Tóm tắt luận án Tiến sĩ Kinh tế: Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS tại các doanh nghiệp Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

64
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn tiến hành nghiên cứu trong luận án này được thực hiện căn cứ theo mục tiêu tổng quát là nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng chuẩn mực IFRS tại các doanh nghiệp Việt Nam. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt luận án Tiến sĩ Kinh tế: Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS tại các doanh nghiệp Việt Nam

0 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH ----------------------- NGHIÊN CỨU CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN VIỆC ÁP DỤNG IFRS TẠI CÁC DOANH NGHIỆP VIỆT NAM TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2020
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của nghiên cứu Thống kê của IFRS Foundation trên website IFRS.org cho thấy tính đến tháng 4/2020 đã có 166 nước đã hoặc đang trên lộ trình áp dụng IFRS với tổng GDP chiếm đến 98.8% tổng GDP toàn cầu, trong đó châu lục có nhiều nước áp dụng IFRS nhất chính là Châu Âu với 44 nước (trong tổng số 44 quốc gia độc lập), tiếp theo lần lượt là Châu Phi (38 nước) và Châu Mỹ (37 nước), Châu Á và Châu Đại dương (34 nước) và Trung Đông (13 nước). Có thể thấy rằng trước xu thế chung là toàn cầu hóa, việc tìm ra một ngôn ngữ thống nhất trong kế toán, cụ thể là thông qua việc lập BCTC và trình bày thông tin là hết sức cấp thiết. Điều này đã được minh chứng qua những nghiên cứu trong hai thập kỷ vừa qua về áp dụng IFRS tại từng quốc gia riêng biệt hoặc nghiên cứu theo nhóm quốc gia trên thế giới, chẳng hạn như: • Áp dụng IFRS làm giảm quản trị lợi nhuận: Barth và cộng sự (2008) Christensen và cộng sự (2015); • Áp dụng IFRS làm tăng giá trị thích hợp của thông tin: Bartov và cộng sự (2005), Horton và Serafeim (2010), Barth và cộng sự (2012); • Áp dụng IFRS giúp cho việc ghi nhận lỗ đúng kỳ hơn: Barth và cộng sự (2008), Chen và cộng sự (2010), Sun và cộng sự (2011), Christensen và cộng sự (2015); • Áp dụng làm tăng tính so sánh của thông tin: Joshi và cộng sự (2008); Li (2010) • Áp dụng làm tăng giá tính thanh khoản của cổ phiếu: Daske và cộng sự (2008), Barth và cộng sự (2014); Barth và cộng sự (2018). Việc áp dụng IFRS tại Việt Nam đã được đề cập từ vài năm trước, tuy nhiên theo IFRS Foundation (trên website ifrs.org) thì tính đến tháng 4/2020, Việt Nam vẫn chưa chính thức cam kết áp dụng. Mặc dù vậy, việc Bộ tài chính đã ban hành dự thảo Đề án áp dụng chuẩn mực BCTC quốc tế (2019) và bản chính thức của Đề án theo Quyết định 345/QĐ-BTC vào ngày 16 tháng 3 năm 2020 vừa qua đã chứng tỏ rằng áp dụng
2 IFRS là điều chắc chắn. Tuy nhiên, do đặc thù của IFRS là dựa vào nguyên tắc, tức là áp dụng IFRS phụ thuộc rất nhiều và trình độ và kỹ năng của người làm công tác kế toán, kiểm toán, điều này có thể phát sinh những thách thức trong quá trình áp dụng IFRS. Qua khảo lược các nghiên cứu đi trước, tác giả luận án nhận thấy tại các công bố tại Việt Nam và các nghiên cứu trên phạm vi thế giới tiếp cận theo dữ liệu BCTC hoặc các nguồn dữ liệu thứ cấp khá nhiều, trong khi đó việc áp dụng IFRS tiếp cận dưới góc độ hành vi chiếm tỷ lệ ít hơn và vẫn còn những khoảng trống có thể nghiên cứu. Cụ thể, các nghiên cứu đi trước về hành vi áp dụng IFRS, hoặc là chưa kết hợp được lý thuyết nền một cách đầy đủ để có thể giải quyết triệt để vấn đề nghiên cứu, hoặc là đa số nghiên cứu đều chọn phương pháp cũng như công cụ xử lý dữ liệu vẫn khá đơn giản chỉ với SPSS thay vì các phần mềm xử lý mô hình phức tạp. Nghiên cứu hành vi có thể khám phá và đánh giá được các nhân tố tác động đến ý định áp dụng IFRS, đặc biệt là đối với trường hợp như Việt Nam là chưa chính thức áp dụng IFRS. Do đó, dựa trên sự cần thiết của vấn đề nghiên cứu này, tác giả quyết định chọn đề tài “Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS tại các doanh nghiệp Việt Nam” với mong muốn có thể làm rõ vấn đề đang rất được chú trọng trong lĩnh vực kế toán tại Việt Nam trong giai đoạn hiện nay, chính là việc áp dụng chuẩn mực IFRS tại các doanh nghiệp. 2. Mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu Nghiên cứu trong luận án này được thực hiện căn cứ theo mục tiêu tổng quát là nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng chuẩn mực IFRS tại các doanh nghiệp Việt Nam. Các mục tiêu cụ thể gồm có:  Xác định các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS  Đo lường mức độ ảnh hưởng của các nhân tố này đến việc áp dụng IFRS  Xác định các thành phần tác động của các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS
3  Đo lường mức độ tác động của các thành phần này đối với các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS Từ các mục tiêu cụ thể trên, nghiên cứu sẽ đi tìm hướng giải quyết cho các câu hỏi tương ứng lần lượt như sau:  Các nhân tố nào có ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS?  Mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố đến việc áp dụng IFRS tại các doanh nghiệp Việt Nam cụ thể ra sao?  Các thành phần tác động đến các nhân tố ảnh hưởng này bao gồm những gì?  Mức độ tác động của các thành phần này cụ thể ra sao đối với các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS tại các doanh nghiệp Việt Nam? 3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu Từ vấn đề nghiên cứu là việc áp dụng IFRS tại các doanh nghiệp Việt Nam, luận án xác định đối tượng của nghiên cứu chính là các nhân tố tác động đến việc áp dụng IFRS tại các doanh nghiệp Việt Nam, cụ thể hơn nữa chính là các nhân tố hành vi gắn liền với lý thuyết TPB và gắn với mô hình TPB mở rộng cùng với sự kết hợp của lý thuyết đẳng cấu thể chế. Luận án không đi sâu vào nghiên cứu từng chuẩn mực IFRS. Để phù hợp với mục tiêu đã đề ra, luận án lựa chọn đơn vị phân tích là doanh nghiệp với đối tượng trả lời khảo sát chính bao gồm phụ trách phòng kế toán (kế toán trưởng, trưởng/phó phòng kế toán) và phụ trách doanh nghiệp ở mảng tài chính/kế toán (CEO, CFO, kiểm soát tài chính 4. Phương pháp nghiên cứu Để phù hợp mới mục tiêu nghiên cứu là xác định nhân tố ảnh hưởng và mức độ ảnh hưởng của các nhân tố, luận án được thực hiện bằng phương pháp hỗn hợp và được thực hiện theo hai giai đoạn: giai đoạn sơ bộ và giai đoạn chính thức. Đặc biệt, trong phần nghiên cứu định lượng sẽ tập trung phân tích dữ liệu với kỹ thuật PLS-SEM (Partial Least Square Strutural Equation Modeling - Mô hình cấu trúc tuyến tính bình
4 phương tối thiểu từng phần) để xác định các nhân tố tác động đến việc áp dụng IFRS tại Việt Nam. 5. Đóng góp mới của luận án Về mặt lý luận, luận án đã kiểm định được tính thích hợp của hai lý thuyết nền trong việc áp dụng IFRS bao gồm gồm lý thuyết hành vi dự định TPB của Ajzen (1991) và lý thuyết đẳng cấu thể chế của DiMaggio và Powell (1983) trong bối cảnh của một nền kinh tế mới nổi – Việt Nam. Ngoài ra, đóng góp của nghiên cứu về mặt lý thuyết là đã phát hiện ra các nhân tố quan trọng ảnh hưởng đến ý định áp dụng IFRS tại Việt Nam bao gồm: Thái độ, Nhận thức về áp lực xã hội, Nhận thức về sự kiểm soát. Bên cạnh đó cũng đã xây dựng được mô hình chi tiết là mô hình TPB mở rộng để xác định các thành phần tác động đến các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS, bao gồm và Nhận thức về tính hữu ích tác động đến Thái độ; Áp lực cưỡng chế, Áp lực mô phỏng, Áp lực chuyên môn tác động đến Nhận thức về áp lực xã hội; Nguồn lực và Điều kiện cần có tác động đến Nhận thức về sự kiểm soát. Ngoài ra, luận án cũng đưa vào các bằng chứng thực nghiệm nhằm minh chứng cho việc kế thừa và vận dụng những thang đo đã được kiểm định trong những nghiên cứu đi trước nhưng vẫn phù hợp với các khái niệm nghiên cứu trong điều kiện tại Việt Nam. Về mặt thực tiễn, nghiên cứu đã nhận diện được các nhân tố hành vi có tác động đến việc áp dụng IFRS cũng như mức độ tác động của các nhân tố này, qua đó đưa ra các hàm ý nhằm thúc đẩy quá trình áp dụng IFRS đối với các nhà hoạch định chính sách để có thể hỗ trợ doanh nghiệp Việt Nam tiếp cận IFRS một cách hiệu quả nhất. Cụ thể, tác động của Thái độ đối với việc áp dụng IFRS cho thấy việc khiến cho doanh nghiệp có cảm nhận tích cực về IFRS, nhất là trong giai đoạn tự nguyện, là điều rất quan trọng để thúc đẩy khả năng áp dụng IFRS của doanh nghiệp. Kết quả nghiên cứu cũng có thể góp phần giúp cho các doanh nghiệp có góc nhìn tổng quan hơn về việc áp dụng IFRS, qua đó có sự chuẩn bị đầy đủ nhất về nguồn lực hay các điều kiện khách quan cần có cho việc áp dụng sắp tới.
5 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU 1.1 Những nghiên cứu ở nước ngoài: 1.1.1 Nhóm nghiên cứu nhân tố về môi trường kinh doanh Các nghiên cứu về nhân tố môi trường kinh doanh tác động đến việc áp dụng IFRS được trình bày thành hai nhóm: nhóm thực hiện ở phạm vi quốc tế và nhóm ở phạm vi quốc gia. Trong đó, nghiên cứu ở phạm vi quốc tế tức là phân tích số liệu của nhiều quốc gia hoặc của nhiểu doanh nghiệp của các quốc gia, còn nghiên cứu ở phạm vi quốc gia tức là nghiên cứu nhiều doanh nghiệp trong cùng một nước. 1.1.1.1 Các nhân tố ảnh hưởng ở phạm vi quốc tế Việc sử dụng một hệ thống chuẩn mực đồng nhất trên thế giới trong lĩnh vực kế toán như IFRS là việc làm rất cần thiết nhưng cũng có những thách thức không nhỏ, đặc biệt là trong bối cảnh của các quốc gia đang trong tiến trình hội nhập. Những nguyên nhân chính mang tính vĩ mô mà các quốc gia hay gặp phải như về hệ thống pháp luật, thuế, hệ thống tài chính hay yếu tố văn hóa, đặc biệt là ở các nước đang phát triển. Một số nghiên cứu tiêu biểu gồm có nghiên cứu của Hope và cộng sự (2006) tại 38 nước áp dụng tự nguyện trước năm 2005, của Zeghal và Mhadhbi (2006), Shima và Yang (2012), Fox và cộng sự (2013) nghiên cứu của Schultz và Lopez (2001) Zehri và Chouaibi (2013), hay nghiên cứu của Alon (2010) đã vận dụng lý thuyết thể chế của Meyer và Rowan (1977) và lý thuyết đẳng cấu thể chế của DiMaggio và Powell (1983) về việc áp dụng IFRS. 1.1.1.2 Các nhân tố ảnh hưởng ở phạm vi quốc gia Các nghiên cứu tiêu biểu gồm có nghiên cứu của Gassen và Sellhorn (2006) ở Đức trong khoảng thời gian 1998-2004, André và cộng sự (2012) khi nghiên cứu tình hình áp dụng IFRS tự nguyện tại các công ty không niêm yết ở Vương quốc Anh vào năm 2009, ghiên cứu của Bessieux-Ollier và Walliser (2012) về việc tự nguyện áp dụng của 85 công ty tại Pháp đang niêm yết trên thị trường Alternext, nghiên cứu của
6 Şenyiğit (2014) tại Thổ Nhĩ Kỳ trong giai đoạn tự nguyện áp dụng 2003-2004, hay nghiên cứu của Bova và Pereira (2012) về trường hợp áp dụng IFRS tại Kenya. Các nhân tố chính ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS trong nhóm nghiên cứu này bao gồm: Quy mô doanh nghiệp: Gassen và Sellhorn (2006), Şenyiğit (2014), Bessieux- Ollier và Walliser (2012); Danh tiếng của kiểm toán viên: Şenyiğit (2014) Bessieux- Ollier và Walliser (2012); Văn hóa Shimaa và Yang (2012), Zeghal và Mhadhbi (2006), Fox và cộng sự (2013), Schultz và Lopez (2001); Sự phức tạp của IFRS và trình độ kế toán viên Jermakowicz và Gornick-Tomaszewski (2006), Alp và Ustundag (2009), Alsaqqa và Sawan (2013). 1.1.2 Nhóm nghiên cứu nhân tố hành vi Thay vì sử dụng dữ liệu sẵn có, nhiều nghiên cứu về IFRS được thực hiện bằng dữ liệu sơ cấp, tức là dựa trên việc khảo sát thái độ của người làm kế toán, kiểm toán hay nhà hoạch định chính sách. 1.1.2.1 Những nghiên cứu vận dụng lý thuyết Đẳng cấu thể chế Các nghiên cứu trong nhóm này bao gồm nghiên cứu của Mir và Rahaman (2004) sử dụng lý thuyết Đẳng cấu thể chế DiMaggio và Powell (1983) để khám phá quy trình áp dụng IAS tại Bangladesh; nghiên cứu về sự sẵn sàng của Malaysia về áp dụng IFRS toàn phần từ ngày 1/1/2012 của Phang và Mahzan (2013), nghiên cứu về Bangladesh của Nurunnabi (2015), hay nghiên cứu Pricope (2016) từ dữ liệu của 97 nước đang phát triển (gồm có 70 nước đã áp dụng và 27 nước chưa áp dụng tại thời điểm 2013). Ở một khía cạnh khác, nghiên cứu của Aburous (2018) về việc triển khai IFRS ở Jordan tạo ra sự mất cân bằng về năng lực (power imbalance) giữa người làm kế toán tại doanh nghiệp và kiểm toán viên, và làm thay đổi thông lệ kế toán quen thuộc.
7 1.1.2.2 Những nghiên cứu vận dụng lý thuyết hành vi dự định TPB hoặc nghiên cứu chung về nhận thức Nghiên cứu của Djatej và cộng sự (2012) tại Mỹ (bao gồm nhân tố Thái độ, Nhận thức về áp lực xã hội và Nhận thức về sự kiểm soát). Một nghiên cứu kế thừa từ Djatej và cộng sự (2012) cũng như Shima và Young (2012) là nghiên cứu của Simegn (2015) tại Ethiopia. Một trong những nghiên cứu rất quy mô về hành vi là nghiên cứu của Jermakowicz và Gornick-Tomaszewski (2006) nhằm xem xét quá trình triển khai IFRS của các doanh nghiệp EU trước thềm áp dụng IFRS bắt buộc, Nghiên cứu của Joshi và cộng sự (2008) về nhận thức của người làm kế toán và kiểm toán về việc áp dụng IFRS tại Bahrain.. nghiên cứu Bozkurt và cộng sự (2013) về nhận thức của người làm kế toán và người làm kiểm toán về việc áp dụng IFRS tại Thổ Nhĩ Kỳ; nghiên cứu của Rezaee và cộng sự (2010) tại Mỹ nhằm đánh giá quan điểm của các nhóm khác nhau về việc hội tụ chuẩn mực kế toán Mỹ với IFRS. Trong một số các nghiên cứu được thực hiện sau này, bao gồm nghiên cứu của Moqbel và cộng sự (2013), của Kurt và Ucma (2013), đều sử dụng lại phương pháp và bảng câu hỏi của Rezaee và cộng sự. Một nghiên cứu kế thừa Moqbel và cộng sự (2013) là nghiên cứu của Ahalik (2016) tại Indonesia. Ở một khía cạnh khác, vấn đề mà doanh nghiệp hay phải đối mặt là IFRS quá phức tạp trong khi trình độ của kế toán viên có sự hạn chế, và việc chi phí chuyển đổi quá cao chẳng hạn như nghiên cứu của Alp và Ustundag (2009) tại Thổ Nhĩ Kỳ, Nghiên cứu của Sawan và Alsaqqa (2013) về việc áp dụng IFRS ở UAE, nghiên cứu của Fearnley và Hines (2007) ở Vương Quốc Anh hay Nghiên cứu của Bahadir và cộng sự (2016) ở Thổ Nhĩ Kỳ. 1.2 Những nghiên cứu tại Việt Nam: Hai nhóm nghiên cứu phổ biến tại Việt Nam liên quan đến IFRS là nghiên cứu về sự hòa hợp giữa VAS với IFRS, và nhóm nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS. Do Việt Nam chưa chính thức áp dụng IFRS, cho nên hầu hết các doanh nghiệp đã lập báo cáo theo IFRS đều trên cơ sở tự nguyện. Và do đó, các nghiên cứu
8 về nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS tại Việt Nam cũng xoay quanh các đối tượng tự nguyện áp dụng IFRS. Mặt khác, do Việt Nam chưa áp dụng IFRS, hầu hết các nghiên cứu liên quan đều mang tính mang tính chất khám phá, dựa vào nguồn dữ liệu sơ cấp để giải quyết vấn đề nghiên cứu. Trong phần tổng quan này, sẽ chỉ đưa vào các nghiên cứu tiêu biểu được thưc hiện tại Việt Nam có mô hình nghiên cứu cụ thể và có tiến hành kiểm định các giải thuyết nghiên cứu. 1.2.1 Nghiên cứu về sự hòa hợp giữa VAS với IFRS Những nghiên cứu tiêu biểu liên quan đến chủ để này gồm có: Nghiên cứu của Trần Hồng Vân (2014) về sự hòa hợp trong việc lập và trình bày BCTC hợp nhất giữa kế toán Việt Nam và kế toán quốc tế; Nghiên cứu của Trần Quốc Thịnh (2014) về hội tụ giữa VAS với IFRS. Nghiên cứu của Pham Hoai Hương (2016) về hội tụ giữa VAS và IFRS hay nghiên cứu mới của Trần Quốc Thịnh và Nguyễn Thị Cẩm Thúy (2018) cũng về hội tụ giữa VAS và IFRS. 1.2.2 Nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS Đối với nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS, do Việt Nam chưa áp dụng IFRS, số lượng các công bố liên quan chưa nhiều và đều là nghiên cứu định lượng, mang tính chất khám phá, dựa vào nguồn dữ liệu sơ cấp để giải quyết vấn đề nghiên cứu. Do số lượng nghiên cứu có chất lượng về IFRS tại Việt Nam không nhiều, phần tổng quan này sẽ bao gồm cả một số nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS cho doanh nghiệp nhỏ và vừa cũng như việc áp dụng VAS để có cái nhìn tổng quát về vấn đề nghiên cứu. Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng trong phạm vi doanh nghiệp nhỏ và vừa có thể kể đến gồm có nghiên cứu của Trần Đình Khôi Nguyên (2011), hoặc nghiên cứu Trần Thị Thanh Hải (2015) khi nghiên cứu về xác lập và áp dụng khung pháp lý kế toán cho doanh nghiệp Việt Nam có quy mô nhỏ và vừa. Một công bố quốc tế của Dang Duc Son (2011) đã xác định có 5 nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng CMKT ở Việt Nam cho doanh nghiệp nhỏ và vừa. Nghiên cứu gần đây về các tác nhân bên ngoài
9 ảnh hưởng như thế nào đến việc các doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam khi vận dụng IFRS, Nguyễn Thị Ánh Linh (2018). Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng ở phạm vi doanh nghiệp lớn/đại trà gồm có nghiên cứu của Phan và cộng sự (2014) đã sử dụng dữ liệu thu thập từ Việt Nam nhằm nghiên cứu về thuận lợi, những khó khăn, và các thách thức trong quá trình áp dụng IFRS, nghiên cứu của Phan và cộng sự (2016) đã chứng minh được rằng các nhân tố thể chế tại Việt Nam đều có ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS. Nghiên cứu của Đặng Ngọc Hùng (2017) về các nhân tố ảnh hưởng đến mức độ áp dụng CMKT (VAS) tại Việt Nam. Nghiên cứu của Nguyễn Thị Kim Cúc và Nguyễn Lê Vân Khanh (2018) về các nhân tố tác động đến việc áp dụng IFRS tự nguyện tại Việt Nam. Nghiên cứu của Lê Trần Hạnh Phương (2018) đã xác định ở phạm vi quốc gia gồm 4 nhân tố vĩ mô và 3 nhân tố vi mô, nghiên cứu của Nguyen Ngoc Hiep (2017) về chuyển đổi BCTC từ VAS sang IFRS, nghiên cứu Hà Xuân Thạch và Nguyễn Ngọc Hiệp (2018) về các nhân tố ảnh hưởng đến việc chuyển đổi BCTC từ VAS sang IFRSm hay nghiên cứu của Thi Cam Thanh Tran và cộng sự (2019)về tác nhân ảnh hưởng đến áp dụng IFRS tại Việt Nam. 1.3 Khe hổng nghiên cứu Từ những phân tích nêu trên của các nghiên cứu ở nước ngoài và trong nước cho thấy, có thể thấy rằng, khe hổng của nghiên cứu về IFRS có thể được tổng kết như sau:  Nghiên cứu về việc áp dụng IFRS theo hướng hành vi trong giai đoạn này vẫn là phù hợp hơn cả với bối cảnh Việt Nam, khi số lượng doanh nghiệp áp dụng IFRS chưa nhiều, việc nghiên cứu các nhân tố môi trường kinh doanh vẫn cần thêm thời gian và số lượng doanh nghiệp áp dụng.  Hầu như chưa có nghiên cứu ở góc độ hành vi, đặc biệt là nghiên cứu trong nước áp dụng lý thuyết nền chính là lý thuyết hành vi dự định hoặc lý thuyết đẳng cấu thể chế một cách triệt để từ lý thuyết đến mô hình nghiên cứu để xác định các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS.
10  Ngoài ra, chưa có nghiên cứu về áp dụng IFRS ở nước ngoài và trong nước có sự kết hợp cả hai lý thuyết này vào cùng một mô hình nghiên cứu. Mô hình nghiên cứu của các nghiên cứu đi trước tương đối đơn giản, chỉ với các nhân tố tác động trực tiếp đến việc áp dụng IFRS mà không xét đến các nhân tố gián tiếp, tức là các thành phần tác động đến nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS.  Đối tượng khảo sát của các nghiên cứu trước vẫn còn dàn trải, bao gồm cả kế toán viên, kiểm toán viên, nhà nghiên cứu và nhà lập quy trong cùng một nghiên cứu với cùng một bộ câu hỏi, trong khi đối tượng chính áp dụng IFRS là các doanh nghiệp thì hầu như không có nghiên cứu nào độc lập. Chính vì vậy, tác giả lựa chọn đề tài “Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến áp dụng IFRS tại các doanh nghiệp Việt Nam” với mục tiêu chính là xác định các nhân tố ảnh hưởng trong bối cảnh Việt Nam sắp áp dụng IFRS trong thời gian tới. Qua đó có thể đóng góp vào lý luận về các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS tại Việt Nam cũng như kỳ vọng có những đóng góp nhất định về thực tiễn khi các doanh nghiệp áp dụng IFRS. CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT 2.1 Tổng quan về IFRS 2.1.1 Quá trình phát triển của IFRS Hệ thống CMKT quốc tế hay còn gọi là chuẩn mực BCTC quốc tế IFRS (International Financial Reporting Standards) ra đời trên cơ sở kế thừa các CMKT quốc tế IAS trước đây. IFRS được hình thành từ việc nhóm các nước phát triển đặt ra mục tiêu có một tiếng nói chung về việc lập và trình bày BCTC, IFRS trong thời gian gần đây đã dần được chấp nhận rất rộng rãi khi mà ngày càng có nhiều giao dịch vượt qua ranh giới của từng quốc gia riêng biệt. Theo thống kê của IFRS Foundation (2018), hơn một phần ba trong số các giao dịch tài chính là giao dịch xuyên biên giới, tức là giữa các
11 nước với nhau. Với mục tiêu cốt lõi của IFRS là giúp các doanh nghiệp trên toàn cầu áp dụng một chuẩn chung chấp nhận được khi lập BCTC. 2.1.2 Tình hình áp dụng IFRS trên thế giới Theo số liệu mới nhất được công bố bởi IFRS Foundation từ tháng 9/2018 và chưa có sự thay đổi cho đến tháng 4/2020, hiện đã có 166 nước và vùng lãnh thổ đã áp dụng IFRS và bước đầu có ý định áp dụng IFRS (bao gồm cả những quốc gia mới chỉ bước đầu nộp hồ sơ như Việt Nam), tổng GDP của các nước này chiếm 98.8% GDP của toàn thế giới. Trong số này, các nước bắt buộc áp dụng hoặc cho phép áp dụng IFRS đối với doanh nghiệp niêm yết và tổ chức tài chính chiếm 54% GDP. 2.1.3 Tình hình thực tế áp dụng IFRS tại Việt Nam 2.1.3.1 Thực trạng áp dụng IFRS tại các doanh nghiệp trong nước Theo IFRS Foundation thì tính đến tháng 7/2019 Việt Nam vẫn là một trong số ít các nước chưa áp dụng IFRS. Trên thực tế, các đơn vị tiên phong trong việc áp dụng IFRS tại Việt Nam cho tới thời điểm này là các ngân hàng và các tập đoàn có quy mô hàng đầu trong nước, vì họ không chỉ thu hút nhà đầu tư nội mà còn có được sự quan tâm rất lớn từ các nhà đầu tư nước ngoài. Việc lập BCTC theo IFRS để thu hút vốn ngoại là điều tất yếu. Đối với các doanh nghiệp đại trà, việc áp dụng IFRS (không tính các doanh nghiệp FDI hoặc liên doanh vì IFRS là bắt buộc để lập báo cáo tập đoàn) chỉ mang tính tự phát chứ chưa có hướng dẫn từ cơ quan quản lý. Tuy nhiên, để áp ứng nhu cầu hội nhập, cũng đã có rất nhiều doanh nghiệp chủ động áp dụng lập BCTC theo VAS lẫn IFRS mặc dù điều này gây tốn kém không ít công sức và tiền bạc của các doanh nghiệp. 2.1.3.2 Thực trạng về hệ thống kế toán doanh nghiệp tại Việt Nam Theo Narayan và Godden (2000), kế toán Việt Nam chịu ảnh hưởng bởi Trung Quốc (trong giai đoạn 1960-1969), sau đó là Liên Xô cũ (1969-1989), Pháp và Mỹ (1989- 1995). Một cột mốc đáng nhớ của kế toán Việt Nam thời kỳ mở cửa là vào năm 1995 khi Bộ Tài Chính đã ban hành quyết định 1141-TC/QĐ/CĐKT về CĐKT doanh
12 nghiệp mới, và năm 2001 khi những chuẩn mực VAS đầu tiên dựa trên IAS được ban hành. Năm 2009, thông tư 210/2009/TT-BTC được ban hành ngày 6/11/2009 mặc dù đề cập đến việc áp dụng IFRS về các công cụ tài chính để trình bày thông tin và thuyết minh, nhưng lại không có quy định về đo lường giá trị của các công cụ tài chính theo giá trị hợp lý. Việc chính thức ban hành và áp dụng thông tư 200 cuối năm 2014 hay thông tư 133 ban hành cuối tháng 8 năm 2016 về hướng dẫn CĐKT doanh nghiệp Việt Nam là bước đệm rất cần thiết để đạt đến mục tiêu áp dụng IFRS. Bên cạnh đó, việc Bộ tài chính ban hành thông tư 202/2014/TT-BTC nhằm hướng dẫn phương pháp lập và trình bày BCTC hợp nhất cho thấy những định hướng nhất định về việc áp dụng chuẩn mực quốc tế ở phạm vi báo cáo của các tập đoàn trong nước. Ngoài ra, thông tư 210 /2014/TT – BTC ngày 30/12/2014 về hướng dẫn kế toán đối với công ty chứng khoán cho phép áp dụng giá trị hợp lý cũng là một bước tiến rất lớn đến việc chuẩn bị áp dụng IFRS. 2.1.3.3 Đề án áp dụng chuẩn mực BCTC quốc tế vào Việt Nam Bản chính thức của Đề án áp dụng chuẩn mực BCTC quốc tế vào Việt Nam đã được ban hành theo Quyết định 345/QĐ-BTC vào ngày 16 tháng 3 năm 2020. Bộ tài chính đã xây dựng một lộ trình rõ ràng hơn, cụ thể hơn nhằm xây dựng một hệ thống chuẩn mực mang tính quốc tế nhưng phải phù hợp với tình hình Việt Nam. Đề án cho thấy việc thực hiện IFRS sẽ áp dụng theo từng giai đoạn, tự nguyện và bắt buộc. 2.2 Những lý thuyết nền được vận dụng trong luận án Trong lĩnh vực kế toán, có rất nhiều lý thuyết có thể vận dụng trong nghiên cứu với dữ liệu sơ cấp cũng như dữ liệu thứ cấp. Tuy nhiên, khi nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng trong việc áp dụng IFRS tại Việt Nam theo nghiên cứu về hành vi, việc áp dụng lý thuyết nền là rất thiết yếu để giải quyết tốt vấn đề nghiên cứu, đặc biệt với những nghiên cứu tiếp cận với dữ liệu sơ cấp. Trong đó, phần tổng hợp ở trên cho thấy hai lý thuyết đóng vai trò quan trọng trong việc đưa ra các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng IFRS tại Việt Nam, đó là lý thuyết về hành vi dự định TPB của tác giả Ajzen (1985, 1991) và lý thuyết đẳng cấu thể chế của DiMaggio và Powell (1983).
13 2.3 Giả thuyết nghiên cứu Nhóm giả thuyết liên quan đến mô hình TPB gốc  H1: Thái độ có tác động cùng chiều đến việc áp dụng IFRS tại các doanh nghiệp Việt Nam  H2: Nhận thức về áp lực xã hội có tác động cùng chiều đến việc áp dụng IFRS tại các doanh nghiệp Việt Nam  H3: Nhận thức về sự kiểm soát có tác động cùng chiều đến việc áp dụng IFRS tại các doanh nghiệp Việt Nam Nhóm giả thuyết liên quan đến phần mở rộng của mô hình TPB  H4: Nhận thức về tính hữu ích có tác động cùng chiều đến việc áp dụng IFRS tại các doanh nghiệp Việt Nam.  H5: Nhận thức về tính hữu ích có tác động cùng chiều đến thái độ  H6: Nhận thức về độ khó của IFRS có tác động ngược chiều đến đến thái độ.  H7: Áp lực cưỡng chế có tác động cùng chiều đến nhận thức về áp lực xã hội.  H8: Áp lực mô phỏng có tác động cùng chiều đến nhận thức về áp lực xã hội.  H9: Áp lực chuyên môn có tác động cùng chiều đến nhận thức về áp lực xã hội.  H10: Nguồn lực tác động cùng chiều đến nhận thức về sự kiểm soát.  H11: Điều kiện cần có tác động cùng chiều đến nhận thức về sự kiểm soát. CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 3.1 Quy trình nghiên cứu Quy trình nghiên cứu trong luận án này gồm có các bước cơ bản sau (dựa vào quy trình kiểm định lý thuyết khoa học của Nguyễn Đình Thọ 2012, trang 53):  Bước 1: Tổng quan nghiên cứu để tìm ra khe hổng nghiên cứu, qua đó xác định vấn đề nghiên cứu; Tổng kết các lý thuyết có liên quan để xây dựng mô
14 hình nghiên cứu dự kiến và đề xuất các giả thuyết nghiên cứu, xây dựng thang đo.  Bước 2: Nghiên cứu sơ bộ, bao gồm nghiên cứu định tính với chuyên gia nghiên cứu định lượng sơ bộ với các doanh nghiệp.  Bước 3: Nghiên cứu định lượng chính thức với các doanh nghiệp.  Bước 4: Đánh giá kết quả nghiên cứu và bàn luận kết quả. 3.2 Xây dựng thang đo Từ mô hình nghiên cứu dự kiến trong chương 2, có thể nhận thấy các khái niệm nghiên cứu được trình bày trong luận án đều là biến tiềm ẩn (latent variable, tức là các biến này không thể xác định được cụ thể, khác với các khái niệm không tiềm ẩn như là doanh thu hay lợi nhuận) cho nên phải đo lường thông qua thang đo chứ không để xác định trực tiếp. Các khái niệm nghiên cứu này được chia thành hai nhóm, nhóm biến nội sinh và nhóm biến ngoại sinh. Trong đó nhóm biến nội sinh thuộc về mô hình TPB gốc, còn nhóm biến ngoại sinh thuộc về phần mở rộng của mô hình TPB với sự kết hợp của các mô hình đã trình bày trong chương hai. Các bài nghiên cứu liên quan đến các thang đo của khái niệm nghiên cứu đều đã được trình bày chi tiết trong hai chương đầu tiên của luận án, đa số đều thuộc những tạp chí quốc tế có thứ hạng. Cụ thể, các thang đo chính được kế thừa, điều chỉnh và bổ sung mới cho phù hợp với vấn đề nghiên cứu của luận án gồm có:  Thang đo của Liu và cộng sự (2008) đối chiếu với thang đo của Djatej và cộng sự (2012). Trong đó, thang đo của Djatej và cộng sự (2012) vận dụng mô hình TPB gốc, còn thang đo của Liu và cộng sự (2008) vận dụng mô hình TPB mở rộng. Khi xây dựng thang đo, Djatej và cộng sự (2012) thừa nhận đã kế thừa và rút gọn từ thang đo của Liu và cộng sự (2008) cho nên 2 thang đo này có nhiều điểm tương đồng với nhau mặc dù khác vấn đề nghiên cứu. Do đó, trong quá trình kế thừa thang đo, tác giả luận án luôn kết hợp giữa hai thang đo này với nhau để đảm bảo sự chuẩn xác của thang đo cũng như đảm bảo không bỏ sót câu hỏi khảo sát.
15  Thang đo của Phang và Mahzan (2013) về áp dụng IFRS tại Malaysia. Đây là thang đo liên quan đến mô hình đẳng cấu thể chế.  Thang đo của Rezaee và cộng sự (2010) về lợi ích của IFRS và những rào cản tại Mỹ. Nghiên cứu này được kế thừa bởi khá nhiều nghiên cứu liên quan đến IFRS đã đề cập trong chương tổng quan. Tuy nhiên Rezaee và cộng sự (2010) không vận dụng lý thuyết nào cụ thể, cho nên việc kế thừa các biến quan sát trong thang đo gốc của các tác giả sẽ được chọn lọc cho phù hợp với phần cơ sở lý thuyết của luận án cũng như phù hợp bối cảnh nghiên cứu tại Việt Nam. 3.3 Thiết kế nghiên cứu Nghiên cứu này được chia thành hai giai đoạn: giai đoạn nghiên cứu sơ bộ và giai đoạn chính thức. Trong đó giai đoạn sơ bộ gồm có nghiên cứu định tính và nghiên cứu định lượng sơ bộ; giai đoạn sau là nghiên cứu định lượng chính thức. Mục tiêu của nghiên cứu sơ bộ là để hiệu chỉnh thang đo, trong đó thực hiện phỏng vấn chuyên gia để hoàn thiện thang đo nháp; sau đó tiến hành khảo sát thử để kiểm định thang đo. Kết quả của nghiên cứu sơ bộ là thang đo đã hiệu chỉnh để sử dụng ở giai đoạn nghiên cứu chính thức. Cụ thể hơn, giai đoạn nghiên cứu sơ bộ bao gồm nghiên cứu định tính với các chuyên gia trong lĩnh vực kế toán bằng phương pháp phỏng vấn sâu đối với người quản lý và am hiểu về kế toán doanh nghiệp, giảng viên, các kiểm toán viên có kinh nghiệm trong lĩnh vực kế toán kiểm toán, và chuyên gia soạn thảo IFRS tại Việt Nam để điều chỉnh thang đo; và nghiên cứu định lượng sơ bộ để kiểm định thang đo. Tiếp sau đó sẽ tiến hành nghiên cứu định lượng chính thức để kiểm định mô hình nghiên cứu. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN Trong chương này tác giả luận án sẽ trình bày kết quả nghiên cứu từ quy trình đã đề xuất ở chương 3, tức là xuất phát từ nghiên cứu định tính, tác giả sẽ loại bỏ các biến
16 quan sát không phù hợp, từ đó sẽ gởi bảng câu hỏi để phục vụ cho nghiên cứu định lượng sơ bộ và xử lý số liệu với phần mềm SmartPLS phiên bản 3.2.8. Sau khi loại các biến không đạt yêu cầu, bảng câu hỏi sẽ được điều chỉnh lại và gởi đến những người làm quản lý từ cấp phòng kế toán trở lên để tổng hợp và xử lý dữ liệu với kỹ thuật PLS-SEM. 4.1 Kết quả nghiên cứu sơ bộ 4.1.1 Nghiên cứu định tính Về cơ bản, kết quả nghiên cứu định tính cho thấy hầu hết thang đo đều được chuyên gia tán thành về nội dung, như vậy đã đạt được mục tiêu chính đã đặt ra trong chương 3 trong phần nghiên cứu định tính về giá trị nội dung và tính đơn hướng của thang đo. Kết thúc việc tổng hợp ý kiến với chuyên gia cho thấy hầu hết các thang đo đều nhận được sự đồng tình, trong đó các chuyên gia có một số đề xuất mới cho thang đo Nhận thức về tính hữu ích, Nguồn lực và Điều kiện cần có. Đặc biệt, thang đo Nhận thức về tính hữu ích được các chuyên gia đánh giá cao và dành nhiều thời gian trao đổi hơn so với các thang đo còn lại. Sau khi kết thúc giai đoạn nghiên cứu định tính với sự đồng tình của các chuyên gia, tác giả luận án bổ sung thêm 1 biến quan sát cho thang đo Nhận thức về tính hữu ích (bằng cách tách biến HI4 thành hai câu khác nhau), bỏ biến Nhận thức về độ khó, bỏ bớt biến quan sát HI3 do có thể trùng với biến HI5), bỏ biến NL3 cũ, thay bằng NL3 với nội dung mới, bỏ DK 3 cũ, bổ sung biến DK3 mới, và sửa một số câu trong các biến quan sát để làm rõ nghĩa theo gợi ý của chuyên gia. 4.1.2 Nghiên cứu định lượng sơ bộ Kết quả kiểm định thang đo sau khi khảo sát 102 doanh nghiệp cho thấy có 3 biến quan sát là ACC4, AMP4 và HI5 có hệ số tải ngoài lần lượt là 0.642, 0.689 và 0.568, tức là không đạt yêu cầu do thấp hơn ngưỡng cho phép là 0.7. Bên cạnh đó, độ tin cậy của các biến quan sát này lần lượt là 0.412, 0.475, 0.323, tức là đều không đạt ngưỡng cho phép là 0.5. Cho nên, tác giả sẽ loại các biến này khỏi các thang đo ACC,
17 AMP và HI nhằm đảm bảo giá trị hội tụ cho các thang đo. Trước khi loại biến, tác giả đã cân nhắc về giá trị nội dung của thang đo có bị ảnh hưởng hay không và có đối chiếu lại với ý kiến chuyên gia trong phần nghiên cứu định tính về những biến quan sát này và đánh giá rằng việc loại biến này theo tác giả vẫn phù hợp với giá trị nội dung trong bối cảnh Việt Nam. Sau khi loại 3 biến này, tác giả chạy lại thủ tục PLS Algorithm chính thức lần 2 với kết quả cho thấy độ tin cậy của thang đo và giá trị hội tụ của các biến quan sát đều tăng so với kết quả lần 1, điều đó cho thấy việc loại cả 3 biến này là phù hợp. Kết quả chạy PLS Algorithm lần thứ 2 cho thấy các chỉ số về giá trị hội tụ của thang đo và độ tin cậy nhất quán nội tại của các thang đo trong mô hình đều đạt yêu cầu. 4.2 Kết quả nghiên cứu chính thức 4.2.1 Mẫu nghiên cứu Bảng câu hỏi chính thức được gởi đến các doanh nghiệp trên địa bàn TP.HCM, Hà Nội, Bình Dương, Đồng Nai, theo phương pháp lấy mẫu phi xác suất. Bên cạnh TP.HCM, mẫu chính thức được mở rộng thêm chủ yếu ở các tỉnh thành lớn gồm Hà Nội, Bình Dương, Đồng Nai, Khánh Hòa, nơi tập trung nhiều doanh nghiệp lớn và đa dạng ngành nghề. Khảo sát chính thức được thực hiện từ tháng 12/2019 đến đầu tháng 3/2020 với số phiếu trả lời chính thức là 221 sau khi lọc dữ liệu. Cũng như trong nghiên cứu sơ bộ, tất cả đối tượng tham gia trả lời được chọn đều làm quản lý doanh nghiệp hoặc quản lý cấp phòng kế toán, hầu hết đều có thâm niên trong lĩnh vực kế toán từ 5-10 năm hoặc trên 10 năm. Bảng 4. 1: Tổng hợp kết quả kiểm định giả thuyết Giả Nội dung Hệ số P Kết quả thuyết Values H1 Thái độ có tác động cùng chiều đến việc 0.290 0.000 Chấp áp dụng IFRS tại Việt Nam nhận
18 H2 Nhận thức về áp lực xã hội có tác động 0.248 0.000 Chấp cùng chiều đến việc áp dụng IFRS tại Việt nhận Nam H3 Nhận thức về sự kiểm soát có tác động 0.229 0.000 Chấp cùng chiều đến việc áp dụng IFRS tại Việt nhận Nam H4 Nhận thức về tính hữu ích có tác động 0.211 0.012* Bác bỏ ở cùng chiều đến việc áp dụng IFRS tại Việt mức ý Nam. nghĩa 1% H5 Nhận thức về tính hữu ích có tác động 0.760 0.000 Chấp cùng chiều đến thái độ nhận H6 Áp lực cưỡng chế có tác động cùng chiều 0.200 0.005 Chấp đến nhận thức về áp lực xã hội nhận H7 Áp lực mô phỏng có tác động cùng chiều 0.240 0.000 Chấp đến nhận thức về áp lực xã hội nhận H8 Áp lực chuyên môn có tác động cùng 0.457 0.003 Chấp chiều đến nhận thức về áp lực xã hội nhận H9 Nguồn lực tác động cùng chiều đến nhận 0.491 0.000 Chấp thức về sự kiểm soát nhận H10 Điều kiện cần có tác động cùng chiều đến 0.343 0.005 Chấp nhận thức về sự kiểm soát nhận (Nguồn: tác giả luận án)
19 4.3 Tổng hợp kết quả và bàn luận 4.3.1 Tổng hợp kết quả Căn cứ vào kết quả đã trình bày ở phần trên từ mô hình đo lường 1 (là mô hình nghiên cứu chính thức của luận án) cho thấy tất cả các giả thuyết đều được chấp nhận với mức ý nghĩa 5%. Chỉ có một điểm lưu ý rằng đối với giả thuyết H4, nếu mức ý nghĩa khắt khe hơn ở mức 1%, thì giả thuyết này sẽ bị bác bỏ. Kết quả nghiên cứu cho thấy sự phù hợp của mô hình TPB hay mô hình TPB mở rộng khi đánh giá ý định hành vi, đặc biệt là hành vi áp dụng IFRS trong bối cảnh Việt Nam đang trong lộ trình áp dụng. Kết quả tính toán R² cho thấy mô hình có cấu trúc nội sinh khá mạnh, tức là đảm bảo về mặt chất lượng của mô hình. Và khi xem xét các hệ số f² và Q², q², kết quả cũng cho thấy các biến ngoại sinh đều có tính dự báo cho các biến nội sinh từ mức trung bình trở lên. 4.3.2 Bàn luận 4.3.2.1 Tác động của các biến Thái độ, Nhận thức về ảnh hưởng xã hội, và Nhận thức về sự kiểm soát đối với Việc áp dụng IFRS Đây là các biến trong mô hình TPB gốc và tác động trực tiếp đến Việc áp dụng IFRS tại Việt Nam. Trong số này, biến Thái độ có tác động mạnh nhất với hệ số tác động là 0.290, tiếp theo sau lần lượt là Nhận thức về ảnh hưởng xã hội (0.248) và Nhận thức về sự kiểm soát (0.229). 4.3.2.2 Tác động của các biến trong phần mở rộng của mô hình TPB gốc đối với các biến Thái độ, Nhận thức về ảnh hưởng xã hội, và Nhận thức về sự kiểm soát Tác động của Nhận thức về tính hữu ích với các biến Thái độ là rất mạnh (0.760). Mặc dù các nghiên cứu trước đây đều bỏ qua mối quan hệ này, tuy nhiên kết quả kiểm định trong luận án cho thấy tác động này rất phù hợp với lý thuyết TPB gốc của Ajzen (1991) hay mô hình TPB mở rộng của Taylor và Todd (1995b)