Tóm tắt luận án Tiến sĩ Giáo dục học: Rèn luyện kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết cho học sinh lớp 6

Chia sẻ: La Thăng | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:25

Thêm vào BST

Báo xấu

51
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án này với mục tiêu đề xuất cách thức tổ chức dạy học đọc hiểu truyền thuyết nhằm giúp học sinh rèn luyện các kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết, góp phần hình thành và phát triển năng lực đọc hiểu của học sinh, đồng thời nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn ở nhà trường phổ thông nói chung và dạy học đọc hiểu nói riêng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt luận án Tiến sĩ Giáo dục học: Rèn luyện kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết cho học sinh lớp 6

MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Trong chương trình Ngữ văn hiện hành (2006), từ bậc Tiểu học đến Trung học cơ sở (THCS) và Trung học phổ thông, học sinh đều được học về thể loại truyền thuyết với các mức độ khác nhau. Đến chương trình Ngữ văn mới (2018), học sinh được tìm hiểu về truyện dân gian ở ba cấp, trong đó cấp THCS lớp 6 tập trung vào thể loại truyền thuyết.Có thể nói việc dạy truyện truyền thuyết ở lớp 6 có vị trí và vai trò rất to lớn trong việc hình thành và phát triển cho HS những hiểu biết về truyền thuyết và cách đọc hiểu thể loại truyền thuyết. 1.2. Cùng là thể loại truyện nhưng truyện truyền thuyết có những đặc điểm riêng khá rõ nét về cả nội dung và nghệ thuật. Những đặc điểm của thể loại truyền thuyết đã chi phối đến việc dạy học đọc hiểu khám phá một truyện truyền thuyết. Giáo viên (GV) cần có phương pháp tiếp cận phù hợp trong quá trình hướng dẫn HS đọc hiểu văn bản để vừa đảm bảo đặc trưng của thể loại, vừa đảm bảo được những giá trị cốt lõi, tinh hoa của văn học và văn hóa dân gian. 1.3. Truyền thuyết dân gian có một vị trí quan trọng trong dạy học ở nhà trường phổ thông. Chương trình Ngữ văn lớp 6 yêu cầu HS nhận ra được đặc điểm của truyện truyền thuyết, cụ thể từ nhân vật, cốt truyện, chi tiết đến nội dung, thái độ, tư tưởng, tình cảm, cách ứng xử văn hóa của nhân dân đối với những vấn đề lớn lao của dân tộc, bản lĩnh văn hóa dân tộc trong quá trình dựng nước và giữ nước. Việc dạy học đọc hiểu truyền thuyết vẫn được tổ chức theo hướng tiếp cận thi pháp thể loại. Song thực tế cho thấy, cũng như các giờ đọc hiểu khác, về cơ bản giờ dạy học truyền thuyết vẫn theo lối giảng văn.Tức là GV vẫn phân tích, giảng giải cho HS nghe các truyện truyền thuyết theo ý của thầy cô mà chưa phải tổ chức cho HS đọc hiểu, tự mình giải mã, khám phá văn bản. Dạy đọc hiểu truyện truyền thuyết không có gì khác với một văn bản truyện hiện đại, chưa đáp ứng được yêu cầu dạy đọc hiểu văn bản theo thể loại và phát triển năng lực người học. 1.4. Bối cảnh mới đòi hỏi thay đổi cách dạy học truyền thuyết trong nhà trường. Việc chuyển dạy học chạy theo nội dung sang dạy học phát triển năng lực đòi hỏi dạy học đọc hiểu văn bản nói chung, truyền thuyết nói riêng cần theo hướng hình thành và phát triển cho HS năng lực đọc, trong đó có cách đọc, phương pháp đọc. Dạy học đọc hiểu VB truyền thuyết cần thông qua các hoạt động học tập, GV chỉ là người hướng dẫn, giao nhiệm vụ và tổ chức cho HS tìm tòi, khám phá ra vẻ đẹp của văn bản. Và mục tiêu cuối cùng là giúp HS biết tự đọc hiểu được các VB truyền thuyết tương tự. 1
Từ những lí do trên đây, chúng tôi lựa chọn đề tài “Rèn luyện kĩ năngđọc hiểu truyền thuyết cho học sinh lớp 6”. 2. Mục đích nghiên cứu Đề xuất cách thức tổ chức dạy học đọc hiểu truyền thuyết nhằm giúp HS rèn luyện các kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết, góp phần hình thành và phát triển năng lực đọc hiểu của HS, đồng thời nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn ở nhà trường phổ thông nói chung và dạy học đọc hiểu nói riêng. 3. Đối tượng và nhiệm vụ nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Cách thức tổ chức dạy học để rèn kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết cho HS lớp 6 theo định hướng phát triển năng lực. Nhiệm vụ nghiên cứu: - Xác định cơ sở lí luận của việc rèn KN đọc hiểu truyền thuyết cho HS lớp 6 theo hướng phát triển năng lực - Khảo sát, mô tả, phân tích thực trạng dạy học ĐH truyền thuyết cho HS lớp 6 cũng như quá trình rèn KN đọc hiểu truyền thuyết đã và đang được thực hiện ở một số trường THCS. - Đề xuất cách thức tổ chức dạy học đọc hiểu truyền thuyết nhằm rèn kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết cho HS theo hướng phát triển năng lực - Thực nghiệm kiểm chứng tính khả thi của cách thức tổ chức dạy học truyền thuyết cho HS lớp 6 mà luận án đề xuất. 4. Phạm vi nghiên cứu - Luận án nghiên cứu dạy học cụm văn bản truyền thuyết trong SGK Ngữ văn lớp 6 của CT hiện hành theo quan điểm tiếp cận với Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018. - Việc dạy học thử nghiệm được tiến hành tại một số trường THCS trên địa bàn thành phồ Hồ Chí Minh. 5. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cách tiếp cận Luận án tiếp cận vấn đề nghiên cứu trên các quan điểm sau: Quan điểm duy vật biện chứng; Quan điểm hệ thống và Quan điểm thực tiễn. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu, luận án sử dụng một số phương pháp sau:Phương pháp nghiên cứu lí luận ( hồi cứu, phân tích, tổng hợp, khái quát tài liệu…); Phương pháp nghiên cứu thực tiễn (phỏng vấn, điều tra, khảo sát thực tiễn);Phương pháp thực nghiệm sư phạm; Phương pháp thống kê toán học để 2
xử lý kết quả thực nghiệm.Ngoài ra luận án cũng sử dụng một số phương pháp khác như phương pháp quan sát dùng trong các buổi dự giờ, phương pháp chuyên gia để xin ý kiến về các vấn đặt ra của luận án,… 6. Giả thuyết khoa học Dạy học đọc hiểu văn bản nói chung và văn bản truyền thuyết nói riêng còn đang tồn tại nhiều hạn chế trước yêu cầu của dạy học phát triển năng lực. Nếu đề xuất được cách thức tổ chức dạy học đọc hiểu truyền thuyết theo quy trình: tổ chức các hoạt động hình thành kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết theo đặc trưng thể loại; sau đó rèn luyện có hướng dẫn và thực hành tự đọc hiểu các văn bản tương tự, kết hợp với đánh giá củng cố thì sẽ giúp HS hình thành được kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết; góp phần phát triển năng lực đọc hiểu văn bản của học sinh. 7. Những đóng góp mới của luận án 7.1.Về lí luận Góp phần làm sáng rõ hơn một số vấn đề lí luận về kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết trong nhà trường THCS theo hướng phát triển năng lực. Đề xuất được cơ sở và quy trình rèn luyện kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết cho HS lớp 6 theo yêu cầu phát triển năng lực. 7.2. Về thực tiễn Giúp GV tháo gỡ những khó khăn trong việc dạy đọc hiểu truyền thuyết cho HS lớp 6 theo yêu cầu phát triển năng lực. Những đề xuất của luận án về quy trình và cách thức tổ chức dạy học đọc hiểu truyền thuyết nguồn tư liệu tham khảo tốt cho giáo viên và các tác giả biên soạn SGK Ngữ văn theo yêu cầu của chương trình Ngữ văn 2018. 8. Bố cục của luận án: Ngoài phần MỞ ĐẦU và KẾT LUẬN, luận án được chia thành 3 chương: Chương 1.Cơ sở lí luận và thực tiễn về rèn luyện kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết cho học sinh lớp 6. Chương 2: Con đường hình thành và rèn luyện kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết cho học sinh lớp 6. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC RÈN LUYỆN KĨ NĂNG ĐỌC HIỂU TRUYỀN THUYẾT CHO HỌC SINH LỚP 6 1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu 3
1.1. Nghiên cứu về kĩ năng đọc hiểu văn bản trong nhà trường phổ thông 1.1.1. Ở nước ngoài Luận án đã điểm qua các công trình nghiên cứu về kĩ năng đọc hiểu văn bản của một số tác giả nước ngoài tiêu biểu như về mô hình đọc hiểu của Kintsch (1988), Perfetto, Landi & Oakhill (2005), Vellutino (2007); Making the meaning with text (2005) của Rosenblatt, Understanding reading (2004)của Smith, F;Differential competencies contributing tochildren’s comprehension of narrative and expository texts của Blanchowicz, C. & Ogle, D (2008), Mcnamara D.S (2008), Reading Comprehension: What every teacher needs to know của McLaughlin M (2012); Reading and responding in literature 8 circles của Day, C (2003),... Bên cạnh những công trình nghiên cứu nêu trên, vấn đề kĩ năng đọc hiểu văn bản trong nhà trường còn được bàn đến ở các Chương trình dạy học môn Ngôn ngữ và Văn học, Chương trình đánh giá học sinh, Tài liệu bồi dưỡng giáo viên,… Chương trình đánh giá HS quốc tế PISA quan niệm đọc hiểu tập trung vào ba khía cạnh: thu thập và tiếp cận thông tin; kết nối, phân tích và lí giải thông tin; phản hồi và đánh giá. Có thể thấy, những tài liệu này dù tiếp cận ở những góc độ khác nhau nhưng khá tương đồng về quan điểm, luận giải rõ về kĩ năng đọc với các thành phần cụ thể, mục đích của việc đọc; nhấn mạnh tới vấn đề đọc hiểu không chỉ được đánh giá qua việc sử dụng các chiến thuật mà còn xem xét ở kết quả của quá trình đọc đó là khả năng khám phá nắm bắt giá trị nội dung và hình thức thể hiện của văn bản, biết kết nối liên hệ mở rộng ngoài văn bản, suy luận và rút ra được những bài học, những kinh nghiệm cần thiết cho bản thân từ những vấn đề được nêu lên trong văn bản. 1.1.2. Ở Việt Nam Tác giả luận án đã điểm lại thành tựu nghiên cứu trong khoảng thời gian mười năm trở lại đây về vấn đề dạy học đọc hiểu văn bản trong nhà trường phổ thông được nhiều tác giả quan tâm, bàn luận. Điển hình có thể kể đến các tác giả Trần Đình Sử, Nguyễn Thanh Hùng, Đỗ Ngọc Thống, Hoàng Hòa Bình, Nguyễn Thị Hạnh, Nguyễn Thị Hồng Vân, Phạm Thị Thu Hương và nhiều tác giả khác. Vấn đề thứ nhất mà các tác giả đều tập trung làm rõ là yêu cầu dạy học đọc hiểu văn bản trong nhà trường cần phải chú trọng tới việc rèn kĩ năng để hình thành năng lực. Vấn đề thứ hai là những kĩ năng của đọc hiểu. Vấn đề thứ 3 được các tác giả đề cập đến là cách thức rèn kĩ năng đọc hiểu văn bản cho HS trong nhà trường. 4
Một tài liệu rất quan trọng được xem xét đó là Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn mới. Chương trình đã mô tả cụ thể những yêu cầu cần đạt cho từng kĩ năng (đọc, viết, nói và nghe) của môn Ngữ văn đối với từng lớp. Có thể thấy, từ các góc nhìn đa dạng nhiều chiều, mỗi công trình cho thấy những cách trình bày khác nhau về vấn đề dạy học và rèn luyện kĩ năng đọc hiểu văn bản. Tuy nhiên xét về bản chất, các công trình đều hướng tới những yêu cầu chung: tìm hiểu các thông tin liên quan đến văn bản; đọc hiểu nội dung, ý nghĩa văn bản; đọc kết nối, mở rộng để phản hồi, nhận xét về vấn đề đặt ra trong văn bản. Đó là những thành tựu nghiên cứu hết sức có ý nghĩa để chúng tôi tiếp tục kế thừa trong quá trình giải quyết nhiệm vụ mà luận án đã đặt ra. 1.2. Nghiên cứu về rèn kĩ năng đọc hiểu văn bản tự sự trong nhà trường 1.2.1. Ở nước ngoài Các nhà khoa học quan tâm đến vấn đề hướng dẫn GV dựa trên các yếu tố đặc trưng của thể loại VBTS như bối cảnh, nhân vật, cốt truyện để dạy học có thể kể đến Barone D.M (2010), Fisher, D & Frey, N (2011), Duffy, G.G (2014). Cách tiếp cận này cũng thể hiện khá rõ ở một số chương trình môn Ngữ văn nước ngoài như Chương trình môn Tiếng Anh - Ngôn ngữ nghệ thuật của bang California - Hoa Kì; Chương trình Ngôn ngữ và Văn học Hàn Quốc (2007) (Sách đd); Chương trình Tiếng Anh của Anh (2014), Chương trình Tiếng Anh của Úc (2016)… Những tác giả đã nghiên cứu về hình thức, phương pháp, kĩ thuật dạy học cụ thể giúp HS biết, cách đọc hiểu VBTS có thể kể đến Blanchowicz, C. & Ogle, D (2008), Johnson, A.P (2008),… Trong công trình nghiên cứu của mình, các tác giả đã đề cập đến những chiến lược hỗ trợ người học tích cực đọc VBTS thông qua hoạt động nhóm nhỏ, hoặc cung cấp cho người đọc những ngữ cảnh có nhiều sự độc lập hơn ở đó họ được phát triển kĩ năng đọc như một thành viên của cộng đồng trao đổi về những tác phẩm truyện đã đọc. 1.2.2. Ở Việt Nam Liên quan đến vấn đề kĩ năng đọc hiểu văn bản tự sự trong nhà trường phổ thông, các nhà nghiên cứu giáo dục Việt Nam cũng quan tâm từ khá sớm như nhóm tác giả Trần Thanh Đạm, Huỳnh Lý, Hoàng Như Mai, Phan Sĩ Tấn, Đàm Gia Cẩn (1968), Nguyễn Thanh Hùng (2011), nhóm tác giả Đỗ Ngọc Thống (2019), Nguyễn Thị Ngọc Thúy (2020), Ngô Thị Hy (2014), Mai Xuân Miên (2011) đã chỉ ra những nguyên tắc và thiết kế hệ thống bài tập rèn kĩ 5
năng đọc hiểu tác phẩm tự sự cho học sinh THPT theo thang nhận thức Bloom và hướng tới việc bám sát đặc trưng cơ bản của thể loại tự sự. 1.3. Nghiên cứu về dạy học đọc hiểu truyền thuyết trong nhà trường phổ thông 1.2.1. Ở nước ngoài Liên quan đến vấn đề nghiên cứu về dạy học đọc hiểu truyền thuyết trong nhà trường phổ thông ở nước ngoài có một số khuynh hướng chủ yếu sau. Khuynh hướng thứ nhất là so sánh truyện dân gian theo các hệ thống type, motif để chỉ ra những khác biệt của mỗi loại truyện, từ đó đưa ra những khuyến nghị cho GV. Một số bài viết có thể kể đến là Nghiên cứu so sánh ba type truyện cổ tích Trung Quốc và truyện cổ tích của người da đỏ Bắc Mỹ của Đinh Nãi Thông, giáo sư người Mĩ gốc Hoa của trường đại học Western Illinois; Bảng tra motif và bảng tra type truyện cổ: Một bài phê bình của Alan Dundes; Bảng tra cứu truyện dân gian: một khảo sát mang tính phê bình của Hans- Jorg Uther; Kết cấu, văn bản và nội dung của truyện kể và bảng tra cứu HedaJason; Việc lập sơ đồ motif truyện cổ của vùng Newfoundland của Martin Lovelace… Khuynh hướng thứ hai là nghiên cứu truyện dân gian như là một phương tiện hiệu quả để dạy học ngôn ngữ, phân tích văn bản, giáo dục đạo đức, giáo dục giá trị văn hóa cho HS. Liên quan đến nội dung này có thể kể đến một số công trình sau: Literature in the language classroom: A resource book for ideas and activities (Collie, J. and Stephen S. 1990); Revisiting a structural analysis of folktales: A means to an end? (Lwin, S. M. 2009); The role of traditional stories in language teaching and learning (References Bean, M. 1999),… Khuynh hướng thứ ba là những nghiên cứu về cách thức tổ chức một bài dạy cụ thể trong nhà trường. Nhìn chung, cách tổ chức dạy học truyền thuyết được giới thiệu trong trang web này có điểm chung như sau: Mục đích học – Kế hoạch bài học – Tiến trình dạy học. 1.2.2. Ở Việt Nam Truyền thuyết là một thể loại thuộc văn học dân gian, nghiên cứu về vấn đề dạy học đọc hiểu truyện dân gian có thể kể đến một số tác giả tiêu biểu như: Hoàng Tiến Tựu, Đỗ Bình Trị, Chu Xuân Diên, Lê Trường Phát, Vũ Anh Tuấn, Nguyễn Xuân Lạc, Phạm Thu Yến, Bùi Mạnh Nhị, Nguyễn Thị Bích Hường, Võ Phúc Châu,… Trong các công trình nghiên cứu của mình, vấn đề mà hầu hết các tác giả tập trung quan tâm làm rõ đó là phương pháp tiếp cận đúng đắn một tác phẩm dân gian, cách dạy học truyện dân gian như thế nào để HS thích 6
học, thích đọc và thực sự bổ ích. Tuy nhiên phần lớn các công trình chỉ dừng lại hướng dạy giảng văn các tác phẩm văn học dân gian. Tóm lại, dạy học truyền thuyết trong nhà trường là một vấn đề được các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm. Đặc biệt là cách thức dạy đọc hiểu nhằm hình thành năng lực đọc truyền thuyết theo đặc trưng thể loại chưa được chú trọng. Điều này được xem là “khoảng trống” để chúng tôi tiếp tục tìm hiểu, khai thác trong đề tài luận án của mình với mong muốn nghiên cứu sâu hơn cách dạy học các văn bản truyền thuyết cho HS lớp 6 để hình thành năng lực đọc hiểu văn bản truyền thuyết nói riêng và năng lực đọc hiểu văn bản nói chung. 2. CƠ SỞ LÍ LUẬN 2.1. Truyền thuyết và những đặc điểm cơ bản của truyền thuyết 2.1.1. Quan niệm về truyền thuyết Tổng hợp ý kiến của tác giả Đỗ Bình Trị, tác giả Lê Chí Quế, nhóm tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học, tác giả Kiều Thu Hoạch trong tiểu luận Truyền thuyết anh hùng trong thời kì phong kiến, các tác giả biên soạn SGK và SGV Ngữ văn hiện hành, về cơ bản quan niệm về truyền thuyết được nhận diện bởi ba đặc trưng chủ yếu: Thứ nhất, kể về các nhân vật và sự kiện có liên quan đến lịch sử thời quá khứ. Thứ hai, thường có yếu tố tưởng tượng, kì ảo. Thứ ba, thể hiện thái độ và cách đánh giá của nhân dân ta đối với các sự kiện và nhân vật lịch sử được kể. 2.1.2. Những đặc điểm cơ bản của truyền thuyết Trên cơ sở kế thừa kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học đi trước, chúng tôi khái quát và luận giải thêm một số đặc điểm chính của thể loại truyền thuyết như sau: a) Cốt truyện: các sự việc và nhân vật thường gắn với lịch sử b) Truyền thuyết sử dụng nhiều chi tiết hoang đường, kì ảo c) Phản ánh quan điểm đánh giá, thái độ và tình cảm của nhân dân ta đối với các sự kiện và nhân vật lịch sử. 2.2. Kĩ năng và kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết 2.2.1. Quan niệm về kĩ năng Dưới ánh sáng của chuyên ngành Tâm lí học, kĩ năng được xem xét theo hai khuynh hướng: Khuynh hướng thứ nhất, nghiêng về góc độ kĩ thuật của hành động. Khuynh hướng thứ hai, không chỉ quan niệm kĩ năng đơn thuần là kĩ thuật hành động mà còn là một biểu hiện về khả năng, năng lực của con người. 7
Trên cơ sở tiếp nhận những quan niệm về kĩ năng, chúng tôi cho rằng kĩ năng là một thành tố của năng lực, thể hiện sự kết hợp thành thạo giữa tri thức, kĩ thuật hành động và những điều kiện sinh học - tâm lí của một cá thể (nhu cầu, tình cảm, ý chí, tính tích cực cá nhân…) để thực hiện có hiệu quả một hành động theo yêu cầu và mục đích đã được đặt ra.Về kĩ năng đọc hiểu văn bản nói chung, chúng tôi tán thành quan niệm của PISA, trên cơ sở đó giải quyết bốn yêu cầu cần đạt khi đọc hiểu văn bản mà Chương trình Giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018 đặt ra gồm: đọc hiểu nội dung văn bản, đọc hiểu hình thức văn bản, liên hệ so sánh kết nối các vấn đề của văn bản, đọc mở rộng văn bản. 2.2.2. Kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết Xuất phát từ những kết quả nghiên cứu về đọc hiểu văn bản của các tác giả đi trước, một mặt chúng tôi kế thừa và phát triển các mức độ đọc hiểu của PISA, và những yêu cầu cần đạt về đọc hiểu văn bản văn học của Chương trình GDPT môn Ngữ văn 2018 của Việt Nam, chúng tôi khái quát kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết cần rèn luyện cho HS trong nhà trường phổ thông như sau: (1) Nhận biết sự việc, nhân vật, chi tiết, cốt truyện… trong truyện và các yếu tố liên quan đến sự thật lịch sử (2) Phân tích giá trị nội dung và hình thức nghệ thuật của truyện truyền thuyết truyện truyền thuyết Kĩ năng đọc hiểu (3) Nhận xét, đánh giá thái độ của người kể ( nhân dân) trong truyền thuyết (4) Liên hệ với bối cảnh lịch sử, kinh nghiệm cá nhân để rút ra bài học và giá trị thời sự của truyện truyền thuyết 2.3. Một số nguyên tắc dạy học đọc hiểu trong môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực 2.3.1. Đảm bảo yêu cầu cần đạt của Chương trình môn học Yêu cầu cần đạt của chương trình chính là sự cụ thể hóa của mục tiêu môn học. Vì thế nó là yêu cầu bắt buộc, là thước đo đầu ra của kết quả học tập. Cũng vì thế nó rất quan trọng và cần xem là nguyên tắc thứ nhất.Trên cơ sở yêu cầu về kiến thức, kĩ năng của Chương trình Giáo dục phổ thông môn Ngữ văn hiện hành (2006), kết hợp với các yêu cầu cần đạt của CT Ngữ văn 2018 để xác định khái quát kĩ năng đọc hiểu văn bản văn học gồm: đọc hiểu nội dung, đọc hiểu hình thức, đọc hiểu tư tưởng, liên hệ kết nối mở rộng ngoài văn bản. 8
2.3.2. Bám sát văn bản đọc hiểu, tránh dạy học đọc hiểu bằng “thế bản” Trong dạy học đọc hiểu, HS phải làm việc trực tiếp với văn bản dưới sự hướng dẫn, hỗ trợ của GV. Các em phải được hướng dẫn để biết đọc và đọc được bằng chính khả năng, suy nghĩ và cảm nhận của bản thân chứ không phải bằng suy nghĩ, cảm nhận của người thầy 2.3.3. Chú trọng những đặc trưng chung và riêng về thể loại văn bản Chú trọng bám sát đặc trưng thể loại trong quá trình hướng dẫn HS đọc hiểu văn bản là tiền đề để dạy HS cách đọc, kĩ năng đọc. Thông qua những cụm văn bản cùng thể loại được sắp xếp thành một chủ đề, GV sẽ giúp HS vừa khám phá giá trị nội dung, nghệ thuật, tư tưởng của từng văn bản vừa hình thành và phát triển kĩ năng đọc hiểu văn bản để có thể chủ động chinh phục giá trị của các văn bản mới cùng thể loại. 2.3.4. Gắn việc tổ chức hoạt động dạy học đọc hiểu với đổi mới đánh giá theo định hướng phát triển năng lực học sinh Chúng tôi xác định nội dung trọng tâm đánh giá kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết của HS lớp 6 theo hướng phát triển năng lực là: (1) Đọc hiểu giá trị nội dung của truyền thuyết - Nhớ được các nhân vật của truyện - Nhận biết các chi tiết/sự việc chính - Nhận biết được các yếu tố lịch sử cốt lõi có liên quan - Nêu được đề tài, thông điệp của truyện - Tóm tắt được cốt truyện/nội dung chính của truyện dựa vào cấu trúc ba chặng của truyền thuyết - Lí giải được giá trị nội dung của truyền thuyết thông qua cốt truyện, nhan đề, nhân vật, sự việc - Trình bày được suy nghĩ của bản thân về cốt truyện, nhân vật, ý nghĩa của truyện (2) Đọc hiểu hình thức nghệ thuật truyền thuyết - Nhận biết được các yếu tố kì ảo, cốt lõi lịch sử - Chỉ ra được tác dụng của các yếu tố kì ảo, cốt lõi lịch sử đối với ý nghĩa của truyện - Nhận xét được về cốt truyện, nhân vật, lời người kể chuyện và các yếu tố nghệ thuật khác - Lí giải được giá trị nghệ thuật của truyền thuyết thông qua ngôn ngữ, chi tiết kì ảo, yếu tố thời gian không gian của truyện (3) Đọc kết nối để so sánh, liên hệ vận dụng 9
- Nêu được bài học về cách nghĩ và cách ứng xử của cá nhân do truyền thuyết gợi ra. - So sánh được một điểm nổi bật giữa các truyền thuyết/truyện dân gian/truyện hiện đại,… - Kết nối được một vấn đề đặt ra trong truyền thuyết với thực tiễn (lịch sử, xã hội, văn hóa địa phương,…) 2.4. Dạy học đọc hiểu theo hướng phát triển năng lực 2.4.1. Những yêu cầu chung Thứ nhất là phát huy tính tích cực của người học. Thứ hai là dạy học tích hợp và phân hóa. Thứ ba là đa dạng hóa các phương pháp, kĩ thuật, hình thức tổ chức, phương tiện dạy học. 2.4.2. Yêu cầu cụ thể của phương pháp dạy học đọc hiểu văn bản Kế thừa kết quả nghiên cứu của các tác giả đi trước, chúng tôi nhận thấy với bạn đọc nói chung và bạn đọc - học sinh trong nhà trường nói riêng, kĩ năng đọc hiểu văn bản (nói chung) và gắn với đặc trưng kiểu văn bản văn học (nói riêng) sẽ bao gồm một chuỗi các thao tác, hành vi của người đọc được sắp xếp theo một cấu trúc hay trình tự nhất định. Cụ thể là: a. Để đọc hiểu, đầu tiên học sinh cần biết thực hiện hành động làm tiền đề cho ĐH là: đọc thầm, đọc lướt, đọc quét. b. Tiếp đó là các hành động ghi nhớ và nhận biết thông tin. Để thực hiện hành động này, học sinh phải trải qua một hoặc một số thao tác sau: nhắc lại nguyên văn thông tin có trong văn bản, nhắc lại thông tin bằng lời khác so với lời trong văn bản, điền thông tin trong văn bản vào chỗ trống, chọn thông tin trong văn bản ở bối cảnh có nhiễu. c. Tiếp theo là những hành động hiểu nghĩa của văn bản. Loại hành động này được thực hiện bằng các thao tác: hiểu nghĩa của từ, hiểu nghĩa tường minh và nghĩa hàm ẩn của các thông tin, giải thích, cắt nghĩa, phân loại, kết nối, so sánh thông tin, nắm được ý chính của đoạn trong văn bản, dàn ý hóa văn bản, hiểu mối quan hệ giữa các thông tin trong văn bản, nêu được các thủ pháp nghệ thuật kiến tạo ý nghĩa của văn bản văn chương… d. Sau hành động hiểu văn bản là những hành động áp dụng văn bản vào những nhiệm vụ nhằm thay đổi nhận thức, tình cảm, quan điểm của chính người đọc. Hành động này còn gọi là hành động vận dụng văn bản bậc thấp. Hành động vận dụng văn bản bậc thấp được thực hiện bằng các thao tác: đưa ra ý kiến cá nhân của người đọc về một số thông tin trong văn bản, rút ra được thông tin từ 10
các chi tiết trong văn bản, dùng thông tin trong văn bản để thực hành giải quyết vấn đề đơn giản tương tự như vấn đề nêu trong văn bản… e. Hành động phản hồi văn bản được diễn ra trên cơ sở hành động hiểu văn bản. Để thực hiện hành động phản hồi văn bản, học sinh cần thực hiện các thao tác: liên kết thông tin trong văn bản với kinh nghiệm, với những điều các em quan tâm; đưa ra những nhận định về độ tin cậy của văn bản, đưa ra nhận xét về tính cần thiết của nội dung văn bản với nhiệm vụ học tập các em đang làm, với những trải nghiệm của bản thân các em trong cuộc sống. 2.4.3. Yêu cầu hình thành và rèn luyện kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết Để vận dụng cụ thể vào việc hình thành và rèn luyện kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết cần xác lập một quy trình dạy học đọc hiểu có cơ sở khoa học.Thứ nhất, người học cũng cần phải thông qua làm, thực hành; trực tiếp làm ra sản phẩm; Thứ hai, người học phải làm đi làm lại nhiều lần; phải thực hành nhiều; Thứ ba, cần kết hợp với kiểm tra đánh giá để tiếp tục củng cố, hoàn chỉnh kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết. 3. CƠ SỞ THỰC TIỄN 3.1. Chương trình và SGK Ngữ văn 6 với việc rèn luyện kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết cho học sinh 3.1.1. Yêu cầu của Chương trình Ngữ văn hiện hành về dạy học truyền thuyết - Hiểu, cảm nhận được những nét chính về nội dung và nghệ thuật của một số truyền thuyết Việt Nam tiêu biểu (Sơn Tinh, Thủy Tinh; Thánh Gióng; Con Rồng cháu Tiên; Bánh chưng, bánh giầy; Sự tích Hồ Gươm): phản ánh hiện thực đời sống, lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ nước, khát vọng chinh phục tự nhiên, cách sử dụng các yếu tố hoang đường, kì ảo. - Nhớ được cốt truyện, nhân vật, sự kiện, một số chi tiết nghệ thuật tiêu biểu và ý nghĩa của từng truyện: giải thích nguồn gốc giống nòi ( Con Rồng cháu Tiên); giải thích các hiện tượng tự nhiên và xã hội (Sơn Tinh, Thủy Tinh ; Bánh chưng, bánh giầy); khát vọng độc lập và hoà bình (Thánh Gióng ; Sự tích Hồ Gươm). - Nhận biết nghệ thuật sử dụng các yếu tố hoang đường, mối quan hệ giữa các yếu tố hoang đường với sự thực lịch sử. 3.1.2. Nội dung rèn luyện đọc hiểu truyền thuyết của sách giáo khoa và sách giáo viên Ngữ văn 6 hiện hành Trong SGK Ngữ văn lớp 6 hiện hành, HS được học 5 văn bản đã sắp xếp theo cụm thể loại. Câu hỏi trong SGK Ngữ văn lớp 6 đã hướng vào việc rèn luyện 11
cho HS kĩ năng đọc để nhớ các nhân vật, sự việc, tóm tắt cốt truyện, hiểu nội dung và nghệ thuật của truyện. Tuy nhiên các câu hỏi chưa tập trung hướng đến rèn cho HS kĩ năng lí giải các giá trị nội dung, nghệ thuật của truyền thuyết bám sát những đặc trưng cơ bản của thể loại; chưa chú ý đến những câu hỏi nhằm kết nối, mở rộng những vấn đề đặt ra trong văn bản. Điều này cũng gây ra những hạn chế nhất định trong việc hình thành kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết của HS. 3.2. Khảo sát thực trạng dạy học đọc hiểu truyền thuyết ở lớp 6 Để tìm hiểu thực trạng việc dạy học đọc hiểu truyền thuyết ở lớp 6, chúng tôi đã tiến hành khảo sát 88 giáo viên trực tiếp giảng dạy tại các trường THCS Nguyễn Văn Tố, THCS Hậu Giang, THCS Việt Mỹ, THCS Lê Quý Đôn, THCS Chu Văn An, THCS Nguyễn Văn Tố, THCS Lê Anh Xuân, THCS Phú Thọ, THCS Lữ Gia Q.11 trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh và 239 HS của 7 lớp 6, tại hai trường nói trên (THCS Nguyễn Văn Tố -Q.10), trường THCS Hậu Giang. Việc khảo sát được tiến hành kết hợp bởi các hình thức: sử dụng phiếu hỏi, dự giờ, tìm hiểu giáo án, trao đổi, trò chuyện, phỏng vấn trực tiếp giáo viên, học sinh nhằm mục đích tìm hiểu thực trạng việc dạy đọc hiểu truyền thuyết cho HS lớp 6. Trên cơ sở đó có những định hướng cụ thể về cách thức rèn kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết nhằm góp phần phát triển năng lực cho HS sẽ được triển khai ở chương 2. Quá trình khảo sát tập trung vào một số nội dung chính sau: (1) Khảo sát giáo án của GV dạy đọc hiểu và rèn kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết. (2) Các loại câu hỏi rèn kĩ năng đọc hiểu văn bản được GV sử dụng trong các giờ dạy học đọc hiểu trên ba phương diện (đọc hiểu nội dung; đọc hiểu hình thức nghệ thuật; đọc liên hệ, vận dụng, kết nối với thực tiễn) và chất lượng câu hỏi được sử dụng trong các giờ học (mức độ phù hợp, khả năng cuốn hút, tác dụng trong việc hình thành rèn luyện cách đọc hiểu văn bản theo thể loại) Kết quả khảo sát cụ thể như sau: 3.2.1. Khảo sát giáo án của GV dạy đọc hiểu truyền thuyết Nhìn chung, các giáo án cơ bản giống nhau về cách thể hiện tiến trình dạy học với ba giai đoạn cơ bản. Tuy nhiên, cách thiết kế nội dung dạy học có những điểm khác biệt. Hệ thống câu hỏi trong các giáo án chủ yếu được xây dựng nhằm khai thác các phương diện nội dung, nghệ thuật cụ thể của văn bản, hầu như vắng bóng câu hỏi khái quát có tính chất công cụ để hình thành kĩ năng đọc hiểu văn bản theo thể loại cho HS. 12
3.2.2. Các loại câu hỏi và chất lượng câu hỏi trong rèn kĩ năng đọc hiểu được sử dụng trong giờ học 3.2.2.1. Về các loại câu hỏi rèn kĩ năng đọc hiểu được sử dụng trong giờ học Có thể nói, các loại câu hỏi được sử dụng trong dạy học đọc hiểu truyền thuyết ở lớp 6 là tương đối phong phú. Một số GV đã bước đầu mạnh dạn thử nghiệm những câu hỏi mới, không có trong SGK nhưng bám sát định hướng dạy học phát triển năng lực. Song phần lớn GV vẫn phụ thuộc vào hệ thống câu hỏi hướng dẫn dạy học trong SGK hiện hành. Việc rèn kĩ năng đọc hiểu văn bản theo thể loại được phần lớn GV nhận thức đúng, tuy nhiên từ nhận thức đến hành động vẫn còn những khoảng cách đáng kể. GV vẫn còn lúng túng nhất định khi lí giải về hiệu quả của hệ thống câu hỏi hướng dẫn đọc hiểu mà bản thân sử dụng. HS vẫn lúng túng về cách thức giải quyết hệ thống câu hỏi hướng dẫn học bài. 3.2.2.2. Về chất lượng của hệ thống câu hỏi rèn kĩ năng đọc hiểu được sử dụng trong giờ học Kết quả khảo sát từ phía HS cho thấy nhiều câu hỏi còn khó so với trình độ của đa số HS; 328/339 HS được hỏi (chiếm 96,7%) rất đồng ý với nhận định này. Nhận xét tính mới của hệ thống câu hỏi được thầy/cô dùng trong các giờ dạy học đọc hiểu truyền thuyết có 321/339 HS được khảo sát (chiếm 94,6%) cho rằng hệ thống câu hỏi mà GV sử dụng chính là hệ thống câu hỏi trong sách giáo khoa. Có tới 187 HS được hỏi ý kiến (chiếm 55,1%) không đồng ý khi cho rằng nhiều câu hỏi được thầy/cô dùng trên lớp có khả năng kích thích khả năng sáng tạo ở người học. Về mức độ sẵn sàng đọc hiểu những văn bản khác cùng thể loại có tới 213 HS (chiếm 62,8%) cho rằng bản thân chưa thực sự tự tin; chỉ có 31 HS (chiếm 9,1%) khẳng định ở mức độ tự tin; tỉ lệ này ở nhóm khá tự tin là 43 HS (chiếm 12,7%). Và khi phải giải quyết năm yêu cầu cần đạt của kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết (đã đề cập ở phần cơ sở lí luận) chỉ có 102 HS (chiếm 30,1%) HS tự đánh giá ở mức tự tin và khá tự tin khi giải quyết các yêu cầu Kết quả khảo sát 88 GV về một số hạn chế của hệ thống câu hỏi rèn kĩ năng đọc hiểu được sử dụng trong giờ học cơ bản cho kết quả tương đồng so với nhận xét của nhóm HS. Tuy nhiên đa số GV (51/88) được khảo sát đồng ý rằng hệ thống CH khi sử dụng dạy học đọc hiểu chưa chú trọng tới việc hướng dẫn HS cách đọc. Có tới 59,1% GV (52/88) thừa nhận là hệ thống CH trong các giờ học ít có tính mới, chủ yếu vẫn là những CH trong SGK và có 53,4% GV (47/88) cho rằng khá nhiều câu hỏi là khó so với trình độ của HS lớp 6. 13
TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 Trong chương 1, chúng tôi đã làm rõ cơ sở lí luận và thực tiễn của vấn đề rèn kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết cho HS lớp 6. Có thể thấy dạy đọc hiểu truyền thuyết theo đặc trưng thể loại là đúng hướng và có cơ sở khoa học. Tuy nhiên, việc dạy đọc hiểu truyền thuyết ở THCS đạt kết quả chưa cao; việc rèn luyện kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết cho HS của GV chưa thực sự hiệu quả; HS chưa hiểu được hết giá trị của các văn bản truyền thuyết trong chương trình SGK, chưa có kĩ năng đọc hiểu thể loại truyền thuyết. CHƯƠNG 2: CÁC BIỆN PHÁP RÈN LUYỆN KĨ NĂNG ĐỌC HIỂU TRUYỀN THUYẾT CHO HỌC SINH LỚP 6 1. Một số yêu cầu chung 1.1. Tổ chức dạy học thông qua các hoạt động Tích cực hóa hoạt động của HS trong dạy học đọc hiểu văn bản có nghĩa: Trong giờ văn GV không đọc hộ, hiểu thay, áp đặt cách hiểu cho HS, mà tổ chức và hướng dẫn cho HS tìm cách tiếp cận, giải mã, đọc hiểu VB, giúp HS biết nghe, biết nói, biết đọc, biết viết, biết thưởng thức văn chương. 1.2. Bám sát đặc trưng thể loại Các biện pháp dạy đọc hiểu truyền thuyết phải bám sát đặc trưng thể loại như đã trình bày ở chương trước. Với đối tượng học sinh THCS, chúng tôi nhấn mạnh ba đặc trưng cơ bản của truyền thuyết mà GV cần lưu ý trong quá trình hướng dẫn HS đọc hiểu văn bản. Đồng thời, khi hướng dẫn HS đọc hiểu truyền thuyết, GV cũng cần khuyến khích các em kết hợp so sánh các dị bản gắn văn bản với bối cảnh lịch sử, địa phương để nhận thức rõ các đặc điểm truyền thuyết. 1.3. Đảm bảo tính vừa sức Muốn đảm bảo tính vừa sức, GV phải đặc biệt chú ý thực hiện dạy học phân hóa, không giao nhiệm vụ đồng đều cho HS mà căn cứ vào năng lực của từng nhóm để hướng tới “vùng phát triển gần” của các em. 1.4. Đáp ứng yêu cầu hình thành kĩ năng đọc hiểu truyện truyền thuyết Mục tiêu cụ thể của bài dạy học truyền thuyết vừa giúp HS khám phá ra vẻ đẹp cụ thể của một truyền thuyết cụ thể, vừa hình thành kĩ năng đọc hiểu thể loại này. Trước hết cần đảm bảo yêu cầu của dạy đọc hiểu văn bản văn học và sau đó là bảo đảm yêu cầu đọc hiểu VB theo đặc trưng thể loại truyền thuyết. 1.5. Đa dạng trong tổ chức dạy học 14
Việc lựa chọn các phương pháp, kĩ thuật, hình thức tổ chức dạy học phù hợp với nội dung dạy học, đối tượng HS để đạt được mục tiêu mới là vấn đề quan trọng. Việc đa dạng về yêu cầu của các nhiệm vụ học tập cũng góp phần tạo hứng thú cho HS khi thực hiện, cải thiện chất lượng học tập. 2. Cách thức hình thành và rèn kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết Khái quát quy trình hình thành và rèn luyện kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết Các bước Yêu cầu Hình thức a) Nhận biết các yếu tố liên quan đến sự - GV tổ thật lịch sử (câu chuyện, sự kiện, nhân chức, hướng 1. Hình vật) dẫn HS kĩ thành kiến b)Phân tích giá trị nội dung và hình thức năng đọc thức và kĩ ( cốt truyện, nhân vật, chi tiết hoang hiểu qua 1 năng đọc đường, kì ảo) VB cụ thể. hiểu c)Nhận xét, đánh giá thái độ của người kể; d)Liên hệ rút ra bài học giá trị thời sự của văn bản truyền thuyết -HS đọc hiểu 2. Thực Tập trung vào 4 yêu cầu của bước 1 trên lớp có hành rèn nhưng với mức độ khác. HS thực hiện là sự trợ giúp luyện chính. của GV Bám sát các yêu cầu đã hình thành và rèn -HS tự đọc 3. Thực luyện ở 2 bước đầu. và trình bày hành củng kết quả trên cố lớp. 4. Kiểm tra Bám sát các yêu cầu đã hình thành và rèn - HS đánh giá luyện để ra đề, kiểm tra kết quả đọc hiểu. làm bài kiểm tra 2.1. Hình thành kĩ năng đọc hiểu văn bản truyện truyền thuyết qua các hoạt động dạy học. 15
2.1.1. Hình thành kĩ năng nhận biết nhân vật, sự việc, chi tiết, cốt truyện và các yếu tố liên quan đến sự thật lịch sử của truyền thuyết Truyền thuyết thuộc thể loại truyện dân gian, do đó nhân vật trong truyền thuyết là một điểm nhấn cần lưu ý với HS khi dạy đọc hiểu văn bản. Cuộc đời của nhân vật chính trong các truyền thuyết thường được giới thiệu ở ba chặng. Bên cạnh nhân vật, sự việc cũng là một phương diện đặc trưng của nội dung văn bản thuộc thể loại tự sự. Lí luận văn học khẳng định truyện là một chuỗi sự việc xảy ra liên tiếp cho nhân vật trong trong không gian và thời gian, có mở đầu, phát triển, kết thúc thể hiện những quan hệ, những mâu thuẫn nhằm phản ánh một quá trình nhất định trong cuộc sống của nhân vật. Việc tổ chức các sự việc chính là cách thức sáng tạo nên cốt truyện cho một tác phẩm văn học. Nhận diện chính xác các sự việc tiêu biểu của truyện sẽ giúp người đọc nắm bắt cốt truyện dễ dàng hơn. Một trong những đặc trưng tiêu biểu của truyền thuyết còn là sự xuất hiện của những chi tiết kì ảo, hoang đường nhưng mang ý nghĩa biểu tượng vô cùng sâu sắc. Tuy nhiên với học sinh lớp 6 mà đặc biệt là với bài học đầu tiên trong chuỗi truyền thuyết, GV có thể chỉ dừng lại ở yêu cầu nhận diện chi tiết kì ảo hoang đường và bước đầu nêu ý nghĩa của những chi tiết đó đối với việc thể hiện nội dung của truyện và tác dụng đối với người đọc. 2.1.2. Hình thành kĩ năng phân tích giá trị nội dung và hình thức nghệ thuật của truyện truyền thuyết Kĩ năng này, về cơ bản sẽ đặt ra những yêu cầu cao hơn so với kĩ năng thứ nhất. Phân tích giá trị nội dung và hình thức nghệ thuật của truyện truyền thuyết trước hết là hướng đến đọc hiểu chi tiết các yếu tố của truyện, sau đó là khái quát, nhận xét/đánh giá về giá trị của tác phẩm. Đây cũng là những nhiệm vụ hướng đến yêu cầu đọc hiểu giá trị nội dung và hình thức nghệ thuật văn bản của Chương trình môn Ngữ văn 2018. Theo quan điểm của PISA, nhóm câu hỏi này thuộc nhiệm vụ phân tích, lí giải thông tin, yêu cầu tư duy chủ yếu là vận dụng,bên cạnh đó vẫn cần những câu hỏi ở mức tư duy nhận biết. Vì là bài học đầu tiên nhằm mục tiêu hình thành kĩ năng đọc truyền thuyết nên với những câu hỏi khó, GV cần có những chỉ dẫn, gợi ý cụ thể để giúp HS tư duy từng bước để đến được câu trả lời đúng. 2.1.3. Hình thành kĩ năng nhận xét, đánh giá thái độ của người kể (nhân dân) trong truyền thuyết Để HS hình thành được kĩ năng này, GV cần nhấn mạnh khi nói về đặc trưng của truyền thuyết. Kết quả nghiên cứu về văn hóa dân gian đã chỉ ra rằng trong 16
mỗi truyền thuyết, chúng ta không chỉ tìm thấy ở đó tinh thần chống ngoại xâm, chống thiên tai mà còn nhiều bài học về cách sống, về quan điểm nhân sinh, về phong tục tập quán, về quan hệ xã hội, về thực tiễn của sản xuất và sử dụng,… 2.1.4. Hình thành kĩ năng liên hệ với bối cảnh lịch sử, kinh nghiệm cá nhân để rút ra bài học về giá trị thời sự của truyện truyền thuyết Để HS biết liên hệ với bối cảnh lịch sử, huy động những trải nghiệm cá nhân rút ra bài học và giá trị thời sự của truyện truyền thuyết, khi dạy từng văn bản cụ thể GV nên lựa chọn một số chi tiết tiêu biểu hướng dẫn HS suy nghĩ, bình luận nhằm tạo nên thói quen đọc sâu của các em. Hoặc tìm những vấn đề để liên hệ giữa văn bản với thực tiễn cuộc sống. 2.2. Rèn luyện kĩ năng đọc hiểu văn bản truyện truyền thuyết thông qua hoạt động thực hành có hướng dẫn 2.2.1. Thực hành có hướng dẫn củng cố kĩ năng nhận biết nhân vật, sự việc, chi tiết, cốt truyện,... và các yếu tố liên quan đến sự thật lịch sử. Muốn củng cố được kĩ năng đọc hiểu này ở HS, các câu hỏi về nhân vật, sự việc, chi tiết, cốt truyện, các yếu tố liên quan đến sự thực lịch sử tiếp tục được lặp lại như ở hoạt động hình thành kĩ năng. Cách làm như vậy sẽ tạo “đường rãnh” trong tư duy của HS; HS sẽ hiểu rằng, muốn đọc hiểu truyền thuyết trước hết cần nhớ và lí giải được về những yếu tố đó. 2.2.2. Thực hành có hướng dẫn củng cố kĩ năng phân tích giá trị nội dung và hình thức nghệ thuật của truyện truyền thuyết Ở hoạt động thực hành có hướng dẫn để HS biết phân tích giá trị nội dung và hình thức nghệ thuật của truyện truyền thuyết GV tiếp tục đưa ra hệ thống câu hỏi, bài tập yêu cầu HS lí giải được giá trị nội dung của truyền thuyết thông qua nhan đề, cốt truyện; các chi tiết tiêu biểu,…; lí giải được giá trị nghệ thuật của truyền thuyết thông qua ngôn ngữ, chi tiết kì ảo, lời người kể chuyện, các yếu tố thời gian, không gian của truyện. Kĩ năng này HS đã có được từ hoạt hoạt động hình thành, ở đây lặp lại và năng cao hơn. 2.2.3. Thực hành có hướng dẫn củng cố kĩ năng nhận biết tình cảm, thái độ của người kể (nhân dân) trong truyền thuyết Để củng cố kĩ năng nhận xét đánh giá về thái độ của nhân dân đối với các sự kiện và nhân vật được kể trong hoạt động thực hành đọc hiểu truyền thuyết có hướng dẫn, GV tiếp tục thiết kế các nhiệm vụ học tập tương ứng như ở hoạt động hình thành kĩ năng giúp HS một lần nữa được thực hiện các nhiệm vụ đó - nhưng soi vào một văn bản truyền thuyết khác. Các câu hỏi, bài tập để hướng 17
dẫn học sinh thực hành kĩ năng này về cơ bản có thể lặp lại như hoạt động hình thành. 2.2.4. Thực hành có hướng dẫn củng cố kĩ năng liên hệ với bối cảnh lịch sử, kinh nghiệm cá nhân để rút ra bài học và giá trị thời sự của truyện truyền thuyết Đến hoạt động thực hành có hướng dẫn, GV có thể mở rộng khắc sâu thêm về hai vấn đề trọng tâm thể hiện nội dung, ý nghĩa của truyền thuyết dân gian. Hiểu được những vấn đề liên quan đến bối cảnh lịch sử của các truyền thuyết sẽ giúp HS nhận ra được những bài học tư tưởng và giá trị thời sự sâu sắc của các truyền thuyết. 2.3. Rèn luyện kĩ năng đọc hiểu truyện truyền thuyết thông qua hoạt động thực hành tự đọc hiểu văn bản truyền thuyết Hoạt động này tạo cơ hội cho HS thực hành độc lập, tùy từng nhiệm vụ có thể theo hình thức học cá nhân hoặc nhóm. Song GV vẫn cần có định hướng, giám sát, đánh giá kết quả đọc của HS. Căn cứ vào Chương trình và SGK Ngữ văn 6 hiện hành, chúng tôi lựa chọn văn bản “Sự tích Hồ Gươm” để HS thực hành tự đọc và đưa ra một đề xuất minh họa cách làm với các bước cụ thể sau: Bước 1: Thành lập các nhóm và xây dựng kế hoạch học tập (chủ yếu làm việc ở nhà). Bước 2: Xây dựng, rà soát, hoàn thiện hệ thống câu hỏi tự học để đọc hiểu truyền thuyết “Sự tích Hồ Gươm”. Bước 3: Các nhóm thực hành tự đọc hiểu văn bản thông qua việc giải quyết hệ thống câu hỏi đã xây dựng và hoàn thiện sản phẩm báo cáo. Bước 4: Các nhóm báo cáo sản phẩm trên lớp 2.4. Đánh giá kết quả học tập nhằm củng cố kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết Bám sát quan điểm đổi mới đánh giá kết quả học tập của HS, trong hoạt động đánh giá kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết mà luận án tìm hiểu chúng tôi cho rằng thứ nhất cần tăng cường sử dụng ngữ liệu trong các đề kiểm tra đọc hiểu là những văn mới ; thứ hai cần đa dạng hóa các loại câu hỏi trong để kiểm tra, hình thức kiểm tra; thứ ba các câu hỏi trong đề kiểm tra cần bám sát những kĩ năng mà HS đã được thực hành, vận dụng nhưng được tổng hợp lại nhuần nhuyễn và thể hiện rõ tính hệ thống. Chúng tôi đã cố gắng thể hiện định hướng này trong các đề kiểm tra minh họa. 2.4.1. Đề kiểm tra số 1: Đọc hiểu văn bản“Con Rồng cháu Tiên” 2.4.2. Đề kiểm tra số 2: Đọc hiểu văn bản “Bánh chưng, bánh giầy” 2.4.2. Đề kiểm tra số 3: Đọc hiểu truyện“Sự tích hồ Ba Bể” 18
TIỂU KẾT CHƯƠNG II Trong chương 2 của luận án, chúng tôi tập trung đề xuất con đường rèn kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết của HS lớp 6. Đó là việc xác định các biện pháp rèn luyện kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết cho HS lớp 6 qua việc dạy một cụm văn bản cùng thể loại theo định hướng của Chương trình môn Ngữ văn 2018. Quan điểm dạy học tích cực và phát triển năng lực đọc được thông qua chuỗi hoạt động: Hình thành kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết  Thực hành rèn luyện kĩ năng đã hình thành  Vận dụng kĩ năng để thực hành đọc nhằm tạo ra năng lực đọc truyền thuyết  Kiểm tra- Đánh giá nhằm củng cố các kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết. Chuỗi hoạt động này hướng tới việc rèn bốn kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết mà luận án đã xác định.Thông qua chuỗi hoạt động này, HS được hướng dẫn để khám phá kiến thức, củng cố kiến thức, sử dụng kiến thức trong học tập và thực tiễn, biết mức độ đạt được của bản thân về kiến thức, kĩ năng đã chiếm lĩnh, rèn luyện để có thể tiếp tục điều chỉnh, bổ sung, hoàn thiện. CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM 3.1. Mục đích thực nghiệm Mục đích thực nghiệm là kiểm chứng tính đúng đắn của giả thuyết khoa học và các giải pháp mà luận án đề xuất trong chương 2 của luận án. 3.2. Đối tượng địa bàn, thời gian thực nghiệm Đối tượng thực nghiệm là HS lớp 6 trường trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh gồm các trường THCS Nguyễn Văn Tố (quận 10), trường THCS Lê Anh Xuân (quận 11) và trường THCS Hậu Giang (quận 11). Tổng số HS của các lớp thử nghiệm là 111, tổng số HS của các lớp đối chứng là 103. 3.3. Nội dung thực nghiệm Để thực hiện mục đích thực nghiệm, chúng tôi thiết kế kế hoạch dạy học chủ đề Đọc hiểu truyền thuyết lớp 6 (giáo án dạy học chủ đề) vận dụng cách thức rèn kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết mà luận án đã đề xuất dựa vào phân phối chương trình với các bài học chính gồm: Thánh Gióng, Sơn Tinh, Thủy Tinh, Sự tích Hồ Gươm. Những bài đọc thêm, hướng dẫn tự học, giảm tải sẽ được chúng tôi chọn sử dụng làm ngữ liệu để thực hiện đánh giá kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết của HS sau khi học xong cụm bài truyền thuyết. 3.4. Quy trình thực nghiệm Chúng tôi tiến hành thực nghiệm qua các bước như sau: 19
Bước 1. Xây dựng kế hoạch thực nghiệm Bước 2. Tổ chức dạy học thực nghiệm Bước 3: Xử lí và đánh giá kết quả thực nghiệm 3.5. Phương pháp xử lí kết quả thực nghiệm Kết quả thực nghiệm được xử lí theo phương pháp thống kê toán học trong khoa học giáo dục. 3.6. Đánh giá kết quả thực nghiệm 3.6.1. Kết quả đánh giá định tính  Nhận xét qua dự giờ dạy học thực nghiệm Không khí các giờ học thực nghiệm sôi nổi, vui vẻ, HS không cảm thấy nặng nề, các em tích cực chủ động tham gia vào các hoạt động học tập. HS cũng tỏ ra hứng thú đối với hệ thống câu hỏi hướng dẫn đọc hiểu, chất lượng câu trả lời của đa số HS là khá tốt. Với những câu hỏi mở, các em có các phương án trả lời khác nhau rất thú vị, thuyết phục và cộng hưởng với giá trị của văn bản.  Nhận xét của GV tham gia dạy học thực nghiệm Cách thức rèn kĩ năng đọc hiểu truyền thuyết cho HS lớp 6 được cụ thể hóa trong ba giáo án TN là khá phù hợp với yêu cầu dạy học hướng phát triển năng lực cho HS. Việc sử dụng các phương pháp khuyến khích học sinh trải nghiệm, cho HS tự khám phá tri thức, cùng rèn luyện kĩ năng nhằm hình thành NL đọc hiểu ở HS cùng với phương pháp/kĩ thuật dạy học tích cực đã khiến cho giờ học sôi nổi. 3.6.2. Đánh giá định lượng Từ những số liệu đã thu thập và xử lí về kết quả bài kiểm tra của các lớp TN và ĐC chúng tôi lập biểu đồ so sánh. Để có kết luận chính xác hơn về những chênh lệch của hai nhóm HS lớp 6 ở giai đoạn sau TN, luận án tiếp tục sử dụng phép kiểm định Independent-Samples T-Test nhằm kiểm chứng về những chênh lệch của hai nhóm để có thể kết luận những chênh lệch của hai nhóm có ý nghĩa thống kê hay chỉ do ngẫu nhiên sinh ra. 3.7. Một số kết luận rút ra từ thực nghiệm Do nhiều nguyên nhân, trước hết phải kể đến khả năng nhận thức của GV về dạy học đọc hiểu theo hướng phát triển NL chưa thật thấu đáo; nhận thức về đổi mới dạy học đọc hiểu chưa thật đầy đủ. Vì vậy dẫn đến hai khuynh hướng: có giờ chủ yếu là GV làm việc, có giờ HS làm việc là chủ yếu. Sự kết hợp hài hòa giữa khoa học và nghệ thuật trong một giờ dạy còn lúng túng, gượng ép. Bám sát thực tế dạy học của các trường, dựa trên cơ sở lí thuyết mà luận án đã xây dựng, chúng tôi tiến hành soạn giáo án để dạy đọc hiểu chủ đề truyền thuyết 20