Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Giáo dục học: Rèn luyện kỹ năng kết hợp các thao tác lập luận trong làm văn nghị luận cho học sinh Trung học phổ thông

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

18
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Giáo dục học "Rèn luyện kỹ năng kết hợp các thao tác lập luận trong làm văn nghị luận cho học sinh Trung học phổ thông" đề xuất quy trình và hệ thống bài tập rèn luyện kĩ năng kết hợp các thao tác lập luận trong làm văn nghị luận cho học sinh THPT. Qua đó, góp phần nâng cao chất lượng dạy học làm văn nghị luận ở nhà trường phổ thông hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Giáo dục học: Rèn luyện kỹ năng kết hợp các thao tác lập luận trong làm văn nghị luận cho học sinh Trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI PHẠM KHÁNH DƯƠNG RÌN LUYÖN KÜ N¡NG KÕT HîP C¸C THAO T¸C LËP LUËN TRONG LµM V¡N NGHÞ LUËN CHO HäC SINH TRUNG HäC PHæ TH¤NG Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Văn và Tiếng Việt Mã số: 9.14.01.11 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ GIÁO DỤC HỌC HÀ NỘI - 2021
CÔNG TRÌNH ĐƯỢC HOÀN THÀNH TẠI TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Nguyễn Quang Ninh Phản biện 1: PGS.TS. Bùi Minh Đức Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 Phản biện 2: PGS.TS. Hoàng Thị Mai Trường Đại học Hồng Đức Phản biện 3: PGS.TS. Trần Thị Hiền Lương Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Trường Họp tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Vào hồi …..giờ … ngày … tháng… năm 2021. Có thể tìm hiểu luận án tại: Thư viện Quốc gia Việt Nam hoặc Thư viện Trường Đại học Sư phạm Hà Nội.
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ 1. Phạm Khánh Dương (2016), Bàn về việc rèn luyện cho học sinh trung học phổ thông sử dụng phối hợp các thao tác lập luận trong bài làm văn nghị luận, Kỷ yếu hội thảo khoa học toàn quốc Đổi mới nghiên cứu và giảng dạy Ngữ văn trong nhà trường Sư phạm, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, tr 620-627. 2. Phạm Khánh Dương (2019), Thao tác lập luận và thực trạng kĩ năng kết hợp các thao tác lập luận trong làm văn nghị luận của học sinh trung học phổ thông, Tạp chí Giáo dục số đặc biệt tháng 7, tr 195-198, 204. 3. Phạm Khánh Dương (2019), Làm văn nghị luận và thực trạng dạy rèn luyện kĩ năng kết hợp các thao tác lập luận trong bài văn nghị luận cho học sinh trung học phổ thông, Tạp chí Giáo dục và Xã hội số đặc biệt tháng 9, tr 41-48. 4. Phạm Khánh Dương (2019), Một số kĩ năng cơ bản cần rèn luyện cho học sinh trung học phổ thông trong dạy học làm văn nghị luận, Tạp chí Giáo dục số 462, tr 46-48, 45. 5. Phạm Khánh Dương (2019), Vận dụng phương pháp dạy học hợp tác vào quá trình rèn luyện kĩ năng kết hợp các thao tác lập luận trong làm văn nghị luận cho học sinh trung học phổ thông, Tạp chí Khoa học Giáo dục Việt Nam số 22 - Tháng 10/2019, tr 51-55.
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Lập luận đóng vai trò quyết định chất lượng của bài văn nghị luận Trong văn nghị luận, lập luận là một trong những yếu tố cơ bản. Muốn tiến hành lập luận, người nghị luận phải tiến hành tổ chức các yếu tố của lập luận, sắp xếp chúng theo dụng ý của bản thân. TTLL chính là hạt nhân cốt lõi giúp người nghị luận thực hiện lập luận, đồng thời cũng là yếu tố tạo nên hiệu quả cho bài văn nghị luận. Vì thế, để giúp HS tạo lập văn bản nghị luận có hiệu quả, việc dạy học làm văn nghị luận không thể không chú trọng lập luận nói chung, TTLL nói riêng. 1.2. Kĩ năng sử dụng kết hợp TTLL trong bài văn nghị luận là kĩ năng quan trọng đối với HS THPT Hình thành năng lực lập luận cho HS là một yêu cầu tất yếu đặt ra trong quá trình dạy học Làm văn ở trường THPT. Muốn hình thành năng lực lập luận cho HS, ngoài việc trang bị cho các em hệ thống lí thuyết hoàn chỉnh về lập luận, cần quan tâm nhiều đến việc rèn luyện kĩ năng thực hành các TTLL và kết hợp các TTLL. Qua đó, vấn đề nghị luận được bàn bạc sâu rộng, bài nghị luận vì thế chặt chẽ và có tính thuyết phục cao. 1.3. Thực trạng rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận của HS THPT hiện nay còn nhiều bất cập so với yêu cầu đặt ra Việc dạy học rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL ở nhà trường THPT còn nhiều khó khăn. GV chủ yếu tổ chức giờ thực hành theo tinh thần ôn tập kiến thức và cho HS làm BT có trong SGK, chưa chú trọng tới hoạt động hướng dẫn các em vận dụng kĩ năng kết hợp các TTLL để tổ chức lập luận. GV chưa đưa ra được quy trình rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS. Điều này dẫn tới kĩ năng sử dụng kết hợp các TTLL trong bài văn nghị luận của HS chưa tốt. 2. Mục đích và nghiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Đề xuất quy trình và hệ thống BT rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS THPT. Qua đó, góp phần nâng cao chất lượng dạy học làm văn nghị luận ở nhà trường phổ thông hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu tổng quan các tài liệu nghiên cứu liên quan đến đề tài. - Xây dựng cơ sở lí luận cho việc rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS THPT. - Khảo sát thực trạng tài liệu dạy học và việc dạy học kết hợp các TTLL trong văn nghị luận của HS lớp 11, 12. - Đề xuất quy trình và hệ thống BT luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm
2 văn nghị luận cho HS lớp 11, 12. - Tiến hành TN sư phạm. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Quá trình rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận của HS THPT, đặc biệt là HS lớp 11, 12. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Nghiên cứu quy trình và BT rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong văn nghị luận qua quá trình tạo lập văn bản viết cho HS lớp 11, 12, bởi lúc này, HS đã được học lí thuyết về các TTLL đơn lẻ. 4. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp phân tích, tổng hợp; phương pháp điều tra, khảo sát thực tiễn; phương pháp phỏng vấn sâu; phương pháp thực nghiệm sư phạm; phương pháp thống kê - phân loại. 5. Giả thuyết khoa học Nếu rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL qua quy trình rèn luyện chặt chẽ cùng với hệ thống BT rèn luyện hợp lý thì sẽ giúp củng cố, nâng cao kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS THPT. 6. Dự kiến đóng góp của luận án 6.1. Về lí luận Luận án góp phần làm phong phú lí luận về dạy học làm văn nghị luận nói chung trong chương trình THPT và đề xuất quy trình, hệ thống BT rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS lớp 11, 12. 6.2. Về thực tiễn Quy trình và hệ thống BT được đề xuất trong đề tài Luận án sẽ giúp việc rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS THPT hiện nay được hiệu quả hơn, góp phần nâng cao chất lượng dạy và học làm văn nghị luận trong nhà trường phổ thông. 7. Cấu trúc luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, phần nội dung chính của Luận án gồm 4 chương: Chương 1. Tổng quan về đề tài nghiên cứu Chương 2. Cở sở lí luận và thực tiễn của việc rèn luyện kĩ năng kết hợp các thao tác lập luận trong làm văn nghị luận cho học sinh THPT Chương 3. Tổ chức rèn luyện kĩ năng kết hợp các thao tác lập luận trong làm văn nghị luận cho học sinh THPT Chương 4. Thực nghiệm sư phạm
3 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1. Tình hình nghiên cứu về kĩ năng và rèn luyện kĩ năng trong dạy học 1.1.1. Ở nước ngoài Trong tâm lý học và lí luận dạy học tồn tại hai dòng quan niệm về kĩ năng: Một là, coi kĩ năng là mặt kĩ thuật của thao tác, hành động hay hoạt động (V.A.Krutexki, A.G.Kovaliop, H.D.Levitov, Paul Hersey và Kenneth Blanchard); hai là, coi kĩ năng còn là biểu hiện mặt năng lực của con người (K.K.Platonov, G.G.Golubev, Paul Hersey, P.A.Rudich). Về kĩ năng học tập, các nhà nghiên cứu cơ bản đồng tình với quan niệm hệ thống kĩ năng học tập bao gồm một loạt các kĩ năng kết hợp với quy trình sử dụng hiệu quả nhằm nâng cao chất lượng học tập của HS (Devine, Hoover & Patton), đồng thời khẳng định việc rèn luyện các kĩ năng cần diễn ra một cách hợp lý theo các quy trình đã được xây dựng (Mokhtari & Reichard, Dave,…). 1.1.2. Ở Việt Nam Nghiên cứu về kĩ năng, kĩ năng học tập được các nhà nghiên cứu quan tâm ở nhiều góc độ, mặc dù có sự khác nhau về nội hàm, nhưng đều công nhận kĩ năng là khả năng áp dụng kiến thức vào thực tiễn; kĩ năng học tập là việc thực hiện có hiệu quả những hành động và kĩ thuật học tập trên cơ sở vận dụng kiến thức và kinh nghiệm học tập đã có một cách linh hoạt vào những tình huống khác nhau nhằm đạt được mục tiêu học tập đã xác định (Nguyễn Quang Uẩn, Trần Quốc Thành, Nguyễn Thị Thu Ba, Đặng Thành Hưng). Việc rèn luyện kĩ năng trong học tập được đề cao và và xem xét thấu đáo. 1.2. Tình hình nghiên cứu về làm văn nghị luận và dạy học làm văn nghị luận trường phổ thông 1.2.1. Ở nước ngoài Nhiều công trình nghiên cứu đến cách viết bài nghị luận, trong đó có đề cập đến lập luận trong bài văn, chú ý đến cách trình bày nội dung nghị luận để bài luận trở nên chặt chẽ, có sức thuyết phục. Các học giả Trung Quốc (Lưu Hiệp, Triệu Truyền Đống) đánh giá rất cao vai trò của lập luận trong thể luận thuyết; giới thiệu một số phương pháp được sử dụng để lập luận. Ở Mỹ, văn nghị luận được đưa vào học từ lớp 6, nội dung dạy học về văn nghị luận khá đậm nét với 5 kiểu bài nghị luận, trong đó có nghị luận thuyết phục. Thiết kế dạy học các kiểu bài nghị luận theo mô hình, bố cục khá sinh động. Các kĩ năng làm văn được luyện tập trực tiếp trong bài học. 1.2.2. Ở Việt Nam Các nhà nghiên cứu trong nước rất quan tâm tới làm văn nghị luận nói chung và lập luận trong văn nghị luận nói riêng. Tiêu biểu có các công trình của các tác giả: Lê A, Đình Cao, Đỗ Hữu Châu, Phan Trọng Luận, Nguyễn Quang Ninh, Hà Thúc Hoan,
4 Nguyễn Quốc Siêu,… Ngoài đưa ra hệ thống lí thuyết văn nghị luận, lập luận trong văn nghị luận, các tác giả đã đi sâu vào quy trình, kĩ năng thực hành làm văn nghị luận. 1.3. Tình hình nghiên cứu về dạy học TTLL và kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS THPT 1.3.1. Ở nước ngoài Các TTLL như giải thích, phân tích, chứng minh, so sánh, bác bỏ, bình luận ít nhiều được giới thiệu gắn với mục đích hướng dẫn tổ chức nội dung bài luận (Alice Oshima, Ann Hougue). Các nhà nghiên cứu Trung Quốc đưa ra một số kiểu lập luận, có nhiều gợi ý liên quan đến các TTLL như chứng minh, so sánh, phân tích và đặc biệt là bác bỏ. Trong các chủ đề bài học về văn nghị luận trong SGK Ngữ văn phổ thông ở Mỹ, ngoài việc chia văn bản nghị luận thành 5 kiểu, SGK còn viết rõ yêu cầu về quy chuẩn cho mỗi kiểu nghị luận nói trên gắn với mỗi TTLL nhất định. Việc kết hợp các TTLL không được phát biểu cụ thể, song cũng có được đề cập đến. 1.3.2. Ở Việt Nam Các nhà nghiên cứu trong nước nghiên cứu rất kỹ về các TTLL giải thích, phân tích, chứng minh, so sánh, bác bỏ, bình luận, từ việc đưa ra khái niệm, đặc điểm, yêu cầu, cách thức thực hiện từng thao tác, đồng thời khẳng định vai trò của các TTLL trong làm văn nghị luận. Đóng góp lớn nhất là công trình SGK Ngữ văn THSC, THPT nội dung về Làm văn. Vấn đề được quan tâm là việc rèn luyện các TTLL (với tư cách là các thao tác riêng lẻ). Việc rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL mặc dù có được đề cập đến song chưa được chú trọng đúng mức, chưa giới thiệu một cách thỏa đáng phương pháp hình thành và rèn luyện kĩ năng này cho HS. Tiểu kết chương 1 Các nhà nghiên cứu giáo dục rất quan tâm đến vấn đề rèn luyện kĩ năng trong dạy học nói chung, kĩ năng Làm văn nói riêng. Bàn về văn nghị luận, lập luận khi tạo lập văn bản nghị luận, hầu hết các công trình nghiên cứu điều ít nhiều nhắc tới các TTLL như phân tích, chứng minh, bình luận, bác bỏ... Mặc dù các nhà nghiên cứu đều nhận thấy và khẳng định vai trò quan trọng của việc kết hợp các TTLL trong một đoạn, bài văn nghị luận, song việc rèn luyện kĩ năng này chưa được chú trọng đúng mức. Dựa trên những thành tựu nghiên cứu đã đạt được, Luận án tiếp tục nghiên cứu, làm rõ hơn các vấn đề lí luận liên quan đến việc sử dụng kết hợp các TTLL và đề xuất quy trình, biện pháp cơ bản nhằm rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong bài văn nghị luận cho HS THPT một cách toàn diện và triệt để hơn.
5 CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC RÈN LUYỆN KĨ NĂNG KẾT HỢP CÁC THAO TÁC LẬP LUẬN TRONG LÀM VĂN NGHỊ LUẬN CHO HỌC SINH THPT 2.1. Cơ sở lí luận 2.1.1. Khái quát về văn nghị luận 2.1.1.1. Văn nghị luận được tạo lập với lập luận chặt chẽ và hướng đến mục đích thuyết phục người đọc “Văn nghị luận là loại văn trong đó người viết đưa ra những lý lẽ, dẫn chứng về một vấn đề nào đó và thông qua cách thức bàn luận mà làm cho người đọc hiểu, tin và tán đồng những ý kiến của mình và hành động theo những điều mà mình đề xuất” (Lê A, Đình Cao, tr137). Đích của văn nghị luận là thuyết phục, vậy nên văn nghị luận không chỉ cần có ý mà phải cần có lý. Người viết văn nghị luận đưa ra các lý lẽ, dẫn chứng và vận dụng cách thức luận chứng phù hợp để dẫn dắt người đọc đến kết luận, tức tán đồng với quan điểm, sự đánh giá của người viết. Văn nghị luận đòi hỏi tính thuyết phục cao. Mối quan hệ giữa lập luận chặt chẽ, tư duy logic và sức thuyết phục cao tạo nên giá trị riêng của văn bản nghị luận. 2.1.1.2. Luận điểm, luận cứ và lập luận là những yếu tố không thể thiếu trong văn nghị luận; trong đó, lập luận được xem là “xương sống” của bài nghị luận Giá trị của văn bản nghị luận được đánh giá dựa vào ý nghĩa của văn bản thông qua các yếu tố: luận điểm, luận cứ, lập luận. Luận điểm là những ý kiến thể hiện tư tưởng, quan điểm trong bài văn nghị luận. Luận cứ là những lý lẽ, dẫn chứng làm cơ sở cho luận điểm, dẫn đến luận điểm như là kết luận của lý lẽ và dẫn chứng đó. Lập luận là quá trình và cách thức nghị luận trong làm văn nghị luận. “Lập luận là đưa ra những lý lẽ, dẫn chứng một cách đầy đủ, chặt chẽ, nhất quán và đáng tin cậy nhằm dẫn dắt người đọc, người nghe đến với một kết luận hoặc chấp nhận một kết luận nào đấy mà người viết, người nói muốn đạt tới” (Nguyễn Quang Ninh, tr10-11). Lập luận có vai trò rất quan trọng trong văn nghị luận. Nó không chỉ là một câu, một đoạn mà là hành động được thực hiện trong toàn bộ văn bản. Vì thế, lập luận được xem như “xương sống” của toàn bộ nội dung văn bản, là một trong những căn cứ để đánh giá giá trị của bài văn nghị luận. 2.1.1.3. NLVH và NLXH là hai dạng văn bản nghị luận cơ bản Văn bản nghị luận được chia làm hai loại: NLXH và NLVH. Trong NLXH được chia làm: nghị luận về một vấn đề xã hội và nghị luận về một tư tưởng đạo lý. Trong NLVH cũng được chia thành những kiểu như: nghị luận về một bài thơ hoặc đoạn thơ, nghị luận về một tác phẩm hoặc đoạn trích văn xuôi, nghị luận về một ý kiến bàn về văn học. Mỗi kiểu bài thường được áp dụng nhiều thao tác nghị luận khác nhau.
6 Việc phân chia NLVH và NLXH giúp HS xác định được đặc trưng, yêu cầu, cách lập luận và sử dụng kết hợp các TTLL phù hợp để đạt hiệu quả. 2.1.2. TTLL và yêu cầu kết hợp các TTLL trong văn nghị luận 2.1.2.1. TTLL được sử dụng để tiến hành một hành động lập luận Trong văn nghị luận, để lập luận, người viết phải sử dụng các TTLL. TTLL là các bước tiến hành lập luận nhằm trình bày hệ thống lý lẽ và luận chứng của mình một cách chặt chẽ, rành mạch theo một trình tự hợp lý, đúng với quy luật logic. Đặc điểm của các thao tác này là người viết sử dụng ngôn ngữ theo một dụng ý nhất định để nêu sự thực, trình bày lý lẽ và đánh giá sự đúng - sai, đưa ra các phán đoán, nêu ra các kiến giải, phát biểu ý kiến, biểu hiện rõ lập trường, quan điểm của bản thân. Để lập luận, người viết thường sử dụng các TTLL cơ bản sau: giải thích, chứng minh, phân tích, so sánh, bác bỏ, bình luận. Mỗi thao tác có vai trò, vị trí nhất định đối với quá trình lập luận trong văn nghị luận. 2.1.2.2. Kết hợp các TTLL là yêu cầu tất yếu trong quá trình làm văn nghị luận Kết hợp các TTLL trong bài văn nghị luận hướng đến lập luận chặt chẽ, giàu sức thuyết phục. Tùy theo yêu cầu đề bài, từ logic của vấn đề nghị luận và dụng ý của mình, người viết có thể chọn kết hợp TTLL nào với TTLL nào. Tuy nhiên, trong kết hợp, sẽ có một TTLL có vai trò chủ đạo, các TTLL còn lại đóng vai trò bổ trợ. - TTLL phân tích có thể được triển khai chủ đạo khi vấn đề nghị luận đặt ra yêu cầu làm rõ đặc điểm về nội dung, hình thức, cấu trúc và các mối quan hệ của đối tượng nghị luận. TTLL phân tích có thể kết hợp với các TTLL: giải thích, chứng minh, so sánh, bác bỏ, bình luận. - TTLL bác bỏ được sử dụng làm TTLL chính khi người nghị luận muốn khẳng định ý kiến đúng, bác bỏ quan điểm sai trái. TTLL bác bỏ có thể kết hợp với: giải thích, phân tích, chứng minh, so sánh, bình luận. - TTLL giải thích là TTLL chính khi muốn người đọc hiểu rõ, hiểu đúng vấn đề nghị luận nhằm nâng cao nhận thức, bồi dưỡng tình cảm, người nghị luận bằng việc dùng lý lẽ để giảng giải, cắt nghĩa vấn đề; thường được kết hợp với phân tích, chứng minh và bình luận. - TTLL so sánh được sử dụng làm TTLL chính khi người viết muốn làm sáng tỏ đối tượng đang nghiên cứu trong tương quan với đối tượng khác; có thể kết hợp với TTLL phân tích, bình luận. - TTLL chứng minh có thể kết hợp với phân tích, giải thích để khẳng định rõ hơn về đối tượng; kết hợp với so sánh, bác bỏ để khẳng định tính đúng sai của nội dung nghị luận. - TTLL bình luận có lợi thế hơn cả, với đặc trưng là dạng lập luận mang tính khái quát, bình luận là TTLL có vị trí tự do, có thể có mặt mọi nơi, được sử dụng khi nghị bàn, có thể kết hợp với tất cả các TTLL khác.
7 2.1.3. Việc rèn luyện kĩ năng cho HS trong dạy học làm văn nghị luận 2.1.3.1. Kĩ năng và việc hình thành kĩ năng trong dạy học hướng đến phát triển năng lực của người học Kĩ năng là khả năng vận dụng những kiến thức nhận được trong một lĩnh vực nào đó vào thực tế. Việc hình thành kĩ năng trải qua hai giai đoạn: hình thành khả năng thực hiện hành động và rèn luyện khả năng đó thành năng lực riêng của mỗi cá nhân. Trong quá trình dạy học, để có kĩ năng, chủ thể phải thực hiện các hoạt động theo trình tự vận động hợp quy luật của nó. Trong quá trình này, GV tìm cách tổ chức, hướng dẫn HS đi từ cái chưa biết, chưa có tới những nội dung mà các em biết và biến những kiến thức ấy thành sử dụng kĩ năng, kĩ xảo cho riêng mình, từ đó hình thành, bồi dưỡng nhân cách cho HS. 2.1.3.2. Kĩ năng kết hợp các TTLL là kĩ năng quan trọng cần rèn luyện cho HS trong dạy học làm văn nghị luận Đối với làm văn nghị luận, ngoài các kĩ năng chung cho nội dung làm văn thường được đề cập đến như phân tích đề, lập dàn ý, diễn đạt… HS cần được rèn luyện kĩ năng đặc thù của làm văn nghị luận là kĩ năng sử dụng các TTLL, đặc biệt là rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL để quá trình lập luận đạt hiệu quả tối ưu. Kĩ năng kết hợp các TTLL là khả năng vận dụng kết hợp các TTLL vào trong bài văn nghị luận cụ thể, trong đó, các TTLL có mối quan hệ gắn bó với nhau để bổ sung, hỗ trợ nhau, tạo ra hiệu quả của lập luận. Xuất phát từ mục đích viết văn bản nghị luận, nội dung nghị luận, từ quan điểm, cá tính của người viết, nhằm hướng đến sự thuyết phục người đọc, người viết sẽ quyết định việc kết hợp các TTLL trong bài nghị luận của mình. Việc kết hợp các TTLL cần tuân theo một trình tự hợp lý. (1) Xác định rõ luận điểm chính; (2) Lựa chọn các TTLL để tổ chức lập luận; xác định TTLL chủ đạo, TTLL bổ trợ; (3) Kết hợp các TTLL một cách hợp lý để làm rõ nội dung nghị luận (thời điểm kết hợp, vị trí kết hợp và các kiểu kết hợp). Luận án cũng đã xây dựng mô hình kết hợp các TTLL để thực hành rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong văn nghị luận. 2.2. Cơ sở thực tiễn 2.2.1. Phân tích chương trình và tài liệu dạy học về làm văn nghị luận và các TTLL trong làm văn nghị luận ở THPT 2.2.1.1. Khảo sát Chương trình và Sách giáo khoa Ngữ văn THPT Chương trình, SGK được chúng tôi sử dụng, nghiên cứu làm cơ sở để đề xuất biện pháp rèn luyện kết hợp các TTLL trong văn nghị luận cho HS là Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018 và bộ SGK Ngữ văn lớp 10, 11, 12 của Bộ GD - ĐT, do GS. Phan Trọng Luận (tổng chủ biên).
8 2.2.1.2. Nhận xét chung Ở THPT có sự kế thừa và nâng cao các kiến thức làm văn THCS. Phần làm văn nghị luận ở THPT được chú trọng theo từng cấp độ. Ở lớp 10, HS được hoàn thiện những hiểu biết về văn bản nghị luận nói chung. Lớp 11, HS được học bốn TTLL lớn trong văn nghị luận (phân tích, so sánh, bác bỏ, bình luận), bước đầu luyện tập kết hợp các TTLL. Lớp 12, HS được rèn luyện các kĩ năng làm văn nghị luận, thực hành luyện tập kết hợp các TTLL trong văn nghị luận và tạo lập văn bản hoàn chỉnh. Bên cạnh những giờ học lí thuyết, thậm chí ngay cả trong giờ học lí thuyết, HS được làm quen với hệ thống BT theo từng cấp độ với 3 dạng BT cơ bản: BT nhận diện, BT vận dụng, BT chữa lỗi. Hệ thống BT này vừa củng cố kiến thức, vừa luyện tập thực hành. Tuy nhiên, SGK chưa giới thiệu dạng BT chữa lỗi khi sử dụng kết hợp các TTLL. Ở các tiết luyện tập vận dụng kết hợp các TTLL, BT chưa thật phong phú, cứ liệu để xây dựng BT chưa thật đặc sắc. 2.2.2. Thực trạng dạy và học kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận ở THPT 2.2.2.1. Mục đích, nội dung, đối tượng và phương pháp khảo sát Mục đích khảo sát: Nhằm đánh giá những ưu điểm và hạn chế, những thuận lợi và khó khăn của việc rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong bài văn nghị luận cho HS THPT. Nội dung khảo sát: Tình hình dạy học các bài lí thuyết và thực hành sử dụng kết hợp các TTLL trong bài văn nghị luận ở lớp 11, 12 và khả năng sử dụng kết hợp các TTLL trong bài nghị luận của HS THPT. Đối tượng khảo sát: GV Ngữ văn và HS ở một số trường THPT trên địa bàn các tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, Đà Nẵng, Quảng Nam. Phương pháp khảo sát: Phân tích chương trình, nội dung các tài liệu giáo khoa và tài liệu tham khảo phục vụ dạy học về nội dung các TTLL và kết hợp các TTLL trong văn nghị luận; sử dụng các phiếu thăm dò ý kiến GV và HS; dự giờ và đánh giá một số tiết dạy của GV; đánh giá một số bài văn nghị luận của HS THPT. 2.2.2.2. Miêu tả và đánh giá thực trạng Thực trạng dạy rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS THPT: Hơn 90% số GV được khảo sát nhận thức được tầm quan trọng của việc rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong bài văn nghị luận cho HS. Tuy nhiên, việc tổ chức rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL cho HS THPT còn một số hạn chế: phần lớn GV vẫn tổ chức dạy học theo lối truyền thống, một số khác dạy sơ lược theo hướng cung cấp kiến thức rồi cho HS luyện tập. Rất ít số GV được dự giờ và khảo sát giáo án đưa ra được quy trình rèn luyện kĩ năng sử dụng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS. Hệ thống BT chưa có sự sáng tạo, chủ yếu là những BT trong SGK.
9 Khả năng sử dụng kết hợp các TTLL trong bài văn nghị luận của HS THPT: Hầu hết HS được khảo sát đều nhận thức được vai trò quan trọng của việc rèn luyện kết hợp các TTLL trong bài văn nghị luận. Những TTLL như phân tích, bình luận, so sánh thường được các em sử dụng kết hợp trong bài làm văn nghị luận. Tuy nhiên, kĩ năng vận dụng kết hợp các TTLL của HS vẫn còn nhiều hạn chế, nhiều em không có khả năng phát hiện các TTLL đã được sử dụng kết hợp trong bài văn nghị luận của mình; việc kết hợp các TTLL trong bài văn nghị luận theo các em là khó (52,24%), cá biệt có gần 4% cho rằng mình không thể làm được. Thực tế là đã có gần 50% số bài làm của HS chỉ đạt ở mức trung bình và yếu - kém. Trong đó, nếu khả năng sử dụng các TTLL riêng lẻ khi tổ chức lập luận được đánh giá ở mức tốt, khá là trên 60%, thì khả năng sử dụng kết hợp các TTLL trong bài văn nghị luận ở mức tốt, khá chỉ có khoảng 40%. Số HS mắc lỗi khi kết hợp các TTLL trong bài văn nghị luận ở mức khá cao (gần 74%). Có thể nhận thấy HS chưa chú ý tới việc vận dụng kết hợp các TTLL để tổ chức lập luận. Tiểu kết chương 2 Văn nghị luận là sản phẩm của tư duy logic. Lập luận chính là yếu tố cơ bản, là “xương sống” của văn nghị luận. Để sắp xếp các yếu tố của lập luận theo trình tự và yêu cầu nhằm đạt được những mục đích riêng khi thực hiện hoạt động nghị luận, người làm văn nghị luận phải thực hiện các TTLL. Ở nhà trường, HS được học sáu TTLL: giải thích, phân tích, chứng minh, so sánh, bác bỏ, bình luận; rèn luyện kĩ năng sử dụng các TTLL này, kĩ năng kết hợp các TTLL trong một bài văn nghị luận. Một trong những vấn đề đặt ra qua khảo sát của chúng tôi là năng lực thực hành các TTLL và kết hợp các TTLL trong văn nghị luận của HS lớp 11, 12 chưa tốt. Các em chủ yếu nắm lí thuyết các TTLL và nhận diện một số TTLL đơn giản, chưa có kĩ năng kết hợp các TTLL một cách linh hoạt, chặt chẽ. Bên cạnh đó, mặc dù SGK Ngữ văn 11, 12 đã có những tiết dạy thực hành luyện tập kết hợp các TTLL trong văn nghị luận, BT đưa ra trong mỗi bài học có chất lượng, song chưa mang tính hệ thống. Việc thực hành, hình thành các kĩ năng kết hợp các TTLL cho HS chưa được coi trọng đúng mức. Đặc biệt, chưa có một quy trình hợp lý và hệ thống BT phong phú nhằm rèn luyện kĩ năng sử dụng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS THPT.
10 CHƯƠNG 3. TỔ CHỨC RÈN LUYỆN KĨ NĂNG KẾT HỢP CÁC THAO TÁC LẬP LUẬN TRONG LÀM VĂN NGHỊ LUẬN CHO HỌC SINH THPT 3.1. Một số nguyên tắc rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS THPT 3.1.1. Đảm bảo theo mục tiêu chương trình và yêu cầu cần đạt của các bài học làm văn nghị luận trong chương trình THPT Nguyên tắc này đòi hỏi việc rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS phải đảm bảo đúng yêu cầu khoa học theo mục tiêu chương trình và yêu cầu cần đạt về kĩ năng của các bài học làm văn nghị luận trong chương trình THPT. Đồng thời, phải đảm bảo đúng những đặc trưng của phần Làm văn cũng như mục đích rèn luyện kĩ năng lập luận cho HS. 3.1.2. Đảm bảo rèn luyện theo quy trình viết văn nghị luận và tôn trọng quan điểm của người viết Tạo lập văn bản theo một quá trình sẽ giúp HS phát triển năng lực viết văn nghị luận. Khi dạy HS tạo lập văn bản dựa trên tiến trình, GV phải kích thích ý tưởng của HS qua các giai đoạn trước, trong và sau khi viết, đồng thời tạo ra môi trường để các HS tương tác lẫn nhau thông qua hình thức thảo luận nhóm. Song song với đó, GV cần tôn trọng quá trình tư duy cũng như quan điểm, cá tính của HS trong tiến trình viết văn bản nghị luận. 3.1.3. Đảm bảo phối hợp rèn luyện năng lực tư duy và năng lực lập luận cho HS THPT Việc rèn luyện kết hợp các TTLL không chỉ là rèn năng lực lập luận mà còn phải rèn luyện các năng lực của tư duy. Theo đó, khi rèn luyện kĩ năng lập luận cho HS, đồng thời phải đảm bảo hướng tới những hành động cụ thể của tư duy (phân tích, chứng minh, khái quát, tổng hợp...) được HS sử dụng khi thực hành tạo lập văn bản nghị luận. Vì thế, cần có những phương pháp rèn luyện lập luận gắn với tư duy như BT phân tích, so sánh, khái quát, tổng hợp, giải thích... 3.2. Điều kiện rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS THPT 3.2.1. HS nắm vững cách sử dụng từng TTLL Xét trong chương trình và thực tế dạy học nội dung Làm văn ở bậc phổ thông, trong điều kiện học tập bình thường và năng lực học tập đạt, HS cơ bản đã nắm vững mục đích, yêu cầu và cách sử dụng từng TTLL riêng lẻ. Đây là điều kiện quan trọng để tiến hành các bước rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS THPT.
11 3.2.2. Đảm bảo đủ thời gian cho HS viết đoạn văn, bài văn Mục đích rèn luyện hướng đến kĩ năng kết hợp các TTLL trong văn nghị luận cho HS lớp 11, 12 ở cả đoạn văn và bài văn, vì vậy cần có thời gian hợp lý để HS rèn luyện. Chúng tôi xác định thời gian rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL cho HS THPT vừa thực hiện ở trên lớp, vừa có thời gian HS luyện tập ở nhà. Như vậy việc rèn luyện mới đạt hiệu quả. 3.2.3. Vấn đề nghị luận gần gũi, phù hợp với nhận thức, tâm lý HS THPT Để quá trình rèn luyện đạt hiệu quả tốt nhất, chúng tôi chọn đưa ra các vấn đề nghị luận xã hội và văn học gần gũi, phù hợp với nhận thức và tâm lý của HS THPT trong quá trình rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL. 3.3. Quy trình tổ chức rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS THPT 3.3.1. Giới thiệu chung về quy trình rèn luyện - Giúp GV và HS thực hiện một cách thuận lợi trong quá trình giảng dạy và học tập. - Phát huy ưu điểm, khắc phục hạn chế của các bài dạy học làm văn nghị luận trong chương trình; đáp ứng yêu cầu thay đổi nội dung chương trình, SGK THPT. - Thực hiện tốt các bước trong quy trình vừa đạt được mục tiêu rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận vừa đạt được các mục tiêu khác trong kĩ năng làm văn nói chung cho HS. 3.3.2. Các bước của quy trình rèn luyện Quy trình rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL gồm 4 bước: Bước 1: Nhận diện, phân tích, đánh giá tác dụng sự kết hợp các TTLL Bước 2: Viết đoạn (bài) văn nghị luận có sự kết hợp các TTLL Bước 3: Chữa lỗi liên quan đến sự kết hợp các TTLL Bước 4: Đánh giá kết quả kĩ năng kết hợp các TTLL Sơ đồ 3.1. Quy trình rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL
12 3.4. Xây dựng hệ thống BT rèn luyện kết hợp các TTLL Hệ thống BT rèn luyện kết hợp các TTLL Nhóm BT rèn luyện kết hợp hai TTLL Nhóm BT rèn luyện kết hợp nhiều TTLL Kết hợp hai TTLL Kết hợp ba TTLL Phân tích – chứng minh chứng minh Phân tích – Phân tích – Phân tích – Phân tích – Phân tích – bình luận- bình luận so sánh – bình luận bác bỏ – so sánh bác bỏ khác khác BT nhận diện BT xây BT nhận diện BT xây BT chữa lỗi BT chữa lỗi – phân tích dựng – phân tích dựng Sơ đồ 3.2. Hệ thống BT rèn luyện kết hợp các TTLL Hệ thống BT này gồm 2 nhóm: BT rèn luyện kết hợp hai TTLL, BT rèn luyện kết hợp nhiều TTLL. Mỗi nhóm, chúng tôi đề xuất 3 kiểu kết hợp thường gặp ở thực tế làm văn nghị luận ở bậc THPT, trong đó TTLL phân tích kết hợp với các TTLL khác và 1 kiểu kết hợp linh hoạt các TTLL. Riêng ở nhóm BT rèn luyện kết hợp nhiều TTLL, chúng tôi chỉ đưa ra kiểu kết hợp trong phạm vi 3 TTLL. Bởi lẽ, căn cứ vào tính vừa sức của HS THPT và các vấn đề nghị luận đặt ra cho đối tượng HS THPT (không quá phức tạp), thiết nghĩ việc xây dựng, sử dụng BT kết hợp 3 TTLL là phù hợp. Ở các kiểu kết hợp được đề xuất trong 2 nhóm, chúng tôi sẽ linh hoạt thay đổi vai trò TTLL chính trong kết hợp để việc rèn luyện được cụ thể, thiết thực. Chúng tôi xây dựng các dạng: BT nhận diện - phân tích; BT xây dựng; BT chữa lỗi. Ở dạng BT chữa lỗi kết hợp, căn cứ vào điều kiện rèn luyện đã xác định ở trên (HS đã nắm vững cách sử dụng từng TTLL riêng lẻ), nên chúng tôi chỉ đề cập đến loại lỗi kết hợp hai TTLL và lỗi kết hợp ba TTLL; không chia lỗi kết hợp ở từng kiểu kết hợp cụ thể. Vì vậy, dạng BT chữa lỗi được tổng hợp và để sau cùng ở mỗi nhóm.
13 3.4.1. Rèn luyện kết hợp hai TTLL Đối với HS THPT, quá trình viết văn nghi luận, các em thường sử dụng TTLL phân tích, bởi đây là TTLL cơ bản giúp người viết thể hiện cách thức tiếp cận đối tượng, rút ra những hiểu biết của bản thân và dẫn dắt người tiếp nhận đi đến các phán đoán, kết luận khoa học, nhận thức đúng nội dung nghị luận. Ở nhóm BT rèn luyện kết hợp hai TTLL, chúng tôi tập trung rèn luyện theo các kiểu TTLL phân tích kết hợp với một số TTLL khác (phân tích – so sánh; phân tích – bác bỏ; phân tích – bình luận), đồng thời đưa ra kiểu kết hợp hai TTLL khác với nhau để HS chủ động, linh hoạt hơn trong việc vận dụng kĩ thuật kết hợp hai TTLL trong quá trình làm văn nghị luận. Mặt khác, trong quá trình rèn luyện kết hợp hai TTLL, chúng tôi sẽ linh hoạt thay đổi vị trí, vai trò của TTLL chính để quá trình luyện tập gần gũi với thực tế sử dụng của HS THPT. 3.4.1.1. Phân tích – so sánh a) BT nhận diện - phân tích GV hướng dẫn HS nhận diện và phân tích sự kết hợp hai TTLL phân tích và so sánh ở hai trường hợp: TTLL phân tích là chủ đạo và TTLL so sánh là chủ đạo, theo các bước: (1) nhận diện sự kết hợp hai TTLL; (2) phân tích sự kết hợp hai TTLL; (3) đánh giá giá trị của sự kết hợp đó. Ở các bước, GV sử dụng các câu hỏi gợi mở, có định hướng để HS dễ nắm bắt và thực hiện. b) BT xây dựng GV hướng dẫn, tổ chức cho HS viết đoạn văn nghị luận có sự kết hợp hai TTLL phân tích - so sánh. Căn cứ vào yêu cầu, mục đích nghị luận để xác định TTLL nào đóng vai trò chủ đạo. Trong đó thực hiện các bước: xác định nội dung nghị luận; lựa chọn và sử dụng kết hợp hai TTLL để tổ chức lập luận (kiểu kết hợp, mức độ kết hợp, vị trí kết hợp); triển khai viết đoạn văn nghị luận; đánh giá đoạn văn đã viết. Muốn kết hợp hai TTLL phân tích - so sánh, so sánh - phân tích, trong lập luận cần xác định rõ mục đích và biết cách chọn các yếu tố so sánh phù hợp với đối tượng được phân tích (TTLL phân tích là chủ đạo); phân tích các khía cạnh để nổi bật được sự so sánh (TTLL so sánh là chủ đạo). Như thế, lập luận phân tích và so sánh mới phát huy được tác dụng khi kết hợp với nhau, làm cho đoạn văn nghị luận chặt chẽ, thuyết phục. 3.4.1.2. Phân tích - bác bỏ a) BT nhận diện - phân tích Để HS nhận diện được sự kết hợp hai TTLL phân tích - bác bỏ, phân tích vị trí, mức độ kết hợp và rút ra giá trị của sự kết hợp đó, chúng tôi sử dụng BT nhận diện – phân tích sự kết hợp hai TTLL phân tích – bác bỏ, trong đó, vai trò TTLL chính có sự hoán đổi cho nhau. b) BT xây dựng
14 Với mô hình kết hợp hai TTLL, phân tích kết hợp với bác bỏ khi người nghị luận muốn dùng lý lẽ chia tách đối tượng nghị luận trên các bình diện để gạt bỏ, phán bác những ý kiến, sự việc sai lầm, qua đó bảo vệ ý kiến đúng đắn (TTLL bác bỏ chủ đạo); bác bỏ kết hợp với phân tích khi người nghị luận muốn nhìn vấn đề được phân tích ở nhiều chiều để có cái nhìn toàn diện, từ đó xác định suy nghĩ và hành động đúng trước vấn đề nghị luận (TTLL phân tích chủ đạo). 3.4.1.3. Phân tích - bình luận a) BT nhận diện - phân tích Ngoài kết hợp với so sánh, bác bỏ, TTLL phân tích còn có thể kết hợp với TTLL bình luận. Vai trò của TTLL phân tích trong kết hợp với bình luận có thể thay đổi từ TTLL chính sang TTLL bổ trợ, tùy theo mục đích nghị luận. GV hướng dẫn HS thực hiện các bước để nhận diện và phân tích sự kết hợp TTLL phân tích và bình luận. b) BT xây dựng Muốn kết hợp hai TTLL phân tích - bình luận; bình luận - phân tích, người viết cần xác định rõ mục đích nghị luận và biết cách đề xuất sự đánh giá của mình để vấn đề đem ra phân tích được tiếp nhận cặn kẽ, thấu đáo, đa chiều (TTLL phân tích là chủ đạo); phân tích các khía cạnh để nổi bật ý kiến bình luận (TTLL bình luận là chủ đạo). Có như thế, lập luận phân tích và bình luận mới phát huy được tác dụng khi kết hợp với nhau, làm cho đoạn văn nghị luận chặt chẽ, giàu sức thuyết phục. 3.4.1.4. Kết hợp hai TTLL khác Ở đây, chúng tôi chỉ đưa ra kiểu chung của mô hình hết hợp hai TTLL, tùy vào yêu cầu cụ thể, HS sẽ lựa chọn để kết hợp hai TTLL nào với nhau để đạt hiệu quả tối ưu cho bài văn của mình. Trình tự các bước rèn luyện cũng như kiểu TTLL phân tích kết hợp với 1 TTLL khác. a) BT nhận diện - phân tích GV đưa ra ngữ liệu và yêu cầu HS xác định các TTLL được sử dụng, phân tích vai trò sự kết hợp các thao tác đó trong lập luận. GV hướng dẫn HS thực hiện các bước: xác định nội dung nghị luận; xác định TTLL được sử dụng; vị trí kết hợp, mức độ kết hợp các TTLL; rút ra giá trị của của sự kết hợp đó. b) BT xây dựng Chúng tôi đưa ra dạng BT xây dựng có kết hợp hai TTLL giải thích - bình luận nhằm giúp HS linh hoạt hơn trong lựa chọn và xác định các TTLL sẽ sử dụng trong thực tế viết văn nghị luận. GV hướng dẫn HS theo các bước: xác định nội dung nghị luận; xác định TTLL sẽ được sử dụng; xác định vị trí, mức độ kết hợp; tạo lập văn bản; đọc lại, đánh giá, điều chỉnh, bổ sung. Ngoài BT phân tích - nhận diện, BT xây dựng, chúng tôi còn xây dựng BT chữa lỗi chung cho rèn luyện kĩ năng kết hợp hai TTLL.
15 * Chữa lỗi liên quan đến sự kết hợp hai TTLL a) Lỗi không lựa chọn TTLL kết hợp phù hợp để làm rõ luận điểm b) Lỗi không xác định được TTLL nào là chủ đạo, TTLL nào là bổ trợ Để thực hiện dạng BT này, GV hướng dẫn HS thực hiện các bước: (1) nhận diện, phân tích lỗi; (2) chữa lỗi. Chữa lỗi kết hợp TTLL cần tuân theo một số nguyên tắc: tôn trọng ý của tác giả về mặt chủ đề nếu có; tôn trọng TTLL tác giả đã lựa chọn (nếu có) để lập luận; chữa càng ít biến đổi văn bản càng tốt; chấp nhận một cách chữa khác hợp lý; có thể thay đổi cách diễn đạt. 3.4.2. Rèn luyện kết hợp nhiều TTLL Quá trình rèn luyện kĩ năng kết hợp nhiều TTLL cũng được tiến hành tương tự như kết hợp hai TTLL. Tuy nhiên, sự kết hợp này phức tạp hơn; vai trò của các TTLL trong sự kết hợp này cũng thể hiện sự tương hỗ, chặt chẽ; giá trị sự kết hợp trong lập luận vì thế cũng rõ nét, thuyết thục người đọc hơn. Với mục tiêu rèn luyện bước kĩ thuật cho HS khi tiến hành kết hợp các TTLL, chúng tôi đơn giản hóa quá trình rèn luyện để HS dễ tiếp thu và thực hiện các bước kết hợp theo yêu cầu. Vì thế, đối với kết hợp nhiều TTLL, luận án chỉ tiến hành rèn luyện kết hợp ba TTLL với nhau trên cơ sở kết hợp với hai TTLL đã được rèn luyện ở giai đoạn trước. Vai trò của TTLL chính cũng sẽ được thay đổi linh hoạt tùy theo mục đích nghị luận, yêu cầu bài văn. 3.4.2.1. Phân tích - so sánh - bình luận a) BT nhận diện – phân tích b) BT xây dựng Để lập luận phân tích được rõ ràng trong sự đối sánh giữa hai đối tượng, người nghị luận có thể kết hợp với so sánh để lập luận được chặt chẽ, nổi bật vấn đề; kết hợp với bình luận để đánh giá giá trị, kết quả của sự so sánh, phân tích, từ đó gợi mở các vấn đề có liên quan. 3.4.2.2. Phân tích - bác bỏ - chứng minh a) BT nhận diện – phân tích b) BT xây dựng Trong lập luận, nếu phân tích kết hợp với bác bỏ để vấn đề bác bỏ được cặn kẽ, thấu đáo trên từng khía cạnh, thì phân tích, bác bỏ kết hợp với chứng minh sẽ làm cho vấn đề bác bỏ thuyết phục hơn với những chứng cứ rõ ràng, sắc nét liên quan đến vấn đề phân tích và bác bỏ. Sự kết hợp ba TTLL bác bỏ, phân tích, chứng minh (trong đó bác bỏ đóng vai trò là TTLL chính) giúp nội dung bác bỏ thuyết phục người đọc do được phân tích thấu đáo trên từng khía cạnh, được chứng minh bằng các dẫn chứng phù hợp. Giá trị của lập luận chặt chẽ có được từ sự kết hợp các TTLL một cách nhuần nhuyễn, logic.
16 3.4.2.3. Phân tích - bình luận - chứng minh a) BT nhận diện - phân tích b) BT xây dựng TTLL phân tích, bình luận, chứng minh kết hợp với nhau (trong đó TTLL phân tích là chủ đạo) làm cho đối tượng phân tích được rõ ràng bởi các bằng chứng thuyết phục người đọc và mang đậm dấu ấn cá nhân người nghị luận với các lời bình đan xen phù hợp, đúng thời điểm. Tuy vậy, trong sự kết hợp ba TTLL phân tích, bình luận, chứng minh, không phải bao giờ TTLL phân tích cũng đóng vai trò chủ đạo. Với dụng ý của người viết, đôi khi TTLL phân tích đóng vai trò bổ trợ cho các TTLL khác trong sự kết hợp. Chúng tôi đưa ra các BT có sự khác nhau trong vai trò các TTLL; HS cần nắm chắc vai trò của các TTLL trong kết hợp để tạo lập văn bản đúng hướng, đúng mục đích. 3.4.2.4. Kết hợp ba TTLL khác Ngoài kết hợp ba TTLL xoay quanh TTLL phân tích đã luyện tập ở trên, chúng tôi đưa ra thêm mô hình kết hợp ba TTLL khác để HS linh hoạt hơn trong kĩ thuật kết hợp ba TTLL. Như vậy, không nhất thiết là kết hợp ba TTLL theo mô hình đã rèn luyện. Khi có kĩ năng kết hợp ba TTLL, HS sẽ chủ động lựa chọn ba TTLL để kết hợp phù hợp với mục đích nghị luận của mình. Cụ thể ở đây chúng tôi đưa ra thêm mô hình kết hợp ba TTLL giải thích - chứng minh - bình luận. a) BT nhận diện – phân tích b) BT xây dựng Để kết hợp ba TTLL giải thích, chứng minh, bình luận có hiệu quả (bình luận là TTLL chủ đạo), người nghị luận cần căn cứ vào vấn đề nghị luận để cắt nghĩa, giảng giải vấn đề, chứng minh bằng những dẫn chứng tiêu biểu, phù hợp, từ đó đưa ra ý kiến cá nhân về vấn đề nghị luận, thuyết phục người đọc đồng tình và hành động theo ý kiến người viết đưa ra. * BT chữa lỗi liên quan đến sự kết hợp nhiều TTLL Đối với các loại lỗi kết hợp nhiều TTLL, cũng gồm các lỗi tương tự như lỗi kết hợp hai TTLL, song ở mức độ phức tạp hơn. a) Lỗi không lựa chọn các TTLL kết hợp phù hợp b) Lỗi không xác định được TTLL nào chủ đạo, TTLL nào bổ trợ Mục đích của nhóm BT này là giúp HS nhận ra các lỗi về lập luận liên quan đến sự kết hợp các TTLL trong bài (đoạn) văn nghị luận, phân tích lỗi và chữa lỗi hợp lý. Để sửa được các loại lỗi về sự kết hợp các TTLL, người viết cần xác định vấn đề nghị luận; huy động kiến thức về mục đích, tác dụng của mỗi TTLL để lựa chọn các TTLL có vai trò quan trọng trong giải quyết vấn đề nghị luận đặt ra, trong đó cần xác định rõ vai trò, vị trí các TTLL khi kết hợp.
17 Căn cứ vào tính đặc thù và mục tiêu cần đạt của kĩ năng kết hợp các TTLL trong bài văn nghị luận, hệ thống BT sử dụng kết hợp các TTLL trong văn nghị luận cho HS lớp 11, 12 được xây dựng trên đây gắn với từng giai đoạn và nội dung rèn luyện cụ thể. Trong đó, BT nhận diện - phân tích giúp HS củng cố và nâng cao hệ thống tri thức về sử dụng kết hợp các TTLL trong bài văn nghị luận một cách đầy đủ, sâu sắc. BT xây dựng, BT chữa lỗi giúp HS có điều kiện sử dụng những tri thức đã có vào những tình huống, điều kiện cụ thể. 3.5. Cách thức rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS 3.5.1. Sử dụng quy trình và hệ thống BT rèn luyện hợp lý Quy trình và BT rèn luyện kết hợp các TTLL được đề xuất trên đây có thể sử dụng trong các bài học lí thuyết, thực hành về sử dụng kết hợp các TTLL trong văn nghị luận; trong những giờ trả bài làm văn; trong dạy học các nội dung khác ở chương trình Ngữ văn THPT. Ngoài ra, GV hướng dẫn HS cách thức để các em có thể vận dụng quy trình và BT vào quá trình tự học. 3.5.2. Sử dụng linh hoạt phương pháp dạy học hợp tác vào quá trình rèn luyện Sử dụng PPDH hợp tác với các kĩ thuật dạy học tích cực sẽ có tác dụng rất lớn để tổ chức cho HS rèn luyện kĩ năng sử dụng kết hợp các TTLL trong văn nghị luận. Theo đó, việc thiết kế bài dạy học phải chuyển đổi vị trí trung tâm sang HS; GV trở thành người định hướng, tạo điều kiện cho HS tự tổ chức giải quyết nhiệm vụ đặt ra; bài thiết kế không phải luôn có sự thống nhất mà nó phải phụ thuộc vào phương pháp, thời gian dạy học, số lượng HS, mức độ hướng dẫn của GV cho HS,… Tiểu kết chương 3 Luận án đã đề xuất quy trình và hệ thống BT rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL trong làm văn nghị luận cho HS THPT. Quy trình rèn luyện gồm 4 bước: nhận biết, phân tích, đánh giá tác dụng sự kết hợp các TTLL; viết đoạn (bài) văn nghị luận có sự kết hợp các TTLL; chữa lỗi liên quan đến sự kết hợp các TTLL; đánh giá kết quả kĩ năng kết hợp các TTLL. Để đưa quy trình vào quá trình dạy học có hiệu quả, chúng tôi xây dựng hệ thống BT rèn luyện kết hợp các TTLL gồm 2 nhóm: nhóm BT rèn luyện kết hợp hai TTLL, nhóm BT rèn luyện kết hợp nhiều TTLL. Mỗi nhóm BT, căn cứ vào mô hình kết hợp các TTLL đã xác định ở chương 2, chúng tôi xây dựng các kiểu kết hợp cụ thể để GV và HS dễ dàng vận dụng trong dạy học rèn luyện kĩ năng kết hợp các TTLL. Theo đó, chúng tôi rèn luyện kĩ năng nhận diện - phân tích, kĩ năng viết đoạn văn, bài văn và chữa lỗi sự kết hợp các TTLL. Quy trình và BT rèn luyện trên đây sẽ được chúng tôi chọn lọc đưa vào dạy thực nghiệm trong chương 4.