Tính dân tộc và văn hóa dân gian

Hỏi đáp folklore

75

T Í R I ) D H R T Ộ C v ầ V ă H 1 )0A D â H Q 3 H R

ĐÁP' VÊ

WILLIAM A. WILSON

J0ăn Iịoố Jâit gian

ột lực lượng th ú c đẩy đ ằn g sa u sự Có th ể chỉ ra rằ n g n h ữ n g xung lực dân

p h á t triể n của các n g h iên cứu văn tộc chủ n g h ĩa lãn g m ạn đã có ngay từ thê hoá dân gian, các ng h iên cứu m ang tín h

dân tộc chủ ng h ĩa th o ạ t đ ầ u gắn bó m ật kỉ 16. S au P hong trà o c ả i cách, các vua ch ú a ở A nh và T h ụ y Đ iển, tro n g nỗ lực

củng cố quyển lực vào tay m ình, đã sử dụng các n h à v iết sử biên n iên để tìm kiếm th iế t với n h ữ n g nỗ lực của các học giả - n h à yêu nước đầy n h iệ t h u y ết. Họ đã th u th ậ p

n h ữ n g tà n tích cổ xưa tro n g địa h ạ t của và nghiên cứu to àn bộ kho tà n g tri thức và m ìn h n h ằ m m inh chứng cho m ột quá khứ

tru y ề n th u y ế t về cái d â n gian nói chung, không chỉ để th o ả m ãn tín h tò mò trí tu ệ h u y hoàng, biện m inh cho sự cần th iế t xây

hoặc mở m an g hiểu b iết vê h à n h vi con dựng m ột chính quyên tru n g ương m ạnh

h iện tại. N hữ ng xung lực đó còn có th ể th ấy người, m à trước tiê n là để đ ặ t n h ữ n g nền tro n g các trà o lư u chuộng đồ cổ và tiề n lãng móng, trê n đó các quô'c gia - N h à nước của m ạn th ê kỉ 18, dấy lên m ạn h mẽ mối quan họ m ột ngày kia sẽ p h ả i dự a lên. T rong tâ m đến n h ữ n g th ứ có tín h cô và đến dân trào lưu đó, nỗ lực có tín h d â n tộc chủ gian, n h ữ n g người đã giữ cho nó sông và nghĩa n h ằ m vẽ lại các đường biên giới s ả n sinh ra n h ữ n g công trìn h n h ư cuốn chính trị cho p h ù hợp với r a n h giởi cư trú

của các tộc người lại hoà vào sự n h ấ n m ạn h R eliques o f A n c ien t E n g lish Poetry [Di sản của th i ca A nh cổ] (1765] của T hom as có tín h lãn g m ạn vê cảm xúc và trự c giác,

vê th iê n n h iên và vê quá k h ứ n h ư m ột Percy. T uy n h iên , n h ữ n g giáo lí của chủ n g h ĩa d ân tộc lãn g m ạn được th ể h iện rõ nguồn cảm h ứ n g cho h iện tại. Cái "chủ n é t n h ấ t tro n g các b ài viết của n h à triế t nghĩa d â n tộc lãn g m ạn" ra đời đã đưa các học Đức J o h a n n G ottfried H e rd e r (1744-

1803). n h à nghiên cứu quay trở vê thời vàng son của ngày xa xưa, k h i họ còn có th ể kh ám

h ìn h h iệ n tạ i và tư ơ n g lai. C ác m ô h ìn h đó có th ể tìm th ấ y trước tiê n tro n g các tru y ề n

p h ầ n lớn, do n h iề u th ậ p k ỉ c h iế n t r a n h . Đ ấ t nưốc bị chia cắt th à n h 1.800 vùng lã n h thổ

phá ra n h ữ n g bảo đảm thuộc vê lịch sử cho Thời kì th ô n g n h ấ t về văn hoá m à sự th à n h lập các quốc gia độc lập, cũng như H erd er tin là đã từ n g tồn tạ i ở nước Đức nhữ ng mô h ìn h đê sử d ụ n g tro n g việc định thời T ru n g cô th ì vào thời ông đã m ất đi

thông d ân g ian cổ xưa còn sót lại tro n g các

cộng đồng nông d ân ở nông th ô n - m ột cộng

đồng sông g ần gũi với th iê n n h iên , không bị vói sô 'lu ậ t lệ cũng b ằ n g từ n g đó. Tệ h ạ i hơn nữa, d â n ch ú n g rời bỏ các h ìn h th ứ c văn hoá b ả n địa để thèo đuổi các mô h ìn h của

hư đôn bởi việc học h à n h và c h ủ nghĩa tâ n

nước ngoài - đặc b iệ t là từ P háp. Giối quý tộc Đức ra sức b ắ t chước cuộc sông cung tiến của cuộc sống th à n h th ị.

WILLIAM A. WILSON

76

đình hào nhoáng của V ersailles với một m ẫu văn hoá và lịch sử của m ột d â n tộc - cái lin h hồn d ân tộc - được th ể hiện tốt

h ậu quả đán g tiếc là n h ữ n g ý tưởng và phong tục P h á p đã ng ấm đến tầ n g lớp

n h ấ t tro n g ngôn ngữ củ a d â n tộc đó, đặc b iệt là tro n g th i ca d â n gian, biểu hiện cao tru n g lưu và đào sâ u th êm h ố n g ă n cách họ

với giới bình dân. T iếng P h á p là th ứ ngôn quý n h ấ t m à ngôn ngữ có th ể trô n g theo.

ngữ của sự tê nhị và văn hoá, còn tiếng Đức N hữ ng bài thơ d ân gian được ông gọi là của đại chúng bị xem là thô lỗ. Trong văn "kho lưu trữ của tín h d ân tộc" (H erder 9: chương, tìn h h ìn h cũng tồi tệ y hệt. Các 352), "dấu ấn của lin h hồn" (H erder 3: 29) n h à văn Đức không chỉ sử dụng tiến g P h áp

của m ột d â n tộc. M uôn sống m ột cách hài hoà với d ân tộc đó, m uôn nắm b ắ t được đặc

trư n g riêng của nó và biến nó th à n h của m à còn đem h ìn h thức và nội dung các tác phẩm của m ình dự a trê n các mô h ìn h P háp và cổ điển. Theo đ á n h giá của H erd er thì m ình, các công d â n p h ả i h ấp th ụ th i ca của t ấ t cả nhữ ng cái đó thự c sự là th ả m họa. d ân tộc m ình và sống hoà hợp với tin h th ầ n Ong n h ấ n m ạnh rằ n g nước Đức ph ải quay của nó. về với n h ữ n g n ề n tả n g của riên g m ình,

bằng không sẽ bị đoạ đày. B ằng cách chỉ Cuối cùng, H e rd e r lập lu ậ n rằ n g khi tín h liên tục tro n g sự p h á t triể n văn hoá

cho người Đức th ấ y tạ i sao xây dựng một nên văn hoá d â n tộc trê n cơ sở bản địa không chỉ là điều m ong m uôn m à còn tu y ệ t của m ột d ân tộc bị p h á vỡ, n h ư là trường hợp của nước Đức, th ì cách cứu vãn duy n h ấ t là th u th ậ p từ n h â n d â n nhữ ng hiểu đôi cần th iế t, ông đã đê ra m ột tập hợp

biết, n h ữ n g tru y ề n th u y ế t còn sót lại từ thời điểm trưóc lúc gián đoạn. Từ nhữ ng nhữ ng nguyên lí của chủ nghĩa d â n tộc m à nói chung có th ể áp d ụ n g cho mọi d ân tộc vôn hiểu b iết và tru y ề n th u y ế t này, các học nào đang đấu tra n h cho sự tồn tạ i độc lập. giả - n h à yêu nước sẽ đưa d ân tộc một lần T hứ n h ấ t, H erd er lập lu ậ n rằn g mỗi

dân tộc là m ột đơn vị hữ u cơ riên g biệt, nữ a quay trở lại tin h th ầ n d â n tộc thực sự và do đó có th ể làm cho nó p h á t triể n trong được tạo ra bởi n h ữ n g ho àn cả n h lịch sử và tương lai dựa trê n n h ữ n g n ền tả n g văn hoá môi trư ờng đặc hữ u riê n g m ình, và do đó

khác với mọi d â n tộc khác. C ấu trú c hữu cơ của riên g m ình, nói tiế n g nói của m ình và sán g tạo ra các th ể loại văn chương của

riên g m ình. Khi viết n h ữ n g dòng này, của các đơn vị này được p h ả n á n h tro n g cái m à ông gọi là đặc điểm d ân tộc hay lin h H e rd e r đư a ra lời kêu gọi h à n h động: hồn d ân tộc. T h ứ hai, ông lập lu ậ n rằn g "Tiêng nói của cha ông b ạ n đã bị suy yếu đi một dân tộc sẽ không th ể tồn tạ i n h ư m ột

và lặn g yên tro n g c á t bụi... Vậy thì hãy g iú p m ột ta y , hỡi n h ữ n g ngư ời a n h em , chỉ

d ân tộc nếu không tru n g th à n h vói các đặc điểm dân tộc m ình. Nó p h ả i bồi dưỡng

nhữ ng tru y ề n th ô n g v ăn hoá và nghệ th u ậ t

bản địa của riên g m ình theo n h ữ n g cách cho d ân tộc ch ú n g ta th ấ y họ là gì và không p h ả i là gì, họ đã nghĩ và đã cảm th ấ y cái gì, hay đan g nghĩ và đ a n g cảm th ấ y cái gì" (H erder 9: 530 -5 3 1 ). thức do kinh nghiệm từ q u á k h ứ m ách bảo.

Đem nh ữ n g yếu tô nước ngoài vào m ột dân T iếng kèn hiệu triệ u của H erd er vang tộc hữu cơ th ô n g n h ấ t, vào m ột thực th ể lên không chỉ ở nước Đức m à h ầu khắp chính trị, chắc ch ắ n sẽ d ẫ n tới cái chết của châu Au, tru y ề n cảm h ứ n g cho các nghiên d ân tộc đó. T hứ ba, ông lập lu ận rằn g h ìn h cứu văn hoá d ân g ian (m ang tín h ) d ân tộc

Hỏi đáp folklore

77

chủ nghĩa ở các nước Bắc Âu (đặc b iệ t là ở

P h ần L an và N a Uy), và cả ở T ru n g và Đông Âu (đặc b iệt là các nưởc Xlavơ). Suốt k h ứ có tín h c h ấ t th ầ n thoại, rằ n g nhữ ng d â n tộc vĩ đại và cao quý m à họ m ong m uôn tá i tạo là sả n p h ẩ m của tr í tưởng tượng

thê kỉ 19, các học giả yêu nước, được khích

lệ bởi n h ữ n g tìn h cảm d â n tộc chủ nghĩa, đã d ấn th â n vào n h ữ n g vùng đ ấ t xa xôi để

phục hồi nh ữ n g di sả n văn hoá d ân gian ẩn

chứa tro n g quên lãn g của đ ấ t nước m ình. phong p h ú của b ản th â n họ m à thôi. Vào th ê kỉ 19, n h ữ n g nỗ lực của các n h à dân tộc chủ ng h ĩa n ày thư ờ ng đem lại nh ữ n g kết q u ả tố t đẹp, có tác d ụ n g điểu chỉnh nhữ ng b ấ t công do lịch sử đem lại. Song vào th ê kỉ 20, các phong trà o thư ờ ng m ang m àu sắc tô Đến th ê kỉ 20, khi T hê giới T h ứ ba p h á bỏ

được n h ữ n g xiềng gông thự c d â n và chú

trọng vào nh ữ n g di sả n v ăn hoá của riêng

m ình, thì n h ữ n g lời lẽ p h ấ n khích n h ư vậy vẽ cực đoan, bởi vì các n h à nghiên cứu đã đ ặ t n h ữ n g lí tưởng c h ín h trị của b ả n th â n vào quá khứ, rồi lại sử d ụ n g cái quá khứ tưởng tượng hoặc dựng đứng lên dó để

vê quá khứ d â n tộc h u y ho àn g và vận m ệnh cao quý đã từ n g lôi cuổn cả ch âu Âu vào

h à n h động lại vang lên k h ắ p châu A và

châu Phi.

p h á n xét n h ữ n g lí tưởng của họ. Nói cách khác, h ìn h ả n h của quá k h ứ văn hoá được p h ả n chiếu m ột cách giả định qua tấm gương của v ăn hoá d ân gian, h ìn h ả n h m à các công d â n tru n g thự c hoặc các th à n h viên cộng đồng lấy làm khuôn m ẫu cho

O Hoa Kì, b ằ n g n h ữ n g ngôn từ m ang đậm dấu ấ n d ân tộc chủ nghĩa, nh ữ n g

người theo chủ n g h ĩa th â n Mĩ n h ư R ichard

M. D orson cũng lập lu ậ n rằ n g m ột n ền văn h à n h vi của m ình, sẽ được xác định bởi n h ữ n g k h u y n h hướng ch ín h trị của cá n h â n nắm giữ tấ m gương đó. hoá d ân gian đặc Mĩ p h ả i b ắ t nguồn từ

C hẳng h ạn , ở đ ấ t nước P h ầ n L an th ê kỉ nhữ ng hoàn cản h của địa lí và lịch sử đ ấ t nước. Theo ông, tro n g các câu chuyện kể vê' 19, nh ữ n g n h à d â n tộc chủ nghĩa lãn g m ạn giới lục lâm th ảo k h ấ u có th ể tìm th ấy

vừa th o á t khỏi sự đô hộ về v ăn hoá của T huỵ Đ iển m ấy tră m năm , đã sục sạo k h ắp nhữ ng a n h h ù n g d â n gian M ĩ b ìn h dị, nhữ ng bậc kì tà i m ang b ả n sắc d ân tộc Mĩ. các làng quê hẻo lá n h của P h ầ n L an để sưu Các học giả Hoa Kì khác, khi chuyển sự tầ m n h ữ n g bài h á t cổ. S au đó họ đã dùng

n h ữ n g bài h á t n ày để sán g tác ra th iê n sử chú ý của họ từ d ân tộc n h ư m ột chỉnh thê

sang nhữ ng cá n h â n và tậ p đoàn nhiều th i d ân tộc, K alevala, n h ằ m củng cố’ cho sự p h á t triể n của m ột n ền v ăn học P h ầ n L an

người n h ậ p cư sin h sông ở m ản h đ ấ t đa dạng về văn hoá này, đã cố gắng xác định b ả n địa, n h ằ m đê cao ngôn ngữ P h ầ n L an từ n g bị coi nhẹ, và tro n g q u á trìn h đó, đ ặ t tin h th ần , h ay b ản sắc văn hoá, của nh ữ n g nền móng cho sự độc lập tương lai của nhóm người này tro n g nền v ăn học d ân P h ầ n L an. N h ư n g m ột k h i đã đ ạ t được sự gian của họ. C ũng n h ư các đồng nghiệp ở

nơi khác, họ thư ờ ng tìm được m ột tin h th ầ n vừa cao quý vừa có tín h c h ấ t tôn lên cao độc lập rồi thì n h ữ n g lã n h tụ tr í thức của cả h ai cán h ch ín h trị đều lí giải th i ca dân gian P h ầ n L an theo q u a n điểm riên g của quý - và họ đã tu â n th ủ n h ữ n g đường lôi

mà H erd er đê ra từ trước đó r ấ t lâu. m ình, rồi n h â n d a n h lòng tru n g th à n h với di sản để sử d ụ n g n ên th i ca đó biện hộ cho

n h ữ n g cương lĩn h h à n h động chính trị hoàn

(Xem tiếp tr a n g 67)

Ngày nay chúng ta n h ậ n ra rằng nh ữ n g quá khứ mà các n h à d â n tộc chủ ng h ĩa lãng m ạn hướng về thì p h ầ n lớn là nhữ ng quá