Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Khoa học Giáo dục: Dạy học tích hợp lịch sử, Địa lí địa phương trong môn Lịch sử và Địa lí cho học sinh tiểu học tỉnh Phú Yên

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

32
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của Luận án nhằm xây dựng qui trình và đề xuất các biện pháp dạy học tích hợp lịch sử, Địa lí địa phương trong môn Lịch sử và Địa lí nhằm nâng cao kết quả học tập nội dung này cho HS tiểu học tỉnh Phú Yên. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Khoa học Giáo dục: Dạy học tích hợp lịch sử, Địa lí địa phương trong môn Lịch sử và Địa lí cho học sinh tiểu học tỉnh Phú Yên

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ------ MAI THỊ LÊ HẢI DẠY HỌC TÍCH HỢP LỊCH SỬ, ĐỊA LÍ ĐỊA PHƢƠNG TRONG MÔN LỊCH SỬ VÀ ĐỊA LÍ CHO HỌC SINH TIỂU HỌC TỈNH PHÚ YÊN Chuyên ngành: LL và PPDH Tiểu học Mã số: 9.14.01.10 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ GIÁO DỤC HỌC Hà Nội - 2020
Công trình đƣợc hoàn thành tại: TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Nguyễn Tuyết Nga 2. PGS. TS. Nguyễn Thị Thấn Phản biện 1: PGS.TS Nguyễn Thị Tính Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên Phản biện 2: PGS. TS Trần Đức Minh Trường Cao đẳng Sư phạm Nam Định Phản biện 3: PGS. TS Phó Đức Hòa Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Luận án sẽ đƣợc bảo vệ trƣớc Hội đồng chấm luận án cấp Trƣờng, họp tại: Trường Đại học Sư phạm Hà Nội vào hồi …….. giờ, ngày …….., tháng ………, năm …………… Có thể tìm hiểu luận án tại: - Thư viện Quốc gia - Thư viện Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn chủ đề Sự phát triển kinh tế xã hội Việt Nam trên con đường công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước đòi hỏi giáo dục phải đổi mới mục tiêu, nội dung và phương pháp giáo dục. Đặc biệt, giáo dục phổ thông phải tập trung vào phát triển trí tuệ, thể chất đồng thời hình thành phẩm chất, năng lực của người công dân; nâng cao kĩ năng, năng lực thực hành và vận dụng kiến thức vào thực tế; phát triển khả năng sáng tạo, tự học. Việc dạy học tích hợp lịch sử, địa lí địa phương (LSĐLĐP) vào bài học giúp làm rõ hơn các phần của lịch sử, địa lí của Việt Nam Những kiến thức có giá trị thực tiễn này giúp HS có khả năng vận dụng vào cuộc sống hàng ngày, vào công việc lao động sản xuất tại địa phương, đồng thời góp phần giáo dục cho HS tình cảm đối với quê hương, đất nước, ý thức trách nhiệm và nghĩa vụ cao cả của người công dân đối với quê hương đất nước. Thực tế hiện nay cho thấy, việc tích hợp LSĐLĐP chưa thể hiện rõ trong SGK và sách giáo viên, nên nhiều nơi GV chưa thực hiện được việc tích hợp hiệu quả. Phần lớn các GV không giảng dạy các tiết lịch sử, địa lí địa phương, mặc dù các tiết học này được qui định trong phân phối chương trình. Trong các tiết lịch sử, địa lí địa phương của chương trình, các GV thường chưa khai thác triệt để nội dung địa phương, các hình thức tổ chức dạy học chưa phát huy tính tích cực học tập của HS. Trên thực tế, GV thường chỉ dạy dựa trên những kinh nghiệm, những tài liệu mà GV và HS sưu tầm được nên hiệu quả các kiến thức địa phương đưa vào bài học chưa cao, chưa liên hệ trực tiếp đến nơi HS sinh sống. Bên cạnh đó, những nghiên cứu về dạy học LSĐLĐP ở tiểu học còn ít, GV không có hướng dẫn về qui trình, biện pháp dạy học tích hợp LSĐLĐP và khó khăn trong việc tìm kiếm tài liệu. Từ những bối cảnh như trên, chúng tôi quyết định chọn vấn đề “Dạy học tích hợp lịch sử, địa lí địa phương trong môn Lịch sử và Địa lí cho học sinh tiểu học tỉnh Phú Yên” làm đề tài nghiên cứu của mình. 2. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu 2.1. Khách thể nghiên cứu: - Quá trình dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học. 2.2. Đối tượng nghiên cứu: - Qui trình và biện pháp tổ chức dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí cho học sinh tiểu học tỉnh Phú Yên. 3. Phạm vi nghiên cứu - Nội dung nghiên cứu: Đề tài tập trung tìm hiểu lịch sử, địa lí tỉnh Phú Yên, quá trình dạy học tích hợp nội dung này trong môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học có kết nối với chương trình mới đặc biệt là phẩm chất và năng lực. - Địa bàn điều tra: Giáo viên và học sinh khối lớp 4, 5 ở 20 trường tiểu học tỉnh Phú Yên. - Địa điểm thực nghiệm: trường Tiểu học Lạc Long Quân - thành phố Tuy Hòa, trường Tiểu học Sơn Hà - huyện Sơn Hòa, trường Tiểu học Âu Cơ - thị xã Sông Cầu. 4. Mục đích nghiên cứu Đề tài nghiên cứu xây dựng qui trình và đề xuất các biện pháp dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí nhằm nâng cao kết quả học tập nội dung này cho HS tiểu học tỉnh Phú Yên.
2 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu cơ sở lí luận về dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học. - Khảo sát thực trạng dạy học tích hợp LSĐLĐP ở một số trường tiểu học trên địa bàn tỉnh Phú Yên. - Xây dựng qui trình dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí. - Đề xuất các biện pháp dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí cho HS tiểu học tỉnh Phú Yên - Khảo nghiệm và thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm chứng giả thuyết khoa học của đề tài. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu - Nhóm các phương pháp nghiên cứu lí luận Thu thập, phân tích, tổng hợp, đánh giá các tài liệu về tâm lí học, giáo dục học, phương pháp dạy học bộ môn, dạy học tích hợp và các tài liệu có liên quan để xây dựng cơ sở lí luận của đề tài. - Nhóm các phương pháp nghiên cứu thực tiễn Tìm hiểu thực trạng của việc dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học tỉnh Phú Yên qua điều tra, phỏng vấn, quan sát, … - Nhóm các phương pháp bổ trợ: Đề tài sử dụng phương pháp thống kê toán học trong xử lí các số liệu thu thập; phần mềm SPSS và Excel để phân tích kết quả điều tra thực trạng, thực nghiệm sư phạm. 7. Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng được qui trình và các biện pháp dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí phù hợp với HS tiểu học ở Phú Yên và áp dụng chúng một cách linh hoạt, hiệu quả, đảm bảo các nguyên tắc dạy học tích hợp thì kết quả học tập LSĐLĐP sẽ được nâng cao. 8. Đóng góp của luận án 8.1. Về lí luận - Hệ thống hóa một số vấn đề lí luận về tích hợp và dạy học tích hợp. - Xây dựng các nguyên tắc, qui trình dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học. - Đề xuất các biện pháp dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học 8.2. Về thực tiễn - Đánh giá khái quát thực trạng về nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức dạy học tích hợp LSĐLĐP ở một số trường tiểu học trên địa bàn tỉnh Phú Yên hiện nay; trên cơ sở đó chỉ ra những bất cập, hạn chế trong tổ chức dạy học tích hợp LSĐLĐP của GV và tìm hiểu nguyên nhân. - Xây dựng được nội dung LSĐLĐP tỉnh Phú Yên phù hợp với chương trình môn Lịch sử và Địa lí và đặc điểm HS tiểu học tỉnh Phú Yên. - Tiến hành tổ chức thực nghiệm dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí ở một số trường tiểu học trên địa bàn tỉnh Phú Yên. 9. Những luận điểm bảo vệ - Dạy học tích hợp LSĐLĐP là cần thiết và phù hợp với mục tiêu chương trình tiểu học. - Dạy học tích hợp LSĐLĐP không chỉ được hình thành và rèn luyện qua các hoạt
3 động học tập trên lớp mà còn được trải nghiệm thông qua thực tiễn tại địa phương nơi HS đang sinh sống. - Dạy học tích hợp LSĐLĐP tỉnh Phú Yên trong môn Lịch sử và Địa lí qua việc vận dụng qui trình và các biện pháp tổ chức DHTH phù hợp là con đường đem lại hiệu quả cho việc dạy học LSĐLĐP cho HS tiểu học tỉnh Phú Yên. 10. Cấu trúc của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung chính của luận án được cấu trúc thành 3 chương: Chương 1. Cơ sở khoa học của việc dạy học tích hợp lịch sử, địa lí địa phương trong môn Lịch sử và Địa lí ở trường tiểu học. Chương 2. Qui trình và biện pháp dạy học tích hợp lịch sử, địa lí địa phương trong môn Lịch sử và Địa lí cho học sinh tiểu học tỉnh Phú Yên. Chương 3. Khảo nghiệm và thực nghiệm sư phạm. CHƢƠNG 1. CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA VIỆC DẠY HỌC TÍCH HỢP LỊCH SỬ, ĐỊA LÍ ĐỊA PHƢƠNG TRONG MÔN LỊCH SỬ VÀ ĐỊA LÍ Ở TRƢỜNG TIỂU HỌC 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu 1.1.1. Dạy học tích hợp 1.1.1.1. Trên thế giới Dạy học tích hợp (DHTH) đã và đang là một trào lưu sư phạm hiện đại bên cạnh các trào lưu sư phạm khác như: dạy học theo dự án, dạy học giải quyết vấn đề, dạy học phân hóa, dạy học tương tác…. Có nhiều quan điểm khác nhau về vấn đề này trong chương trình môn học, nhưng tựu chung các tác giả đều chia DHTH thành nhiều nhóm với các dạng và các cách tích hợp khác nhau như: - Xavier Roegiers chia DHTH ra 4 cách với 2 nhóm là: đưa ra những ứng dụng chung cho nhiều môn học và phối hợp quá trình học tập của nhiều môn học với nhau - Quan điểm của Susan M.Drake cho rằng có 5 cách xây dựng chương trình tích hợp theo mức độ tích hợp tăng dần (Quan điểm này thống nhất với quan điểm của Xavier Roegiers), đó là: Tích hợp trong nội bộ môn học, Kết hợp lồng ghép, Tích hợp đa môn, Tích hợp liên môn, Tích hợp xuyên môn - Theo D‟Hainaut, có 4 quan điểm tích hợp khác nhau đối với các môn học như sau: Nội bộ môn học, Đa môn, Liên môn, Xuyên môn. Như vậy, trong bối cảnh nghiên cứu đề tài, chúng tôi sử dụng quan điểm tích hợp ở hình thức kết hợp lồng ghép để thực hiện dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học. Trong chương trình, các môn học cũng có nhiều hình thức tích hợp. Trong môn Khoa học xã hội/Tìm hiểu xã hội ở nhiều quốc gia như Mỹ, Hàn Quốc, Nhật Bản, Úc, New Zealand... cũng thể hiện hình thức tích hợp lồng ghép.Dù nội dung lịch sử và địa lí được biên soạn tích hợp vào trong các môn học khác nhau hay được biên soạn thành môn học độc lập thì nội dung LSĐLĐP cũng được thiết kế tích hợp vào dạy học dựa trên các chủ đề, chương trình khung của quốc gia, bang,…
4 1.1.1.2. Trong nước Thời gian gần đây, ở Việt Nam đã có nhiều nghiên cứu về DHTH dưới góc độ lí luận dạy học nói chung và lí luận dạy học môn học nói riêng. Có thể kể đến một số nghiên cứu về DHTH của các nhà tâm lí học, giáo dục học nổi tiếng ở Việt Nam như Thái Duy Tuyên, Đỗ Hương Trà, Cao Thị Thặng, Hoàng Thị Tuyết… Các tác giả đã đề cập đến những vấn đề như phát triển năng lực dạy học tích hợp, thiết kế chương trình bồi dưỡng về DHTH, thực hiện DHTH ở một số môn học dưới góc độ dạy học liên môn. Hiện nay, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã thực hiện lồng ghép một số nội dung giáo dục mới vào những môn học đã có trong chương trình hoặc tích hợp một số nội dung trùng lặp ở các môn học nhằm giảm tải về mặt thời lượng học tập của HS. Xu hướng tích hợp đã được nghiên cứu và áp dụng vào đổi mới chương trình và SGK sau năm 2018. Nhiều luận án đã đã nghiên cứu về việc tích hợp một nội dung giáo dục như: giáo dục kĩ năng sống, giáo dục môi trường, giáo dục dân số,… vào một môn học cụ thể như: Toán, Khoa học, Tự nhiên và Xã hội, Đạo đức,… Đặc biệt, cuốn sách “DHTH phát triển năng lực học sinh” cung cấp cơ sở lí luận về DHTH theo hướng phát triển NL và giới thiệu các chủ đề tích hợp với ở mức độ khác nhau của các môn học thuộc khoa học tự nhiên/ khoa học xã hội Như vậy, quan điểm DHTH đã được bàn luận và vận dụng vào thực tiễn dạy học ở Việt Nam theo nhiều khía cạnh khác nhau. Sự vận dụng quan điểm này trong dạy học vẫn còn ở mức độ hạn chế và chỉ tập trung vào tích hợp nội dung. Đặc biệt là các nội dung tích hợp cùng với mục tiêu phát triển NL của HS. 1.1.2. Dạy học tích hợp lịch sử và địa lí địa phương ở tiểu học 1.1.2.1. Trên thế giới Nhiều nước trên thế giới, Địa phương học là tập hợp các bộ môn có nội dung và phương pháp nghiên cứu khác nhau nhưng đều tập trung vào nhiệm vụ nhận thức toàn diện một địa phương nhằm mục đích xây dựng địa phương đó (A. O. Berrkov 1961). Nghiên cứu một địa phương là nghiên cứu tổng hợp các vùng, các đơn vị nghiên cứu trong vùng đó (Petter Hagg). Các công trình nghiên cứu về địa phương chủ yếu gắn với việc tìm hiểu tự nhiên, lịch sử, kinh tế, văn hóa, xã hội, con người của địa phương đó. Nhìn chung, việc nghiên cứu LSĐLĐP được nghiên cứu rộng rãi ở các nước trên thế giới như: Liên Xô, Pháp, Hoa Kì, Anh, ,…Qua các tác phẩm, các tác giả đã thể hiện việc tìm hiểu nội dung về lịch sử hình thành và phát triển, vị trí địa lí và đặc điểm địa lí của từng địa phương cụ thể và xác lập mối quan hệ của LSĐLĐP trong mối quan hệ với lịch sử và địa lí của đất nước. Đây là nguồn tài liệu để các nhà giáo dục (đặc biệt là GV và HS) tham khảo và tổ chức các hoạt động nhằm giáo dục niềm yêu quê hương đất nước, say mê tìm hiểu về địa phương mình ở các em. Dạy học các nội dung thuộc lĩnh vực xã hội ở bậc tiểu học trên thế giới thường được thực hiện thông qua môn học tích hợp với tên gọi khác nhau như: Tìm hiểu xã hội (Social studies) ở Mĩ, Canada, Guyana, Đức, Nhật, Singapore ; Nghiên cứu xã hội và môi trường (Study of society and environment) ở Úc, Văn hóa nhân văn (Culture Humanism) ở Pháp... Môn học này tích hợp nội dung của nhiều lĩnh vực khác nhau từ lịch sử, địa lí đến văn hóa, pháp luật, tôn giáo, kinh tế, triết học,… Các nội dung học tập tích hợp được thiết kế thành những chủ đề lớn tạo mối liên kết giữa các bài học. Nội dung LSĐLĐP được dạy học tích
5 hợp trong các mạch nội dung/ chủ đề có liên quan về lịch sử, địa lí… của môn Tìm hiểu xã hội/ Nghiên cứu xã hội ở tiểu học . Ngoài ra, chương trình được thiết kế theo hướng phát triển năng lực của người học, GV tổ chức các hoạt động học tập nhằm khuyến khích HS hình thành và rèn luyện các năng lực học tập bộ môn của mình. Chương trình cũng đã phát triển các NL học tập bộ môn cho các em qua các hoạt động học tập: điều tra, khảo sát, xử lí các vấn đề liên quan nội dung bài học, hoặc sử dụng công nghệ thông tin để xử lí và tổng hợp thông tin, báo cáo sản phẩm học tập… 1.1.2.2. Trong nước Có những tài liệu nghiên cứu về LSĐLĐP như sau: Phương pháp nghiên cứu và giảng dạy Địa lí địa phương (Tập 1,2) của Lê Bá Thảo,; Nghiên cứu biên soạn Địa lí địa phương phục vụ việc giảng dạy và học tập ở trường phổ thông của Lê Thông; Biên soạn tài liệu nội dung địa phương - môn Địa lí của Nguyễn Tuyết Nga, Phạm Thị Thanh; Địa lí địa phương trong trường phổ thông của Lâm Quang Dốc… Những tài liệu này chủ yếu nghiên cứu về PPDH và biên soạn tài liệu dạy học ở trường phổ thông. Đối với nội dung LSĐP, có các tác giả đã đề cập đến vấn đề này như sau: Lịch sử địa phương (2007) của Dự án phát triển giáo viên tiểu học; “Lịch sử, văn hóa, danh lam thắng cảnh, tiềm năng kinh tế 63 tỉnh thành Việt Nam” của Phạm Duy Thanh Long (2012), “Giáo trình lịch sử địa phương” của Nguyễn Cảnh Minh (chủ biên) (2007) …. Một số luận văn, luận án đã đề cập đến vấn đề dạy học LSĐLĐP Nhìn chung, các tác giả đã nêu được tầm quan trọng của tài liệu LSĐLĐP trong dạy học môn Lịch sử, Địa lí ở trường phổ thông và nhấn mạnh mối quan hệ giữa địa phương với dân tộc. Qua đó, các tác giả cũng đã đề xuất một số biện pháp sử dụng tài liệu LSĐLĐP ở từng địa phương như Quảng Nam - Đà Nẵng, Thái Nguyên, Quảng Bình, Bắc Ninh, Tây Ninh,... Đây là cơ sở lí luận quan trọng giúp tác giả tìm hiểu hướng giải quyết các nhiệm vụ của đề tài. Bên cạnh đó, trong chương trình tiểu học hiện hành, ở lớp 4, 5, nội dung lịch sử tích hợp với nội dung địa lí tạo thành một môn học Lịch sử và Địa lí. Các bài học là cơ hội để GV tích hợp nội dung của địa phương mình vào DH, giúp củng cố biểu tượng lịch sử, địa lí của Việt Nam đồng thời giáo dục lòng yêu quê hương, nơi sinh ra và lớn lên của các em. Ngoài ra, để giúp GV có cơ hội giáo dục nội dung địa phương cho HS, chương trình còn có một số tiết dạy LSĐLĐP; qua đó GV có nhiều điều kiện tổ chức đa dạng các hoạt động dạy học các nội dung về địa phương cho HS. Tuy nhiên, tài liệu dạy về nội dung địa phương được biên soạn còn tự phát, thiếu tính đồng bộ và chưa khai thác hết nội dung về địa phương, những tài liệu chỉ tập trung vào thiết kế các bài học để dạy các tiết LSĐLĐP mà chưa tập trung đi sâu vào tích hợp trong các bài học trong chương trình. Ở Phú Yên, có nguồn tài liệu hướng dẫn dạy học LSĐLĐP cho nhà trường phổ thông như: “Tài liệu Địa lí địa phương (Dành cho các trường Trung học cơ sở)” , “Tài liệu giảng dạy Ngữ văn, Lịch sử, Địa lí địa phương Phú Yên (Dùng trong trường Trung học cơ sở)” của Lê Nhường (chủ biên), Tài liệu “Giáo trình Địa lí địa phương tỉnh Phú Yên” của Nguyễn Thị Ngạn và “Giáo trình Lịch sử địa phương tỉnh Phú Yên” Nguyễn Văn Thưởng đề cập đến việc tiếp cận dạy học lịch sử Phú Yên và địa lí Phú Yên với đối tượng là sinh viên các hệ cao đẳng và đại học. Ngoài ra, Hội thảo khoa học „„Nghiên cứu và giảng dạy lịch sử - địa lí địa phương tỉnh Phú Yên‟‟ đã bàn luận về cách tổ chức đưa các nội dung này vào dạy học với các phương pháp và hình thức dạy học nhằm tích cực hóa hoạt động học
6 tập của HS. Tuy nhiên, các đề xuất này chỉ vận dụng vào dạy học ở bậc phổ thông trung học và các trường đại học, cao đẳng. Qua nghiên cứu, có thể nhận thấy rằng có nhiều tài liệu đề cập đến các mức độ và khía cạnh khác nhau của việc dạy học nội dung LSĐLĐP theo hướng tích cực hóa hoạt động của HS và nhiều tài liệu đi sâu vào nghiên cứu việc DHTH các nội dung về LSĐLĐP của các tỉnh thành trong cả nước. Tuy nhiên, chưa có tài liệu nào nghiên cứu LSĐLĐP trong dạy học môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học cũng như hướng dẫn tổ chức dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí cho HS tiểu học tỉnh Phú Yên. 1.2. Lí luận về dạy học tích hợp 1.2.1. Khái niệm 1.2.1.1. Tích hợp - Tích hợp là sự kết hợp một cách hữu cơ, có hệ thống các kiến thức trong một môn học hoặc giữa các môn học khác nhau thành một nội dung thống nhất. - Tích hợp có thể hiểu là lồng ghép những nội dung cần thiết vào nội dung vốn có của môn học. Đây là một trong những quan điểm giáo dục nhằm nâng cao NL người học, giúp người học tiếp thu, vận dụng kiến thức, kĩ năng mà mình học được nhằm giải quyết một vấn đề. 1.2.1.2. Dạy học tích hợp Dạy học tích hợp (DHTH) là một quan niệm dạy GV lồng ghép những nội dung giáo dục vào môn học sẵn có, qua các hoạt động học tập do GV tổ chức, hướng dẫn, HS không chỉ biết thu thập, chọn lọc và xử lí thông tin mà còn chủ động nêu vấn đề, vận dụng các tri thức và kĩ năng đã học vào giải quyết các vấn đề học tập và trong cuộc sống. Vì vậy, DHTH giúp cho việc học tập trở nên có ý nghĩa đối với HS, đáp ứng yêu cầu đổi mới trong giáo dục hiện nay. 1.2.2. Mục tiêu của dạy học tích hợp - Các kiến thức gắn liền với kinh nghiệm sống của HS và được vận dụng vào các tình huống cụ thể, có ý nghĩa thực tiễn đối với HS. - DHTH giúp người dạy xác định rõ mục tiêu, phân biệt những nội dung quan trọng khi lựa chọn nội dung dạy học. - DHTH giúp phát triển ở HS những NL giải quyết các vấn đề phức hợp và giúp cho việc học tập trở nên có ý nghĩa hơn đối với HS so với việc dạy học hay giáo dục một cách riêng rẽ. - DHTH dạy cho HS cách sử dụng kiến thức trong bối cảnh thực tiễn. - DHTH giúp xác lập mối quan hệ giữa các kiến thức đã học. 1.2.3. Đặc điểm dạy học tích hợp - DHTH hướng tới người học - DHTH hướng tới phát triển năng lực - DHTH kết hợp giữa lí thuyết với thực hành - DHTH đặt người học vào tình huống thực tế 1.2.4. Hình thức và mức độ dạy học tích hợp Có 3 mức độ tích hợp trong dạy học: Tích hợp toàn phần (integration); Lồng ghép (infusion); Liên hệ (Permeation). 3 mức độ tích hợp có thể tổ chức dạy học LSĐLĐP vào trong các bài học đó như sau:
7 - Dạng 1: Toàn bài có nội dung dạy học về LSĐLĐP. Trong nội dung, chương trình môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học, các bài học tích hợp toàn bài được thể hiện ở các tiết Lịch sử địa phương, Địa lí địa phương theo phân phối chương trình được Bộ Giáo dục và Đào tạo qui định. - Dạng 2: Bài học có một số nội dung, hoạt động lồng ghép dạy học về LSĐLĐP. - Dạng 3: Bài học có một hoặc nhiều nội dung có khả năng bổ sung, liên hệ kiến thức về LSĐLĐP. Các kiến thức về địa phương không được nêu rõ trong SGK nhưng dựa vào kiến thức bài học, GV có thể liên hệ các kiến thức địa phương để làm rõ kiến thức bài học. 1.2.5. Qui trình dạy học tích hợp Có nhiều tác giả đã đưa ra qui trình DHTH, tuy nhiên, mỗi tác giả có cách tiếp cận và qui trình khác nhau và cần mô tả, cụ thể hóa từng bước thực hiện trong qui trình. Qua nghiên cứu, tác giả nhận thấy qui trình tổ chức dạy học của tác giả Trần Thị Thanh Thủy và nhóm tác giả của tài liệu tập huấn là thích hợp với hướng nghiên cứu của đề tài. Cụ thể: Bước 1: Xác định mục tiêu và sản phẩm đầu ra của HS khi kết thúc chủ đề Bước 2: Lựa chọn chủ đề, tình huống tích hợp Bước 3: Xác định các yếu tố khác của quá trình dạy học Bước 4: Thiết kế các hoạt động dạy học Bước 5: Xây dựng công cụ đánh giá Bước 6: Tổ chức dạy học Bước 7: Đánh giá và điều chỉnh kế hoạch dạy học 1.3. Dạy học tích hợp lịch sử, địa lí địa phƣơng trong môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học 1.3.1. Khái niệm Tích hợp LSĐLĐP là sự kết hợp kiến thức về lịch sử và địa lí của địa phương, nơi HS sinh sống vào nội dung bài học thành một nội dung gắn bó chặt chẽ, mật thiết với nhau, giúp người học biết, hiểu và vận dụng những kiến thức, kĩ năng có liên quan đến lịch sử và địa lí, đồng thời giáo dục cho HS lòng yêu quê hương đất nước, lòng tự hào dân tộc và có những thay đổi về thái độ và hành vi cần thiết để góp phần xây dựng quê hương ngày càng tươi đẹp. 1.3.2. Chương trình môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học 1.3.2.1. Quan điểm xây dựng chương trình 1.3.2.2. Mục tiêu chương trình 1.3.2.3. Nội dung chương trình - Phần Lịch sử bắt đầu được dạy từ lớp 4 bao gồm những kiến thức về Lịch sử Việt Nam từ buổi đầu dựng nước (khoảng năm 700 TCN) đến buổi đầu thời Nguyễn và lớp 5 gồm những kiến thức từ thực dân Pháp xâm lược nước ta (1858) đến những năm sau 1975. Mỗi bài học là một sự kiện, hiện tượng hay nhân vật lịch sử tiêu biểu, điển hình của một giai đoạn nhất định trong một bối cảnh cụ thể và liên quan tới rất nhiều sự kiện, hiện tượng và các nhân vật lịch sử trong bối cảnh đó. - Phần Địa lí 4 chủ yếu nhằm cung cấp biểu tượng địa lí và bước đầu hình thành một số khái niệm và mối quan hệ địa lí đơn giản. Những kiến thức được đưa vào nội dung về các vùng miền lãnh thổ khác nhau của Việt Nam dựa theo đặc trưng nổi bật của vùng đó. Mỗi miền chọn “trường hợp mẫu” nhằm tập trung vào một số biểu tượng tiêu biểu của địa lí đất nước. Chương trình Địa lí lớp 5 trình bày kiến thức địa lí tương đối hệ thống theo trật tự từ
8 đặc điểm tự nhiên dân cư, tới đặc điểm kinh tế Việt Nam, sơ lược địa lí các châu lục, các quốc gia tiêu biểu của các châu lục đó, các đại dương. Nội dung lịch sử và địa lí ở trường phổ thông có mối quan hệ, gắn kết với nhau và tác động qua lại lẫn nhau. Các sự kiện, quá trình lịch sử đều diễn ra trong không gian địa lí và chịu tác động bởi các yếu tố địa lí và ngược lại, các hoạt động lịch sử cũng chịu tác động không nhỏ đến các yếu tố địa lí. Ở tiểu học, nội dung lịch sử và địa lí ở tiểu học được thể hiện tích hợp trong môn Lịch sử và Địa lí (chương trình hiện hành và chương trình mới). 1.3.3. Vai trò và ý nghĩa của dạy học tích hợp lịch sử, địa lí địa phương ở tiểu học Tài liệu của Nguyễn Thị Côi, Lâm Quang Dốc,… cho rằng, dạy học LSĐLĐP có vai trò và ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với dạy học ở trường phổ thông nói chung và nhà trường tiểu học nói riêng. LSĐLĐP là nguồn tri thức quan trọng giúp HS hiểu biết về lịch sử địa phương mình, về đặc điểm tự nhiên, kinh tế, xã hội, công cuộc xây dựng và phát triển của địa phương. Qua dạy học LSĐLĐP, HS có những nhận thức cụ thể và sinh động về những truyền thống tốt đẹp của quê hương đất nước của cha ông, những đặc trưng tiêu biểu của địa phương mình và những thành tựu mà quê hương mình đạt được. Không những vậy, dạy học LSĐLĐP còn giúp các em hiểu biết sâu sắc hơn không những về lịch sử, địa lí của dân tộc mà còn thấy được mối liên hệ chặt chẽ giữa LSĐLĐP và LSĐL của dân tộc, khám phá được những nét đặc trưng của quê hương mình. Từ những hiểu biết về LSĐLĐP, HS ý thức trong việc giữ gìn và bảo vệ những di sản văn hóa, những truyền thống tốt đẹp của địa phương mà cha ông để lại. Đồng thời, HS thể hiện lòng say mệ, hứng thú; rèn luyện kĩ năng phân tích, tổng hợp, năng lực khái quát trong học tập môn Lịch sử và Địa lí. 1.3.4. Khả năng dạy học tích hợp lịch sử, địa lí địa phương trong môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học 1.3.4.1. Một số văn bản chỉ đạo Công văn 5982/BGDĐT-GDTH V/v Hướng dẫn thực hiện nội dung giáo dục địa phương các môn học ở Tiểu học ban hành ngày 7 tháng 7 năm 2008. Đối với địa phương tỉnh Phú Yên, Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Phú Yên đã dựa vào công văn của Bộ Giáo dục và Đào tạo đã chỉ đạo việc tổ chức dạy học Lịch sử và Địa lí địa phương ở tiểu học qua công văn số : 1159/GD- ĐT ngày 19 tháng 08 năm 2008 V/v Hướng dẫn thực hiện nhiệm vụ Năm học 2008 - 2009 đối với cấp GDTH”. Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ban hành công văn số 3536/BGDĐT-GDTH V/v biên soạn, thẩm định nội dung giáo dục của địa phương cấp tiểu học trong Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 và tổ chức thực hiện từ năm học 2020 -2021, ban hành ngày 19 tháng 8 năm 2019. 1.3.4.2. Môn Lịch sử và Địa lí với việc dạy học tích hợp lịch sử, địa lí địa phương Chương trình môn Lịch sử và Địa lí được xây dựng mở rộng dần về phạm vi không gian địa lí và không gian xã hội. Kiến thức LSĐLĐP được tích hợp trong các chủ đề về địa phương, vùng miền, đất nước và thế giới qua việc mở rộng về không gian địa lí và xã hội. Ngoài ra chương trình môn học cũng đã kết nối kiến thức, kĩ năng của các môn học và hoạt động giáo dục ở trường học, qua đó, HS được vận dụng kiến thức, kĩ năng của nhiều môn
9 học khác vào giải quyết các vấn đề trong hoạt động và áp dụng vào thực tiễn phù hợp với lứa tuổi. Về nội dung, môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học theo chương trình hiện hành có các tiết lịch sử, địa lí dành cho địa phương và nội dung địa phương cũng được tích hợp qua các chủ đề vùng miền và đất nước; chương trình mới có cấu trúc thành các mạch nội dung, các chủ đề, có nhiều không gian/nội dung để có thể đưa nội dung LSĐLĐP vào tổ chức dạy học, cụ thể đó là mạch nội dung Địa phương em và Duyên hải miền Trung. Đây là cơ hội thuận lợi để GV có thể khai thác nội dung địa phương và tổ chức dạy học LSĐLĐP trong môn học cho HS. Đồng thời, môn học chú trọng đến việc hình thành và phát triển các kĩ năng học tập như: quan sát, nêu nhận xét, thắc mắc, thảo luận, đặt câu hỏi, trình bày..... hiểu biết của bản thân về các sự kiện lịch sử, các biểu tượng địa lí đơn giản của đất nước nói chung và địa phương Phú Yên nói riêng. Đặc biệt, việc dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học tạo sự hứng thú, thu hút sự tham gia tích cực của HS, từ đó GV có thể tổ chức các hoạt động dạy học tích cực nhằm giúp HS chủ động hơn trong việc tìm kiếm tri thức, nâng cao năng lực học tập bộ môn cũng như thể hiện tình yêu mảnh đất nơi mình sinh ra và lớn lên. Có thể khẳng định rằng: Môn Lịch sử và Địa lí là môn học phù hợp và có tiềm năng để GV có thể khai thác các nội dung địa phương không chỉ giáo dục LSĐLĐP cho HS địa phương Phú Yên nói riêng mà cũng phù hợp cho HS cả nước nói chung và thông qua 2 cách tiếp cận cơ bản: khai thác nội dung môn học và tổ chức, sử dụng kết hợp các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học tích cực. 1.4. Đặc điểm tâm sinh lí của học sinh tiểu học và việc dạy học tích hợp lịch sử, địa lí địa phương trong môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học - Đặc điểm hệ thần kinh trực quan hành động và trí nhớ trực quan chiếm ưu thế nên học tập qua thực địa, trải nghiệm thực tế và tổ chức các hoạt động dự án các nội dung LSĐLĐP với các biểu tượng cụ thể sẽ tạo hứng thú học tập, phù hợp với HS lớp 4,5. - Hoạt động nhận thức mang tính cụ thể và xúc cảm của các em HS thuận lợi cho GV khi đưa ra những định hướng cho nội dung học tập, tổ chức các hoạt động trải nghiệm, xây dựng chủ đề tích hợp nội dung LSĐLĐP. Tuy nhiên, vì sự chú ý và ý chí của các em chưa bền vững nên GV cần lưu ý, kiểm soát việc thực hiện các hoạt động học tập của HS, khuyến khích các em thực hiện các nhiệm vụ đã đề ra. 1.5. Thực trạng dạy học tích hợp lịch sử, địa lí địa phƣơng trong môn Lịch sử và Địa lí ở các trƣờng tiểu học tỉnh Phú Yên Chúng tôi đã tiến hành điều tra 20 trường Tiểu học trên địa bàn tỉnh Phú Yên với 4340 HS và 153 GV. Kết quả thu được qua phiếu điều tra như sau - GV tiểu học hiện nay đã có nhận thức đúng đắn về vai trò, mục đích về dạy học LSĐLĐP ở trường tiểu học, bước đầu có ý thức sử dụng phối hợp nhiều hình thức tổ chức các hoạt động học tập về LSĐLĐP trong công tác giảng dạy của mình tuy nhiên hiệu quả chưa được như mong muốn. GV còn gặp nhiều khó khăn trong việc lựa chọn nội dung và cách thức tổ chức các hoạt động dạy học LSĐLĐP. - GV gặp nhiều khó khăn trong việc lựa chọn nội dung và tài liệu hướng dẫn cách thức tổ chức dạy học tích hợp LSĐLĐP. Ở nhiều trường tiểu học, các tiết học LSĐL, ĐLĐP còn mang tính hình thức, đối phó, không lôi cuốn hứng thú của HS. Vì vậy, cần có sự hướng dẫn
10 về qui trình tổ chức DHTH các nội dung về LSĐLĐP và các gợi ý về chủ đề, các nội dung về LSĐLĐP phù hợp với đối tượng HS tiểu học để GV có cơ sở để lựa chọn và những biện pháp để tổ chức các hoạt động nhằm đem lại hiệu quả tốt nhất, nhằm phát huy năng lực học tập của HS. - HS rất muốn tìm hiểu về lịch sử, địa lí của địa phương mình, tuy nhiên các em ít được tham gia vào các hoạt động do GV tổ chức. Các tiết Lịch sử địa phương, Địa lí địa phương GV thường xem nhẹ hoặc chỉ tổ chức qua loa; các kiến thức địa phương không được đưa vào nội dung ôn tập, kiểm tra nên các em thường coi nhẹ, thậm chí không quan tâm đến nội dung này. CHƢƠNG 2. QUI TRÌNH VÀ BIỆN PHÁP DẠY HỌC TÍCH HỢP LỊCH SỬ, ĐỊA LÍ ĐỊA PHƢƠNG TRONG MÔN LỊCH SỬ VÀ ĐỊA LÍ CHO HỌC SINH TIỂU HỌC TỈNH PHÚ YÊN 2.1. Nguyên tắc dạy học tích hợp lịch sử, địa lí địa phƣơng LSĐLĐP môn Lịch sử và Địa lí 2.1.1. Đảm bảo mục tiêu chương trình môn Lịch sử và Địa lí 2.1.2. Đảm bảo tính vừa sức với học sinh 2.1.3. Đảm tính xác thực với thực tiễn 2.1.4. Đảm bảo tính linh hoạt và sáng tạo 2.1.5. Đảm bảo tính khả thi và hiệu quả 2.2. Xây dựng qui trình dạy học tích hợp lịch sử, địa lí địa phƣơng trong môn Lịch sử và Địa lí cho học sinh tiểu học tỉnh Phú Yên Dạy học tích hợp LSĐLĐP vào môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học có thể được tiến hành theo các giai đoạn sau: Giai đoạn 1: Xây dựng kế hoạch dạy học tích hợp - Bước 1: Xác định mục tiêu, nội dung tích hợp LSĐLĐP trong chương trình môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học - Bước 2: Lựa chọn các hình thức, phương pháp, phương tiện dạy học để tổ chức dạy học tích hợp kiến thức LSĐLĐP - Bước 3: Thiết kế các hoạt động dạy học tích hợp Giai đoạn 2: Tổ chức dạy học tích hợp Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ học tập Bước 2: Tổ chức các hoạt động dạy học tích hợp cho HS Bước 3: Tổ chức HS báo cáo kết quả hoạt động học tập Giai đoạn 3: Đánh giá học sinh Bước 1: Đánh giá thường xuyên Bước 2: Đánh giá cải tiến 2.3. Một số biện pháp dạy học tích hợp lịch sử, địa lí địa phƣơng trong môn Lịch sử và Địa lí cho học sinh tiểu học tỉnh Phú Yên 2.3.1. Xác định nội dung lịch sử, địa lí tỉnh Phú Yên Dựa vào các tài liệu với nội dung về LSĐLĐP tỉnh Phú Yên được xuất bản, chúng tôi lựa chọn các kiến thức về LSĐLĐP đảm bảo tính khoa học, cập nhật các vấn đề thời đại
11 phù hợp với nội dung chương trình, đảm bảo tính kế thừa và phát triển. Tạo điều kiện cho HS được thực hành, trải nghiệm, khám phá tri thức, hình thành kĩ năng và các năng lực cần thiết trong học tập bộ môn. Bảng địa chỉ tích hợp nội dung lịch sử địa phương Bài học Nội dung tích hợp Mức độ Phần Lịch sử lớp 4 - Năm 1597, Chúa Nguyễn Hoàng giao trọng trách cho Bài 22: Cuộc khẩn Lương Văn Chánh đưa các hộ dân đến các cứ Cù Mông, Bà Lồng hoang ở Đàng Đài, Đà Diễn, Đà Nông nơi có nhiều con sông lớn, đất đai ghép Trong tươi tốt, sông nước hài hòa, vũng vịnh gần kề; khai khẩn đất hoang lập làng, lập ấp Bài 24: Nghĩa - Nhân dân Phú Yên đã hưởng ứng cuộc khởi nghĩa Tây quân Tây Sơn tiến Sơn ngay từ đầu. Tạo điều kiện thuận lợi cho khởi nghĩa Liên hệ ra Thăng Long giành thắng lợi. - Lỗ Chảo, Ngân Điền, Sơn Xuân,... ở Phú Yên là nơi chế Bài 25: Quang tạo ra các loại vũ khí: hỏa cầu, hỏa nổ, hỏa long,…và mở Trung đại phá Liên hệ những xưởng đúc rèn vũ khí lớn cho quân đội Tây Sơn, góp quân Thanh phần không nhỏ làm nên đại thắng quân Thanh. Bài 26: Những - Khoa đầu tiên mở vào năm 1789 gọi là khoa Minh Kinh. chính sách về kinh Phan Văn Biên, người huyện Tuy Hòa, phủ Phú Yên đỗ Liên hệ tế và văn hóa của hạng ưu. Sau khi đỗ, Phan Văn Biên được bổ làm Huấn đạo vua Quang Trung ở Phú Yên. Lịch sử địa - Lịch sử hình thành đất Phú Toàn phương - Văn hóa truyền thống của địa phương phần Phần Lịch sử lớp 5 Bài 7: Đảng - Ngày 5/10/1930, Phan Lưu Thanh thành lập chi bộ Đảng Cộng sảnViệt Nam Cộng sản đầu tiên tại Phú Yên tại thôn Đồng Bé, xã Xuân Liên hệ ra đời Long, huyện Đồng Xuân. Ngày 24/8/1945, nhân dân Phú Yên dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam và Mặt trận Việt Minh đã Bài 9: Cách vùng lên khởi nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân, phá Liên hệ mạng mùa thu tung gông xiềng 80 năm nô lệ, thoát khỏi ách áp bức của đế quốc, thực dân phong kiến. Bài 12: - Tình hình giặc ngoại xâm sau 1945. Vượt qua tình thế - Biện pháp chống lại 3 loại giặc của tỉnh Phú Yên. Liên hệ hiểm nghèo Bài 13: “Thà hi Ngày 26/6/1946, quân dân Tuy Hòa vẫn giữ vững thế trận sinh tất cả chứ và lập nhiều chiến công xuất sắc và chi viện tích cực cho Liên hệ nhất định không chiến trường Nam Trung Bộ. chịu mất nước” Bài 17: Chiến Từ ngày 20/1/1954 đến tháng 6/1954, quân dân Phú Yên Liên hệ
12 thắng lịch sử Điện đập tan chiến dịch Át-Lăng của giặc Pháp, chia lửa cùng Biên Phủ chiến trường chính Điện Biên Phủ. - Ngày 7/9/1954, chính quyền Ngô Đình Diệm xả súng Bài 19: Nước nhà vào đoàn biểu tình của nhân dân Tuy An, gây ra vụ thảm sát Liên hệ bị chia cắt Ngân Sơn - Chí Thạnh làm 64 người chết, 76 người bị thương tại Nhà Thương và khu Nhà hát Nhân dân huyện Bài 20: Bến Tre “Cuộc Đồng khởi Hòa Thịnh - điểm mở đầu phong trào Liên hệ “đồng khởi” giải phóng các tỉnh đồng bằng khu V” vào ngày 22/12/1960. - Vũng Rô là một vùng nước sâu nằm ở chân Đèo Cả, nước rất sâu, tàu 100 tấn có thể vào dễ dàng. Từ tháng 7/ 1964, theo chỉ thị của Trung ương Đảng, Vũng Rô được chọn để làm bến tiếp nhận vũ khí miền Bắc chi viện cho Bài 22: Đường Phú Yên và liên tỉnh. Trường Sơn - Từ ngày 28/11/1964 đến 2/2/1965, tàu 41 đã ba lần đưa Liên hệ vũ khí chi viện theo đường Hồ Chí Minh trên biển từ miền Bắc vào bến Vũng Rô an toàn với gần 200 tấn vũ khí, thuốc men, hàng quân sự, đem lại cho quân và dân Phú Yên một tiềm lực mới. Đến chuyến tàu thứ 4 mang số hiệu 143 bị địch phát hiện vào ngày 16/02/1965. - Trong đêm 29 rạng sáng 30/01, các đơn vị vũ trang nổ súng mở màn cuộc tiến công và nổi dậy xuân Mậu Thân Bài 23: Sấm sét 1968 tất cả các huyện lị, chi khu, thị trấn trong tỉnh đều bị đêm giao thừa Liên hệ ta tấn công. Cuộc tiến công và nổi dậy chia làm 2 đợt: + Đợt 1: Bắt đầu từ 30/01 đến 05/02/1968. + Đợt 2: Bắt đầu từ tháng 3/1968. Bài 26: Tiến vào - Ngày 1/4/1975, thị xã Tuy Hòa được hoàn toàn giải Dinh Độc lập phóng, cờ Mặt trận dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam Liên hệ tung bay trên đỉnh núi Nhạn Tháp. Lịch sử địa - Tìm hiểu tiếng quê em Toàn phương - Những người con anh hùng đất Phú phần Bảng địa chỉ tích hợp nội dung địa lí địa phương Bài Nội dung tích hợp Mức độ Phần Địa lí lớp 4 - Khái niệm bản đồ, lược đồ Bài 2,3: Làm - Làm quen các yếu tố của bản đồ (giới thiệu bản đồ tỉnh Liên hệ quen Bản đồ Phú Yên) - Cách sử dụng bản đồ - Xác định đồng bằng Phú Yên thuộc dải đồng bằng Bình Bài 24: Dải đồng Phú bằng duyên hải Liên hệ - Đặc điểm khí hậu địa phương Phú Yên miền Trung - Đặc điểm địa hình
13 Bài 25: Người - Dân cư, dân tộc có ở địa phương dân và hoạt động - Điều kiện để phát triển các hoạt động sản xuất của địa sản xuất ở đồng phương Liên hệ bằng Duyên hải miền Trung Bài 26: Người - Hoạt động du lịch, công nghiệp của địa phương dân và hoạt động - Kể tên, thuyết trình, sưu tầm tranh ảnh một số lễ hội sản xuất ở đồng - Qui trình sản xuất đường Liên hệ bằng Duyên hải miền Trung (tt) Bài 29: Biển, - Mô tả vùng biển địa phương, (sử dụng bản đồ) Liên hệ đảo, quần đảo - Vai trò của biển, đảo ở địa phương - Khai thác khoáng sản ở địa phương: tài nguyên, sản Bài 30: Khai thác phẩm, vai trò khác khoáng sản, - Đánh bắt và nuôi trồng hải sản: hoạt động ở địa phương, Liên hệ hải sản ở vùng sản phẩm, giá trị hải sản đối với nền kinh tế địa phương biển Việt Nam - Nguyên nhân gây cạn kiệt, giải pháp Phần Địa lí lớp 5 - Địa hình ở địa phương em (đồi núi hay đồng bằng; tên Bài 2: Địa hình, các dãy núi; đặc điểm địa hình). Liên hệ khoáng sản - Các loại khoáng sản ở địa phương. - Khí hậu địa phương: nhiệt độ, loại khí hậu, ảnh hưởng Bài 3: Khí hậu của khí hậu đến đời sống và hoạt động sản xuất của con Liên hệ người - Sông ngòi địa phương (phân bố, tên các con sông, đặc điểm sông ngòi; nhận xét nước sông ở địa phương) Bài 4: Sông ngòi - Giải thích vì sao sông miền Trung thường ngắn và dốc Liên hệ - Ảnh hưởng của nước sông đến đời sống và sản xuất của người dân - Vùng biển ở địa phương (địa phương tiếp giáp với biển; đặc điểm, vai trò, tên một số hải sản đặc trưng của địa Bài 5: Vùng biển phương) Liên hệ nước ta - Tên các bãi biển của địa phương - Những điểm thuận lợi và khó khăn của người dân vùng biển của địa phương Bài 6: Đất và - Tên, đặc điểm các loại đất chính ở địa phương Liên hệ rừng - Đặc điểm rừng địa phương, vai trò của rừng - Số liệu dân số ở địa phương (so với các địa phương khác trong tỉnh) Bài 8: Dân số - Tình hình gia tăng dân số Liên hệ nước ta - Hậu quả của việc gia tăng dân số - Các biện pháp kế hoạch hóa ở địa phương
14 - Tên các dân tộc ở địa phương Bài 9: Các dân - Mật độ dân số ở địa phương(sự thay đổi về mật độ dân số tộc và sự phân bố Liên hệ theo thời gian) dân cư - Sự phân bố dân cư Bài 10: Nông - Tìm hiểu các ngành sản xuất nông nghiệp ở địa phương Liên hệ nghiệp - Các loại cây trồng, vật nuôi; đặc điểm; giá trị - Tìm hiểu các hoạt động chính của ngành lâm nghiệp của Bài 11: Lâm địa phương; so sánh, nhận xét diện tích rừng, thủy sản hiện nay Liên hệ nghiệp và thủy sản với những năm trước. - Tìm hiểu các ngành công nghiệp, thủ công; sản phẩm của Bài 12, 13: Công ngành. Liên hệ nghiệp - Vai trò, vị trí, giá trị của sản phẩm của địa phương - Các làng nghề truyền thống - Các loại hình giao thông vận tải ở địa phương Bài 14: Giao - Tình hình, vai trò của các loại hình giao thông vận tải ở Liên hệ thông vận tải địa phương - Sự phát triển hệ thống giao thông vận tải ở địa phương. - Hoạt động, sản phẩm của ngành thương mại ở địa Bài 15: Thương phương Liên hệ mại và du lịch - Điều kiện để phát triển du lịch; hoạt động, địa điểm du lịch ở địa phương - Thiên nhiên Phú Yên Toàn Địa lí địa phương - Hoạt động kinh tế phần 2.3.2. Vận dụng một số phương pháp dạy học trong dạy học tích hợp lịch sử, địa lí địa phương trong môn Lịch sử và Địa lí cho học sinh tiểu học tỉnh Phú Yên 2.3.2.1. Phương pháp dự án Phương pháp dự án được sử dụng vào những bài học có mức độ tích hợp toàn phần: lịch sử địa phương, địa lí địa phương. Ngoài ra, ở các dạng bài có mức độ lồng ghép, liên hệ. Giai đoạn 1. Lập kế hoạch Bước 1. Lựa chọn chủ đề Bước 2. Xây dựng các tiểu chủ đề Bước 3. Lập kế hoạch các nhiệm vụ cần thực hiện Giai đoạn 2. Thực hiện dự án Bước 1. Thu thập thông tin Bước 2. Xử lí thông tin Bước 3. Tổng hợp thông tin Giai đoạn 3. Tổng hợp, báo cáo kết quả Bước 1. Xây dựng sản phẩm Bước 2. Báo cáo trình bày sản phẩm Bước 3. Đánh giá
15 2.3.2.2. Phương pháp giải quyết vấn đề - Phương pháp giải quyết vấn đề được sử dụng vào những bài học có mức độ tích hợp toàn phần: lịch sử địa phương, địa lí địa phương; những bài học này thường có nội dung học tập về địa phương tương đối rộng, dễ xây dựng những tình huống có vấn đề. Bước 1. Xây dựng các vấn đề học tập - GV nghiên cứu kĩ mục tiêu và nội dung bài học và nội dung LSĐLĐP tỉnh Phú Yên có liên quan. - GV xây dựng các vấn đề trong dạy học LSĐLĐP tỉnh Phú Yên - Dự kiến các hướng giải quyết của HS Bước 2. Tổ chức cho HS giải quyết vấn đề - GV đưa ra vấn đề có liên quan đến nội dung bài học - HS tiếp nhận tình huống, phân tích vấn đề, nội dung của tình huống - HS huy động kiến thức có liên quan và đưa ra các giả thuyết để giải quyết tình huống/ vấn đề học tập mà GV đưa ra. - Dựa vào các kiến thức đã học để có thể lập luận, trình bày giải pháp - HS các nhóm trình bày các cách giải quyết vấn đề đặt ra Bước 3. Kiểm tra kết quả, kết luận vấn đề - GV tổ chức cho HS các nhóm đưa ra ý kiến, nhận xét, bổ sung các thông tin của các nhóm trình bày; đặt câu hỏi chất vấn cho các nhóm khác (nếu có) - GV kết luận (nội dung kiến thức của bài học), đưa ra các hướng nghiên cứu tiếp theo (nếu có) 2.3.2.3. Phương pháp thảo luận Phương pháp thảo luận được sử dụng vào tất cả các bài học ở các mức độ toàn phần, lồng ghép, liên hệ. Bước 1. Chuẩn bị - GV xác định chủ đề, nội dung về LSĐLĐP tỉnh Phú Yên cần được thảo luận. .- Lập kế hoạch cho HS thảo luận Bước 2. Tổ chức cho HS thảo luận nhóm - GV giao nhiệm vụ thảo luận - GV tổ chức cho HS thảo luận nhóm Bước 3. Báo cáo kết quả thảo luận GV tổ chức cho các nhóm trình bày kết quả thảo luận. Bước 4. Tổng kết - GV nhận xét kết quả làm việc của các nhóm, tổng kết và đưa ra kết luận cho nội dung thảo luận. - GV có thể gợi ý, đưa ra các nhiệm vụ tìm tòi có liên quan. 2.3.2.4. Phương pháp trò chơi Phương pháp trò chơi thường được sử dụng trong các bài học với mức độ lồng ghép, liên hệ; qua các trò chơi, HS không những dễ dàng tìm hiểu về địa phương mình. Bước 1. Chuẩn bị - GV xác định chủ đề, nội dung về LSĐLĐP tỉnh Phú Yên để tổ chức cho HS - Xác định mục tiêu trò chơi - Lập kế hoạch tổ chức trò chơi
16 Bước 2. Tổ chức cho HS thực hiện các trò chơi học tập - GV phố biến trò chơi - GV tổ chức HS chơi Bước 3. Tổng kết trò chơi - GV dựa vào yêu cầu, nội dung, kết quả để đánh giá (HS đánh giá) - GV có thể “thưởng” hoặc “phạt” người thắng hoặc người thua, nhận xét thái độ của người tham dự và rút kinh nghiệm. GV tổng kết lại những gì cần học qua trò chơi 2.3.3. Tăng cường sử dụng các phương tiện dạy học Để nâng cao hiệu quả dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí ở Tiểu học, GV cần tăng cường sử dụng các lược đồ, biểu đồ, tranh ảnh, sơ đồ, videp clip,… Những phương tiện dạy học (PTDH) này đóng vai trò quan trọng vừa là công cụ để GV tổ chức các hoạt động học tập (dự án, quan sát, tình huống vấn đề,...) đồng thời kích thích sự hứng thú cho HS. PTDH vừa là phương tiện vừa là nguồn tri thức để HS chủ động tìm hiểu, phân tích, so sánh, tổng hợp… để khai thác các PTDH nhằm giải quyết nhiệm vụ học tập được giao. Bên cạnh đó, các PTDH còn giải thích, minh họa các thông tin HS vừa được cung cấp, tìm hiểu, đồng thời giúp GV củng cố, ôn tập lại những kiến thức về LSĐLĐP mà HS vừa học. 2.3.4. Đổi mới đánh giá trong dạy học tích hợp lịch sử, địa lí địa phương Để đánh giá kiến thức về LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học, chúng tôi sử dụng các công cụ đánh giá sau: * Đánh giá qua sản phẩm học tập Phương pháp đánh giá này được sử dụng cho các dự án học tập, vở bài tập, hoặc sản phẩm hoạt động học tập của HS,…. Đây là những minh chứng có giá trị, cụ thể, qua sản phẩm, GV đánh giá được năng lực của HS. * Đánh giá qua quan sát hoạt động học của HS Qua quan sát các hoạt động HS của HS, GV sẽ thu thập được những thông tin về HS về những hoạt động, thái độ, … của HS trong những hoàn cảnh cụ thể. Nhờ đó, GV đánh giá được các thao tác, kĩ năng giải quyết vấn đề,.. từ đó có thể đưa ra những nhận xét về kết quả học tập của HS được công bằng, khách quan hơn. * Đóng vai, xử lí tình huống Đóng vai, xử lí tình huống là kĩ thuật đánh giá quá trình dạy học tích hợp LSĐLĐP. Qua đóng vai, HS được sáng tạo, xây dựng đoạn đối thoại có cấu trúc chặt chẽ, dựa trên việc vận dụng những kiến thức đã học, kinh nghiệm của bản thân để đưa ra các cách xử lí những tình huống thực tiễn của cuộc sống. * Đánh giá qua hỏi đáp Đánh giá qua hỏi đáp (kiểm tra miệng) là phương pháp GV nhận được câu trả lời trực tiếp của HS có liên quan đến nội dung học tập. Hỏi đáp thường được sử dụng trong kiểm tra bài cũ, bài mới hoặc củng cố kiến thức vào cuối tiết học. * Đánh giá qua bài kiểm tra Các câu hỏi kiểm tra các kiến thức về LSĐLĐP qua môn Lịch sử và Địa lí cho HS tiểu học ở Phú Yên gồm câu hỏi trắc nghiệm và câu hỏi tự luận. Các câu hỏi được thiết kế theo các mức sau:
17 Mức 1: Nhận biết, nhắc lại kiến thức, kĩ năng đã học; Mức 2: Hiểu kiến thức, kĩ năng đã học, trình bày, giải thích được kiến thức theo cách hiểu của cá nhân; Mức 3: Biết vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học để giải quyết những vấn đề quen thuộc, tương tự trong học tập, đời sống; Mức 4: Vận dụng các kiến thức, kĩ năng đã học để giải quyết vấn đề mới hoặc đưa ra những phản hồi hợp lí trong học tập, cuộc sống một cách linh hoạt. CHƢƠNG 3. KHẢO NGHIỆM VÀ THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM 3.1. Khảo nghiệm về qui trình và biện pháp dạy học tích hợp lịch sử, địa lí địa phƣơng 3.1.1. Mục đích khảo nghiệm - Xác định tính khả thi của qui trình và các biện pháp dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học. - Lấy ý kiến góp ý để điều chỉnh qui trình và các biện pháp đã đề xuất để phục vụ cho thực nghiệm sư phạm. 3.1.2. Đối tượng khảo nghiệm Thành phần các chuyên gia tham gia khảo nghiệm, góp ý cho qui trình và các biện pháp tổ chức dạy học đã đề xuất bao gồm: - Hiệu trưởng, hiệu phó một số trường tiểu học trên địa bàn tỉnh Phú Yên: 17 người. - Các chuyên gia về khoa học giáo dục: 10 người. - Giáo viên giảng dạy ở một số trường tiểu học: 75 GV 3.1.3. Phương pháp khảo nghiệm Quá trình khảo nghiệm được thực hiện bằng cách lấy ý kiến của chuyên gia để khảo sát tính khả thi của qui trình đã xây dựng và các biện pháp dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học; từ đó, tập hợp các thông kê mô tả để có những kết quả về khảo nghiệm này. 3.1.4. Kết quả khảo nghiệm Chúng tôi tiến hành lấy ý kiến từ 102 cán bộ quản lí, GV, nhà khoa học về tính khả thi và hiệu quả của qui trình và các biện pháp dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học đã đề xuất. Các đối tượng khảo nghiệm dựa trên kinh nghiệm giảng dạy, nghiên cứu, quản lí của mình để đóng góp ý kiến, nhận xét, đánh giá tính khả thi và hiệu quả của qui trình và biện pháp đã đề xuất vào phiếu. Kết quả thu được từ việc trưng cầu ý kiến của cán bộ quản lí, GV và các nhà khoa học, chuyên gia giáo dục được thể hiện qua bảng: Bảng. Kết quả khảo nghiệm qui trình dạy học tích hợp Mức độ khả thi (KT) TT Qui trình Rất KT KT Ít KT Không KT SL % SL % SL % SL % 1 Xây dựng kế hoạch dạy 22 21.6 77 75.5 3 2.9 0 0 học tích hợp 2 Tổ chức dạy học tích hợp 79 77.5 20 19.6 3 2.9 0 0 3 Đánh giá học sinh 19 18.6 76 74.5 7 6.9 0 0 Kết quả khảo nghiệm cho thấy, qui trình thực hiện tổ chức dạy học tích hợp LSĐLĐP đều có tính khả thi chiếm hơn 65%. Các giai đoạn thực hiện trong qui trình đều có thể thực
18 hiện hiệu quả và không có giai đoạn nào có đánh giá không khả thi. Kết quả thu được từ phiếu khảo nghiệm cho thấy các đối tượng được khảo nghiệm đã tán thành với qui trình mà tác giả đã xây dựng. Trong đó giai đoạn “Tổ chức dạy học tích hợp” được đánh giá rất khả thi là 77.5%, giai đoạn “Xây dựng kế hoạch dạy học tích hợp” và giai đoạn “Đánh giá HS” được đánh giá là khả thi lần lượt là 75.5% và 74.5%. Điều này chứng tỏ các giai đoạn thực hiện trong qui trình dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí cho HS tiểu học tỉnh Phú Yên là hoàn toàn phù hợp, đáp ứng với yêu cầu của mục tiêu chương trình về dạy học nội dung LSĐLĐP qua môn Lịch sử và Địa lí. Bảng 3.2. Kết quả khảo nghiệm các biện pháp Mức độ khả thi (KT) T Không Các biện pháp Rất KT KT Ít KT T KT SL % SL % SL % SL % Xác định nội dung lịch sử, địa lí 1 72 70.6 24 23.5 4 3.9 0 0 tỉnh Phú Yên Vận dụng một số phương pháp dạy học: Phương pháp dự án 19 18.6 68 66.7 10 9.8 5 4.9 2 Phương pháp giải quyết vấn đề 19 18.6 58 56.7 18 17.6 7 6.9 Phương pháp trò chơi 71 69.6 29 28.4 2 1.96 0 0 Phương pháp thảo luận 89 87.3 13 12.7 0 0 0 0 Vận dụng phối hợp các phương tiện 70 68.6 29 28.4 2 1.96 1 0.9 3 dạy học 8 4 Đổi mới kiểm tra, đánh giá 21 20.6 74 72.5 7 6.9 0 0 Tất cả các biện pháp đều đánh giá là khả thi. Trong đó, biện pháp được đánh giá cao nhất là “Xác định nội dung lịch sử, địa lí địa phương” (70.6%), tiếp theo là biện pháp “Phối hợp các phương tiện dạy học” (68.6%). Điều này cho thấy việc xác định nội dung lịch sử, địa lí tỉnh Phú Yên là một trong những biện pháp quan trọng cho sự thành công của qui trình tổ chức dạy học tích hợp LSĐLĐP bởi vì nếu không xác định được các nội dung LSĐLĐP thì GV không có ngữ liệu để tổ chức các hoạt động học tập có hiệu quả. Với kết quả khảo nghiệm và những phân tích như trên, tác giả hoàn toàn có thể khẳng định tính khả thi của các biện pháp đã đề xuất. 3.2. Khái quát quá trình thực nghiệm 3.2.1. Mục đích thực nghiệm Kiểm nghiệm hiệu quả và tính khả thi của qui trình và các biện pháp tổ chức dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí đã được xây dựng và đề xuất bằng cách thực nghiệm sư phạm tại một số trường tiểu học tỉnh Phú Yên. 3.2.2. Nội dung thực nghiệm Chúng tôi tiến hành tổ chức dạy học thực nghiệm theo các bài học được thiết kế dựa vào qui trình và các biện pháp dạy học tích hợp LSĐLĐP trong môn Lịch sử và Địa lí ở tiểu học đã đề xuất. 3.2.3. Phạm vi thực nghiệm 3.2.3.1. Địa bàn tiến hành thực nghiệm Thực nghiệm được thực hiện tại 3 trường tiểu học thuộc địa bàn tỉnh Phú Yên là