tích cực, và nhiều người trên khắp thế giới nghĩ ông ta hăng hái và chân thật hơn Bush, một lãnh tụ có khuynh hướng cải cách nhiều hơn. Nhưng ở Trung Quốc, Obama ít được dân chúng hâm mộ như ở Châu Âu, ở Nhật hay Đông Nam Á”, Shi Yinhong nói tiếp: “Ở Trung Quốc không có sự tôn vinh Obama”13. Trong thời Clinton và Bush, Trung Quốc thường phóng thích một vài phần tử bất đồng chủ kiến trước ngày viếng thăm của một tổng thống như một cử chỉ thiện chí. Trong dịp này, các viên chức Mỹ không chờ đợi động thái như vậy từ Trung Quốc, mặc dù Obama sẽ chỉ nêu vấn đề nhân quyền với Hồ Cẩm Đào. Shi Yinhong nói: “Lần này, Trung Quốc sẽ đồng ý đối thoại về nhân quyền với Hoa Kỳ về một vài trường hợp, nhưng luận cứ đã thay đổi so với trong quá khứ. Ngày nay chúng tôi sẽ nói, 13 Nguyễn Trường, Thế giới thời hậu chiến tranh lạnh, Nxb Tri thức, 2010, tr. 399.