Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Khoa học Giáo dục: Phát triển năng lực tự học cho học sinh thông qua dạy học hóa học hữu cơ lớp 11 ở trường Trung học phổ thông

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

17
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của Luận án nhằm xây dựng cấu trúc năng lực tự học và đề xuất một số biện pháp phát triển năng lực tự học cho HS phổ thông, góp phần nâng cao chất lượng dạy học hóa học hữu cơ ở trường THPT. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Khoa học Giáo dục: Phát triển năng lực tự học cho học sinh thông qua dạy học hóa học hữu cơ lớp 11 ở trường Trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI VƢƠNG CẨM HƢƠNG Ph¸t triÓn n¨ng lùc tù häc cho häc sinh th«ng qua d¹y häc hãa häc h÷u c¬ LíP 11 ë tr-êng Trung häc phæ th«ng Chuyên ngành: LL&PPDH bộ môn Hoá học Mã số: 9.14.01.11 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI – 2020
Công trình đƣợc hoàn thành tại Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội Người hướng dẫn khoa học: GS.TSKH. Nguyễn Cƣơng Phản biện 1: PGS.TS Nguyễn Thị Sửu Phản biện 2: PGS.TS Phùng Quốc Việt Phản biện 3: PGS.TS Nguyễn Quang Tùng Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Trường họp tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội vào hồi …..giờ … ngày … tháng… năm 2020 Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện: Thư viện Quốc Gia, Hà Nội hoặc Thư viện Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ĐÃ CÔNG BỐ 1. Vƣơng Cẩm Hƣơng (2016), Phát triển năng lực tự học của sinh viên ngành Sư phạm Hóa học trong dạy học Hóa học hữu cơ ở trường đại học, Tạp chí khoa học Đại học Sư phạm Hà Nội, số 6A, tr 198-206. 2. Vƣơng Cẩm Hƣơng (06/2016), Thực trạng về năng lực tự học của sinh viên ngành sư phạm Hóa và phát triển năng lực tự học của sinh viên, Kỷ yếu Hội thảo khoa học cấp quốc gia, tr 369-376. 3. Vƣơng Cẩm Hƣơng (09/2016), Classroom teaching procedures for developing students' self-learning capacity at university, Proceedings of international scientific conference, Rajabhat Maha Sarakham University, pp 166-172. 4. Vƣơng Cẩm Hƣơng (2017), Phát triển năng lực tự học của học sinh THPT trong dạy học hóa học thông qua phương pháp dạy học hợp đồng, Tạp chí khoa học và công nghệ Trường ĐH Phạm Văn Đồng, số 12, tr 148-155. 5. Vƣơng Cẩm Hƣơng (12/2017), Phát triển năng lực tự học của học sinh qua thiết kế các hoạt động học theo chủ đề môn Hóa học ỏ THPT, Kỷ yếu Hội thảo khoa học quốc tế Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, tr 516-526. 6. Vƣơng Cẩm Hƣơng (03/2018), Quy trình xây dựng bài học theo chủ đề môn hóa học định hướng phát ttriển năng lực tự học của học sinh, Tạp chí khoa học Trường Đại học Sư phạm - Đại học Đà Nẵng, số 27(01), tr 80-84 . 7. Vƣơng Cẩm Hƣơng (10/2018), Thiết kế hoạt động tự học theo chủ đề môn hóa học nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh THPT, Tạp chí Giáo dục, Số 439, tr 39-44. 8. Vƣơng Cẩm Hƣơng (11/2018), Thực trạng phát triển năng lực tự học môn hóa học của học sinh và thiết kế phiếu hướng dẫn tự học môn hóa học cho học sinh ở Trung học phổ thông,Tạp chí khoa học Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Số 8, tr 156-166. 9. Vƣơng Cẩm Hƣơng, Nguyễn Cương (06/2019), Phát triển năng lực tự học của học sinh qua thiết kế khóa học trên hệ thống quản lí học tập moodle,Kỷ yếu Hội thảo Quốc tế Trường Đại học Giáo dục, tr 284-296.
1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Thế kỷ XXI - kỉ nguyên của công nghệ thông tin (CNTT), truyền thông và nền kinh tế trí thức với cuộc cách mạng công nghệ 4.0. Trước xu thế đó, nhiều quốc gia trên thế giới đã xác định: Đổi mới về giáo dục và đào tạo là nhân tố cơ bản quyết định đến sự phát triển bền vững của quốc gia. Cùng với xu hướng quốc tế hóa, Đảng và Nhà nước ta đã coi phát triển năng lực (NL) là nhiệm vụ hàng đầu trong đổi mới giáo dục những năm học sắp tới, cụ thể là trong kế hoạch hành động của ngành giáo dục triển khai Chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết 29- NQ/TW cũng đã chỉ đạo: “Các cơ sở giáo dục và đào tạo đẩy mạnh đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực cá nhân của người học, áp dụng các phương pháp, kỹ thuật dạy học tích cực, chú trọng rèn luyện phương pháp tự học...”. Do đó, nhiệm vụ cơ bản của dạy học ở nhà trường phổ thông hiện nay là không chỉ dừng lại ở việc cung cấp cho HS một hệ thống kiến thức, mà quan trọng hơn là: “Tiếp tục đổi mới phương pháp giáo dục theo hướng: phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo, bồi dưỡng phương pháp tự học, hứng thú học tập, kĩ năng hợp tác, ...”. Như vậy, có thể thấy rằng năng lực tự học (NLTH) là năng lực quan trọng cần được phát triển để HS có thể thích ứng trước những chuyển biến không ngừng của cuộc sống, hòa nhập với thế giới công nghệ và không ngừng học tập để nâng cao trình độ. Bên cạnh đó, chương trình giáo dục phổ thông tổng thể cũng xác định NLTH là một trong ba NL chung cần hình thành và phát triển cho HS và đưa ra mục tiêu “Chương trình giáo dục trung học phổ thông giúp học sinh tiếp tục phát triển những phẩm chất, năng lực cần thiết đối với người lao động, ý thức và nhân cách công dân; khả năng tự học và ý thức học tập suốt đời; khả năng lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với năng lực và sở thích”. Trên cơ sở đó, chương trình môn Hóa học cũng xác định các NL cần phát triển trong dạy học hóa học phổ thông là “NL nhận thức hóa học, NL tìm hiểu thế giới tự nhiên dưới góc độ hóa học, NL vận dụng kiến thức kĩ năng đã học”. Để đạt được mục tiêu trên, đòi hỏi người học phải có khả năng tự tìm hiểu kiến thức hóa học một cách toàn diện, đầy đủ qua các phương tiện dạy học khác nhau. Nói cách khác, người học là chủ thể độc lập trong các hoạt động học tập môn Hóa học. Vì vậy, phát triển NLTH cho HS phổ thông là một nhiệm vụ quan trọng, cấp thiết, có tầm quan trọng chiến lược lâu dài.
2 Hóa học hữu cơ (HHC) là ngành khoa học nghiên cứu về các hợp chất hữu cơ (HCHC) với khối lượng kiến thức khá lớn và khó so với phân phối chương trình và trình độ nhận thức đối với lứa tuổi học sinh phổ thông . Vì vậy, người học cần phải nỗ lực nhiều trong suốt quá trình học tập. Mặc dù vậy, việc tự học HHC của HS còn gặp nhiều khó khăn như: Chưa biết tìm kiếm tài liệu phù hợp, không có sự hướng dẫn của GV để có thể tự học (TH) hiệu quả, sách giáo khoa thiếu hướng dẫn để TH, ....Từ thực tiễn trên, việc phát triển NLTH trong dạy học hóa học hữu cơ ở trường phổ thông là nhiệm vụ quan trọng, cấp thiết, có tầm quan trọng chiến lược lâu dài. Từ những lí do trên, đề tài “Phát triển năng lực tự học cho học sinh thông qua dạy học hóa học hữu cơ lớp 11 ở trường Trung học phổ thông” mang tính thiết thực, cập nhật, đáp ứng yêu cầu về mặt lí luận lẫn thực tiễn trong việc đổi mới phương pháp dạy học hóa học hiện nay. 2. Mục đích nghiên cứu Xây dựng cấu trúc NLTH và đề xuất một số biện pháp phát triển NLTH cho HS phổ thông, góp phần nâng cao chất lượng dạy học HHC ở trường THPT. 3. Khách thể, đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu - Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học HHC lớp 11 ở trường THPT. - Đối tượng nghiên cứu: NLTH và các biện pháp phát triển NLTH cho HS phổ thông trong dạy học HHC lớp 11 ở trường THPT. - Phạm vi nghiên cứu: + Nội dung nghiên cứu: phần kiến thức HHC của chương trình hóa học lớp 11. + Thời gian nghiên cứu: 09/2015 – 09/2019. + Địa bàn nghiên cứu: 2 miền Trung và Nam bộ. 4. Giả thuyết khoa học Nếu đề xuất và áp dụng các biện pháp: Thiết kế và sử dụng tài liệu hướng dẫn TH HHC cho HS lớp 11 trường THPT; Thiết kế khóa học trực tuyến trên hệ thống moodle và vận dụng mô hình Blended learning vào trong dạy học HHC lớp 11 trường THPT một cách hợp lý, phù hợp với đối tượng HS thì sẽ phát triển được NLTH của HS, góp phần nâng cao chất lượng dạy học hóa học ở trường THPT. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu lí luận và thực tiễn làm cơ sở của đề tài Nghiên cứu lí luận: Nghiên cứu những vấn đề lí luận liên quan đến tự học, NL, NLTH, những biểu hiện của NLTH, phát triển NLTH, các phương pháp và mô hình dạy học (PPDH hợp đồng, tài liệu hướng dẫn TH, thiết kế khóa học trên hệ
3 thống quản lí học tập moodle, mô hình Blended learning). Nghiên cứu thực tiễn: Nghiên cứu một số vấn đề thực tiễn liên quan đến phát triển NLTH trong dạy học hóa học ở trường THPT, phân tích chương trình và SGK hóa học lớp 11; điều tra thực trạng dạy học hóa học ở trường THPT. 5.2. Phát triển năng lực tự học của học sinh trong dạy học HHC lớp 11 ở trường Trung học phổ thông - Xây dựng cấu trúc NLTH của HS trường THPT. - Đề xuất một số biện pháp phát triển NLTH cho HS trường THPT: + Biện pháp 1: Thiết kế và sử dụng tài liệu hướng dẫn TH HHC cho HS lớp 11 trường THPT. + Biện pháp 2: Thiết kế khóa học trực tuyến trên hệ thống moodle và vận dụng mô hình Blended learning vào trong dạy học HHC lớp 11 trường THPT. - Thiết kế và sử dụng bộ công cụ đánh giá NLTH cho HS trường THPT 5.3. Thực nghiệm sư phạm: Xác định mục đích, nội dung, đối tượng, lập kế hoạch và tiến hành thực nghiệm sư phạm (TNSP), thu thập dữ liệu, xử lí số liệu thực nghiệm (TN) để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu Sử dụng phối hợp các phương pháp sau: 6.1. Các phương pháp nghiên cứu lí luận: Phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, khái quát hóa các văn bản, tài liệu về phát triển và đánh giá NL, NLTH; về luật giáo dục, các chủ trương của Đảng và Nhà nước về đổi mới giáo dục phổ thông; một số PPDH góp phần phát triển NLTH như: Sử dụng tài liệu hướng dẫn TH, PPDH hợp đồng, thiết kế khóa học trên hệ thống quản lí học tập moodle, mô hình Blended learning. 6.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn: - Khảo sát thực tiễn dạy học hóa học của GV và HS ở các trường THPT trong việc phát triển NLTH. - Phương pháp chuyên gia: Trao đổi và lấy ý kiến chuyên gia về cấu trúc của NLTH. - Thực nghiệm sư phạm: Tiến hành thực nghiệm sư phạm (TNSP) các biện pháp phát triển NLTH của HS trường THPT. 6.3. Phương pháp toán học: Sử dụng PP thống kê toán học để xử lí số liệu thực nghiệm thu thập được trong quá trình điều tra, TNSP để rút ra kết luận. 7. Đóng góp mới của đề tài - Đã góp phần tổng quan cơ sở lí luận có liên quan đến đề tài về các vấn đề:
4 Năng lực và NLTH của HS trường THPT; Một số phương pháp dạy học và mô hình dạy học góp phần phát triển NLTH cho HS (PPDH theo hợp đồng; Sử dụng tài liệu hướng dẫn tự học; Mô hình dạy học kết hợp Blended learning). - Đã tiến hành điều tra và đánh giá thực trạng phát triển NLTH trong dạy học hóa học ở 131 GV và 1150 HS tại 19 trường THPT thuộc 5 tỉnh và thành phố ở 2 miền Trung và Nam Bộ. - Đã xác định căn cứ và quy trình 6 bước xây dựng cấu trúc NLTH của HS THPT. Cấu trúc khung NLTH có 3 năng lực thành phần và 8 tiêu chí. - Đề xuất 2 biện pháp phát triển NLTH cho HS trong dạy học HHC lớp 11: Thiết kế và sử dụng tài liệu hướng dẫn TH HHC cho HS; Thiết kế khóa học trực tuyến trên hệ thống moodle và vận dụng mô hình Blended learning vào trong dạy học. - Thiết kế bộ công cụ đánh giá NLT H của HS THPT trong dạy học HHC bao gồm: Phiếu đánh giá NLTH của HS dành cho GV, phiếu tự đánh giá NLTH của HS, phiếu hỏi GV. 8. Cấu trúc của luận án - Luận án có cấu trúc gồm 3 phần như sau: Mở đầu (04 trang); Nội dung (138 trang); Kết luận chung và khuyến nghị (02 trang). Trong đó phần nội dung gồm 3 chương: Chƣơng 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn về việc phát triển năng lực tự học cho học sinh ở trường Trung học phổ thông (41 trang) Chƣơng 2: Biện pháp phát triển năng lực tự học cho học sinh thông qua dạy học hóa học hữu cơ lớp 11 ở trường Trung học phổ thông (72 trang) Chƣơng 3: Thực nghiệm sư phạm (25 trang) - Với 107 tài liệu tham khảo và 9 công trình đã công bố - Phụ lục (100 trang) CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu về phát triển năng lực tự học cho học sinh phổ thông 1.1.1. Các nghiên cứu trên thế giới Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài đã nêu đều đi đến khẳng định vai trò của TH trong hoạt động học tập của người học, chỉ ra một số kỹ năng TH cơ bản và lưu ý vai trò của người dạy trong việc tổ chức quá trình dạy học để phát huy được
5 tính độc lập, tự giác, sáng tạo của người học,....Qua các nghiên cứu tiêu biểu của các nhà giáo dục học và tâm lý học trên thế giới về TH và NLTH, chúng tôi nhận thấy: TH là yếu tố quyết định cho xu hướng học tập suốt đời của mỗi cá nhân trong xã hội hiện đại. Việc phát triển NLTH là vô cùng cần thiết, ảnh hưởng to lớn và trực tiếp tới việc học của người học trong khi đang học ở trường phổ thông cũng như trong suốt cả cuộc đời sau này. 1.1.2. Các công trình nghiên cứu trong nước Như vậy, vấn đề TH, phát triển NLTH cho HS đã được đề cập đến ở một số sách, công trình nghiên cứu, luận văn và luận án. Hầu hết các tác giả đều khẳng định vai trò ý nghĩa quan trọng của việc TH nói chung và việc phát triển NLTH cho HS nói riêng trong việc nâng cao chất lượng học tập, rèn luyện khả năng tư duy độc lập, sáng tạo cho người học. Đồng thời các tác giả đều đề xuất những biện pháp để nâng cao chất lượng TH. Đây là nguồn tài liệu quí giá để chúng tôi tiếp tục đi sâu nghiên cứu và tìm ra những giải pháp phát triển NLTH cho HS trong quá trình dạy học bộ môn Hóa học ở trường THPT. Tuy nhiên chưa có một công trình nào nghiên cứu chuyên biệt về phát triển NLTH cho HS thông qua dạy học HHC ở trường THPT, nên chúng tôi khẳng định đây là một hướng đi mới và có giá trị cả về mặt lí luận và thực tiễn. 1.2. Năng lực và năng lực tự học của học sinh Trung học phổ thông 1.2.1. Tổng quan về năng lực 1.2.1.1. Khái niệm năng lực Trong luận án, chúng tôi đưa ra khái niệm năng lực như sau: “Năng lực là khả năng huy động những kiến thức, kỹ năng, thái độ và vận dụng chúng một cách hợp lý để thực hiện thành công một hoạt động nào đó trong một bối cảnh nhất định”. 1.2.1.2. Cấu trúc của năng lực 1.2.2.2. Mục đích đánh giá năng lực 1.2.2.3. Một số công cụ đánh giá năng lực 1.2.3. Tổng quan về tự học 1.2.3.1. Khái niệm về tự học Tóm lại, tổng hợp các quan niệm về TH của các tác giả và để phù hợp với hướng nghiên cứu của luận án, chúng tôi đưa ra định nghĩa về TH như sau: Tự học là tự mình suy nghĩ, hoạt động một cách tự giác, chủ động, tự lực và tích cực để chiếm lĩnh kiến thức, hình thành kỹ năng và thái độ học tập. 1.2.3.2. Các hình thức tự học
6 1.2.4. Năng lực tự học của học sinh Trung học phổ thông 1.2.4.1. Khái niệm về năng lực tự học Chúng tôi định nghĩa NLTH mang tính chất định hướng nghiên cứu cho luận án như sau: NLTH của HS phổ thông là khả năng HS lập được kế hoạch tự học một cách khoa học, thực hiện có hiệu quả kế hoạch tự học đã lập, tự đánh giá kết quả đạt được và điều chỉnh quá trình tự học có sự hỗ trợ của GV. 1.2.4.2. Cấu trúc của năng lực tự học 1.3. Một số lí thuyết học tập định hƣớng phát triển năng lực tự học 1.3.1. Một số lí thuyết học tập cơ bản định hướng phát triển năng lực tự học 1.3.1.1. Lí thuyết hoạt động 1.3.1.2. Lí thuyết nhận thức 1.3.1.3. Lí thuyết kiến tạo 1.4. Một số phƣơng pháp và mô hình dạy học định hƣớng phát triển năng lực tự học của học sinh 1.4.1. Phương pháp dạy học theo hợp đồng 1.4.1.1. Khái niệm dạy học theo hợp đồng 1.4.1.2. Quy trình thực hiện dạy học theo hợp đồng 1.4.1.3. Ưu điểm và hạn chế 1.4.2. Sử dụng tài liệu hướng dẫn tự học 1.4.2.1. Định nghĩa tài liệu hướng dẫn tự học 1.4.2.2. Sử dụng tài liệu hướng dẫn tự học 1.4.3. Mô hình dạy học kết hợp (Blended learning) 1.4.3.1. Khái niệm “dạy học kết hợp” 1.4.3.2. Mô hình dạy học kết hợp 1.4.3.3. Hệ thống quản lý học tập moodle 1.5. Thực trạng về tự học và phát triển năng lực tự học cho học sinh trong dạy học hóa học hữu cơ ở trƣờng Trung học phổ thông 1.5.1. Mục đích điều tra 1.5.2. Đối tượng điều tra Chúng tôi đã tiến hành điều tra tại 19 trường THPT ở 2 miền Trung và Nam Bộ với số lượng 131 GV THPT và 1150 HS lớp 11 và 12 1.5.3. Nội dung và phương pháp điều tra 1.5.3.1. Nội dung điều tra 1.5.3.2. Phương pháp điều tra
7 1.5.4. Kết quả điều tra 1.5.4.1. Các kết quả điều tra đối với giáo viên - Mức độ thường xuyên sử dụng các phương pháp và kĩ thuật dạy học định hướng phát triển NLTH trong dạy học hóa học. - Mức độ thường xuyên sử dụng một số công cụ đánh giá trong dạy học hóa học. - Phương pháp tổ chức cho HS TH trong dạy học hóa học (dành cho GV có sử dụng PPDH phát triển NLTH). - Nhận thức của GV về các biểu hiện của NLTH trong dạy học hóa học. - Thực trạng NLTH của HS do GV đánh giá. 1.5.4.2. Các kết quả điều tra đối với học sinh Chúng tôi đã sử dụng phiếu điều tra về phương pháp tự học môn Hóa học của HS và những khó khăn thường gặp của HS trong quá trình TH. 1.5.5. Nhận xét chung Đa số GV đều nhận thấy rằng việc phát triển NLTH cho HS là rất cần thiết và quan trọng nhưng việc sử dụng các PPDH tích cực nhằm phát triển NLTH cho HS hiện nay vẫn còn hạn chế. Kết quả thực trạng xuất phát từ những nguyên nhân sau: - Khối lượng kiến thức hóa học là khá lớn cộng với nhiều nội dung kiến thức mới và khó mà thời lượng dạy trên lớp lại quá ít nên dẫn đến việc HS gặp rất nhiều khó khăn trong việc học môn Hóa học. - GV còn hạn chế sử dụng các PPDH tích cực trong quá trình dạy học. - HS chưa có thói quen TH cũng như chưa có phương pháp TH hiệu quả, thiếu sự hướng dẫn của GV và tài liệu TH do vậy HS thường gặp khó khăn khi TH. Như vậy, để khắc phục hiện trạng trên GV cần có những biện pháp phát triển NLTH cho HS hiệu quả để HS không cảm thấy khó khăn trong quá trình TH đồng thời hình thành và rèn luyện phương pháp TH cho HS góp phần nâng cao chất lượng dạy học. TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 Từ việc tổng quan tình hình nghiên cứu trên thế giới và trong nước chúng tôi nhận thấy rằng việc phát triển NLTH trong dạy học hoá học cho HS THPT là một vấn đề quan trọng, cấp thiết nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo. Theo định hướng đó trong chương 1 chúng tôi đã nghiên cứu cơ sở lí luận của
8 việc phát triển NLTH cho HS trường THPT và hệ thống hóa một số vấn đề lí luận về: TH, NL, NLTH của HS THPT, đánh giá NL và một số PPDH, mô hình dạy học góp phần phát triển NLTH cho HS. Chúng tôi cũng đã tiến hành điều tra thực trạng đối với 131 GV, 1150 HS lớp 11, 12 tại 19 trường THPT ở 2 miền Trung, Nam bộ cho thấy việc sử dụng các PPDH tích cực nhằm phát triển NLTH cho HS hiện nay vẫn còn hạn chế và HS gặp nhiều khó khăn trong quá trình TH môn Hóa học. Đây là những cơ sở lí luận và thực tiễn quan trọng để chúng tôi đề xuất được cấu trúc NLTH cũng như các biện pháp để phát triển NLTH cho HS trường THPT ở chương 2. CHƢƠNG 2 BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH THÔNG QUA DẠY HỌC HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 11 Ở TRƢỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 2.1. Phân tích chƣơng trình hóa học hữu cơ trung học phổ thông 2.1.1. Vị trí 2.1.2. Mục tiêu 2.1.3. Cấu trúc và nội dung 2.1.4. Phương pháp dạy học 2.2. Cấu trúc năng lực tự học trong dạy học hóa học hữu cơ của học sinh trƣờng trung học phổ thông 2.2.1. Quy trình xây dựng cấu trúc năng lực tự học trong dạy học hóa học hữu cơ của học sinh trường THPT 2.2.2. Cấu trúc năng lực tự học của học sinh THPT - NL xây dựng kế hoạch TH là khả năng xác định được nội dung cần TH, phương pháp, phương tiện TH, xác định được thời gian TH và dự kiến kết quả đạt được. - NL thực hiện kế hoạch TH là khả năng tìm kiếm nguồn thông tin TH, phân tích, xử lí thông tin và vận dụng kiến thức, kĩ năng để giải quyết tình huống/nhiệm vụ học tập. - NL đánh giá kết quả TH và điều chỉnh quá trình TH là khả năng phân tích, so sánh, đối chiếu kết quả TH với yêu cầu cần đạt được về chuẩn kiến thức, kĩ năng và NLTH để tự nhận xét và điều chỉnh quá trình TH giúp cho hoạt động TH ngày càng hiệu quả hơn. Cấu trúc NLTH của HS được mô tả ở bảng 2.1 như sau:
9 Bảng 2.1. Cấu trúc NLTH của HS trường THPT TT Các năng lực thành phần Biểu hiện NLTH 1. Xác định mục tiêu và nội dung cần TH. 1 NL xây dựng kế hoạch TH 2. Xác định phương pháp và phương tiện TH. 3. Xác định thời gian TH và dự kiến kết quả. 4. Thu thập/Tìm kiếm nguồn thông tin TH 5. Phân tích và xử lí thông tin đã tìm kiếm. 2 NL thực hiện kế hoạch TH. 6. Vận dụng kiến thức, kĩ năng để giải quyết tình huống/ nhiệm vụ học tập. 7. Đánh giá kết quả TH theo thang đánh giá NLTH NL đánh giá kết quả TH và và chuẩn kiến thức, kĩ năng. 3 điều chỉnh quá trình TH 8. Điều chỉnh và rút ra bài học kinh nghiệm cho nhiệm vụ TH tiếp theo. 2.2.3. Các tiêu chí đánh giá năng lực tự học của học sinh THPT 2.2.4. Các mức độ biểu hiện năng lực tự học của học sinh trường THPT 2.3. Một số biện pháp phát triển năng lực tự học trong dạy học hóa học hữu cơ lớp 11 Trung học phổ thông 2.3.1. Biện pháp 1. Thiết kế và sử dụng tài liệu hướng dẫn tự học hóa học hữu cơ cho HS lớp 11 trường THPT 2.3.1.1. Định hướng thiết kế tài liệu hướng dẫn tự học 2.3.1.2. Quy trình xây dựng tài liệu hướng dẫn tự học 2.3.1.3. Thiết kế hệ thống câu hỏi hướng dẫn học sinh tự học theo tài liệu a. Nguyên tắc thiết kế hệ thống câu hỏi hướng dẫn tự học b. Thiết kế hệ thống câu hỏi, bài tập hóa học hướng dẫn học sinh tự học bài học nghiên cứu tài liệu mới Dựa vào cấu trúc của dạng bài các loại HCHC như đã phân tích kết hợp với các biểu hiện NLTH của HS, chúng tôi chia các dạng câu hỏi hướng dẫn TH theo trình tự như sau: (1) Câu hỏi hướng dẫn tự học các khái niệm, định nghĩa các loại chất hữu cơ (2) Câu hỏi hướng dẫn tự học về đồng đẳng, đồng phân và công thức chung của các loại chất hữu cơ (3) Câu hỏi hướng dẫn tự học về danh pháp của các loại chất hữu cơ (4) Câu hỏi hướng dẫn tự học về tính chất vật lí của chất hữu cơ Đối với tính tan, màu, mùi của chất hữu cơ, GV có thể thiết kế câu hỏi hướng dẫn HS tự làm thí nghiệm để rút ra kết luận về độ tan, màu sắc, mùi của chất theo PP
10 nghiên cứu. GV yêu cầu HS đọc hướng dẫn tiến hành thí nghiệm và thực hiện thí nghiệm. Qua hoạt động này HS phát triển NLTH như: - Năng lực xây dựng kế hoạch thực hiện thí nghiệm: xác định mục tiêu, phương pháp, phương tiện và thời gian làm thí nghiệm. - Năng lực thực hiện kế hoạch thí nghiệm: chuẩn bị hóa chất, dụng cụ và thực hiện thí nghiệm. Quan sát, mô tả và kết luận về tính tan, màu, mùi của chất hữu cơ. Hoặc GV có thể nêu câu hỏi để HS liên hệ thực tế độ tan, màu sắc, mùi của một số chất thường gặp trong đời sống. Ví dụ: Câu hỏi Biểu hiện của NLTH Câu 1. Làm thí nghiệm nghiên Câu 1. cứu về độ tan, màu sắc, mùi của - NL xây dựng kế hoạch TH: ankan: Thực hiện thí nghiệm cho + Xác định mục tiêu và nội dung TH: Thử tính 5 ml xăng (gồm hỗn hợp các tan của xăng trong nước và mỡ bôi trơn trong hiđrocacbon no) vào 50 ml nước xăng. và cho 2 (g) mỡ bôi trơn vào 5 + Xác định PP, phương tiện thí nghiệm: Lấy ml xăng. Từ kết quả thí nghiệm xăng, mỡ bôi trơn ở nhà hoặc mua ở tiệm. Hóa rút ra nhận xét về tính tan của chất: xăng, mỡ bôi trơn, nước. Dụng cụ: cốc thủy ankan trong nước và ankan có tinh, đũa khuấy. hòa tan được dầu, mỡ hay không. + Xác định thời gian cho thí nghiệm. - Năng lực thực hiện kế hoạch TH + Tìm kiếm nguồn thông tin: Chuẩn bị các hóa chất và dụng cụ ở trên. + Phân tích và xử lí thông tin: Tiến hành thực hiện thí nghiệm theo hướng dẫn. + Giải quyết nhiệm vụ học tập: Quan sát, mô tả hiện tượng và rút ra kết luận về tính tan, màu sắc, mùi của xăng.
11 (5) Câu hỏi hướng dẫn tự học về tính chất hóa học của chất hữu cơ (6) Câu hỏi hướng dẫn tự học về ứng dụng và điều chế c. Thiết kế hệ thống câu hỏi, bài tập hóa học hướng dẫn học sinh tự học bài luyện tập, ôn tập Trong nghiên cứu, chúng tôi thiết kế hệ thống câu hỏi, bài tập hóa học hướng dẫn học sinh tự học bài luyện tập, ôn tập theo bản hợp đồng học tập. 2.3.1.4. Tiến trình tổ chức các hoạt động tự học theo tài liệu hướng dẫn Từ cấu trúc NLTH được trình bày ở bảng 2.1 và nghiên cứu mối quan hệ giữa dạy và học trong việc tổ chức các hoạt động TH của HS, chúng tôi đề xuất tiến trình các hoạt động TH trong dạy học HHC gồm 3 hoạt động (HĐ) tương ứng với 3 NLTH thành phần như sơ đồ hình 2.2. GIÁO VIÊN HỌC SINH HĐ 1. Xây GV phát tài liệu hướng dẫn Xác định mục tiêu, nội dựng kế TH, hướng dẫn sử dụng và dung cần TH, PP, phương hoạch yêu cầu HS xây dựng kế tiện và thời gian TH. TH hoạch TH. HĐ 2. Thực Hỗ trợ HS thực hiện kế Tìm kiếm, xử lý thông tin hiện hoạch TH bằng tài liệu và vận dụng kiến thức, kĩ kế hướng dẫn TH. năng giải quyết nhiệm vụ hoạch học tập TH HĐ 3. Đánh giá Tổ chức các HĐ học tập trên Báo cáo kết quả TH, nêu kết quả lớp: đánh giá kết quả TH sau thắc mắc, thảo luận và giải TH và khi sử dụng tài liệu, bổ sung quyết các nhiệm vụ học điều kiến thức, sửa chữa giải đáp tập trên lớp. Tự đánh giá, chỉnh quá thắc mắc và cho HS vận dụng. điều chỉnh và rút kinh trình TH nghiệm. Hình 2.2. Tiến trình tổ chức các hoạt động tự học trong dạy học HH 2.3.1.5. Nội dung tài liệu hướng dẫn tự học và hoạt động dạy học theo tài liệu Chúng tôi thiết kế tài liệu hướng dẫn TH phần hiđrocacbon gồm có 3 chương với 5 bài học nghiên cứu tài liệu mới (9 tiết) và 2 bài luyện tập (4 tiết) như sau:
12 Phần hiđrocacbon lớp 11 Bài học Bài 25. Ankan (2 tiết) Chương 5. Hiđrocacbon no Bài 27. Luyện tập ankan (2 tiết) Bài 29. Anken (2 tiết) Bài 30. Ankađien(1 tiết) Chương 6. Hiđrocacbon không no Bài 32. Ankin (1 tiết) Bài 33. Luyện tập Ankin (2 tiết) Chương 7. Hiđrocacbon thơm. Nguồn Bài 35. Benzen và đồng đẳng. Một số hiđrocacbon thiên nhiên. Hệ thống hóa hiđrocacbon thơm khác (3 tiết) về hiđrocacbon a. Tài liệu hướng dẫn TH và kế hoạch bài học ở bài nghiên cứu tài liệu mới Ví dụ minh họa: Tài liệu hướng dẫn TH và kế hoạch bài học bài 25. Ankan Chúng tôi thiết kế 3 KHBH thực nghiệm như sau: - Bài 25. Ankan (2 tiết). KHBH: K1 - Bài 29. Anken (2 tiết). KHBH: K3 - Bài 32. Ankin (1 tiết). KHBH: K4 b. Tài liệu hướng dẫn TH và kế hạch bài học ở bài luyện tập, ôn tập Trong nghiên cứu chúng tôi chọn biện pháp sử dụng tài liệu hướng dẫn phối hợp với PPDH theo hợp đồng trong dạy bài luyện tập, ôn tập. (1). Nội dung tài liệu Ví dụ minh họa: Tài liệu hướng dẫn TH bài 27. Luyện tập ankan (2). Tổ chức các hoạt động cho HS học theo hợp đồng HĐ 1: Tham gia nghiên cứu và kí kết hợp đồng HĐ 2: Xây dựng kế hoạch thực hiện hợp đồng HĐ 3: Thực hiện nhiệm vụ trong hợp đồng HĐ 4. Nghiệm thu hợp đồng (3). Bản hợp đồng học tập và kế hoạch bài học Ví dụ: Bản hợp đồng học tập bài 27. Luyện tập ankan
13 Bảng 2.3. Bản hợp đồng học tập bài 27. Luyện tập Ankan Trường THPT..................................... HỢP ĐỒNG HỌC TẬP Lớp:................................ Bài 27. LUYỆN TẬP ANKAN Họ và tên HS:………………………….. thời gian từ:………đến:…………… Hình Nội Yêu Tự đánh Nhiệmvụ thức  dung cầu    giá HĐ 1 BT1. Thử tài thiết kế       BT2.Viết đồng phân và gọi 5 phút 2     tên ankan BT3. Viết PTHH về tính 5 phút 3     chất của ankan BT4. BT về phản ứng thế 4   5 phút x   của ankan BT5. BT về phản ứng tách 5   5 phút x   của ankan BT6. BT về phản ứng cháy 6   5 phút x   của ankan BT7. BT về phản ứng điều 7   5 phút x   chế ankan 8 BT TNKQ 8, 9,10   5 phút   BT 11. Sưu tầm và giải 9  10 phút   quyết các BT thực tiễn  Nhiệm vụ bắt buộc Nhiệm vụ tự chọn Phiếu hỗ trợ Thời gian tối đa  Tiến triển tốt Cần GV hướng dẫn Hoạt động cá nhân  Gặp khó khăn    Rất thoải mái Nhóm đôi   Bình thường Nhóm lớn BT thực hiện ở nhà Không hài lòng  Đã hoàn thành Tôi cam kết thực hiện đúng theo hợp đồng Học sinh Giáo viên (ký, ghi rõ họ tên) (ký, ghi rõ họ tên) Chúng tôi đã thiết kế 2 KHBH thực nghiệm như sau: - Bài 27. Luyện tập Ankan (2 tiết). KHBH: K2 - Bài 33. Luyện tập Ankin (2 tiết). KHBH: K5 2.3.2. Biện pháp 2. Thiết kế khóa học trực tuyến trên hệ thống moodle và vận dụng mô hình Blended learning vào trong dạy học Trên cơ sở phân tích các biểu hiện của NLTH cùng với đặc điểm, mục tiêu của chương trình HHC, chúng tôi đề xuất biện pháp phát triển NLTH của HS qua thiết kế khóa học “Hóa hữu cơ 11” và vận dụng mô hình Blended - Learning vào trong dạy học.
14 2.3.2.1. Định hướng khi thiết kế khóa học “Hóa hữu cơ 11” a. Hướng đối tượng b. Hướng mục đích sử dụng c. Hướng nội dung d. Hướng hình thức e. Hướng khả thi và hiệu quả 2.3.2.2. Tiến trình thiết kế khóa học trên hệ thống quản lý học tập Moodle Để thiết kế khóa học cho HS tự học trực tuyến trên hệ thống quản lý học tập Moodle tiến hành qua 5 bước: - Bước 1: Cài đặt Moodle Sử dụng hệ thống Moodle trên trang “tuhochoahoc.com” - Bước 2: Tạo khóa học Sau khi đăng nhập quyền Admin trên trang “tuhochoahoc.com” có nhiều khóa học như: Thiết kế bài giảng, Audio book, các chuyên đề hóa hữu cơ, ...chúng tôi sử dụng chức năng thêm khóa học mới để tạo khóa học tự học “Hóa hữu cơ 11” cho HS THPT. Hình 2.3. Trang website chứa khóa học - Bước 3: Thiết lập thông tin khóa học - Bước 4: Sử dụng các tính năng của Moodle để xây dựng khóa học - Bước 5: Xây dựng nội dung cho các bài học trong khóa học Chúng tôi thiết kế khóa học “Hóa hữu cơ 11” ở 5 chương với 16 bài giảng, 16 bài kiểm tra tự học sau mỗi bài học và 5 bài kiểm tra cuối chương như sau:
15 Hình 2.5. Nội dung các chương trong khóa học 2.3.2.3. Hoạt động của HS và GV trong khóa học 2.3.2.4. Vận dụng mô hình Blended learning vào khóa học “Hóa hũu cơ 11” a. Quy trình tổ chức dạy học “Hóa hữu cơ 11” theo mô hình Blended learning Vận dụng mô hình dạy học kết hợp Blended learning vào khóa học trải qua quy trình gồm 3 giai đoạn (GĐ) như sơ đồ hình 2.7 GĐ 1. Học trực GĐ 2. Học tại GĐ 3. Đánh giá tuyến lớp Giới thiệu khóa Giải đáp thắc Hồ sơ HS trực học mắc tuyến Mục tiêu bài học Tổ chức các hoạt Vở TH, phiếu động học tập: học tập Thảo luận nhóm, Bài giảng làm thí nghiệm, trò chơi, bài tập Sản phẩm trình vận dụng, ... bày Bài kiểm tra 15 phút Hướng dẫn giải BT và luyện tập Bài kiểm tra cuối chương
16 Ví dụ: Tổ chức hoạt động học tập trên lớp bài 45. Axit cacboxylic Hoạt động 1. Giải đáp thắc mắc (10 phút) Hoạt động 2. Cho HS làm thí nghiệm kiểm chứng tính chất của axit cacboxylic (15 phút) - Các nhóm trình bày kết quả, giải thích hiện tượng và viết PTHH vào phiếu học tập. PHIẾU HỌC TẬP Yêu cầu thực hiện theo nhóm nhƣ sau: - Đọc mục tiêu và cách tiến hành thí nghiệm. - Thực hiện thí nghiệm theo hướng dẫn trong phiếu - Nêu hiện tượng, giải thích và viết PTHH trong phiếu. - Rút ra kết luận về tính chất hóa học của axit cacboxylic TN TN với chất chỉ thị là nước TN hòa tan vỏ TN este hóa bắp cải tím trứng Mục Chứng minh CH3COOH là 1 Khả năng tác Thực hiện TN phản ứng tiêu axit dụng của axit este hóa axetic với muối CaCO3 Cách Cho 2ml nước bắp cải tím vào Cho vào cốc một Cho vào ống nghiệm 2 ml tiến hành 2 ống nghiệm, nhỏ 2-3 giọt vài mảnh vỏ ancol etylic, 2ml axit dung dịch axit axetic vào ống trứng, cho axit axetic và 1ml H2SO4 đặc. 1 và 2-3 giọt dung dịch HCl axetic vào đến Đun nhẹ ống nghiệm trên vào ống 2. Quan sát sự đổi ngập vỏ trứng. ngọn lửa đèn cồn. Nhận màu của nước bắp cải trước và Quan sát hiện xét mùi của hơi thoát ra từ sau khi cho axit vào tượng. ống nghiệm. Hiện tượng Giải thích PTHH Kết luận: ......................................................................................................................................... ................................................................................................................................
17 Hoạt động 3. Tìm hiểu về cách phân biệt giấm ăn và axit axetic điều chế trong công nghiệp (5 phút) Hoạt động 4: Bài tập vận dụng (15 phút) 2.4. Đánh giá năng lực tự học trong dạy học hóa học hữu cơ của học sinh lớp 11 trƣờng trung học phổ thông 2.4.1. Mục tiêu đánh giá NLTH 2.4.2. Sử dụng phiếu đánh giá năng lực 2.4.2.1. Phiếu đánh giá NLTH của học sinh dành cho giáo viên 2.4.2.2. Phiếu tự đánh giá của học sinh 2.4.3. Sử dụng phiếu hỏi giáo viên TIỂU KẾT CHƢƠNG 2 Trên cơ sở phân tích đặc điểm nội dung và cấu trúc phần HHC ở THPT để thấy được những nét đặc trưng, những thuận lợi và khó khăn về nội dung và cách sắp xếp chương trình từ đó đề xuất biện pháp phát triển NLTH cho HS trong dạy học HHC. Để đảm bảo tính khoa học và khả thi trong việc đề xuất các biện pháp phát triển NLTH, chúng tôi đề xuất cấu trúc NLTH gồm 3 NL thành phần, 8 tiêu chí của NLTH và bốn mức độ ứng với mỗi tiêu chí. Từ đó đã thiết kế bộ công cụ đánh giá NLT H của HS THPT trong dạy học HHC bao gồm: phiếu đánh giá NLTH của HS dành cho GV, phiếu tự đánh giá NLTH của HS, phiếu hỏi GV. Trên cơ sở xác định nguyên tắc và quy trình xây dựng tài liệu hướng dẫn TH chúng tôi đã đề xuất biện pháp thiết kế và sử dụng tài liệu hướng dẫn TH HHC cho HS lớp 11 trường THPT. Đã xây dựng tài liệu hướng dẫn TH phần hiđrocacbon ở 3 chương với 5 bài nghiên cứu tài liệu mới (9 tiết) và 2 bài luyện tập (4 tiết). Qua nghiên cứu lí luận về hệ thống moodle và mô hình blended learning chúng tôi đã đề xuất biện pháp thiết kế khóa học trực tuyến trên hệ thống moodle và vận dụng mô hình Blended learning vào trong dạy học HHC. Chúng tôi đã thiết kế khóa học “Hóa hữu cơ 11” ở 5 chương với 16 bài giảng, 16 bài kiểm tra TH sau mỗi bài học và 5 bài kiểm tra cuối chương. Từ đó đã soạn thảo 8 KHBH nhằm thực hiện 2 biện pháp phát triển NLTH cho HS trong dạy HHC ở trường THPT.