Tóm tắt luận án Tiến sĩ ngành Kinh tế phát triển: Phát triển cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai theo hướng bền vững

Chia sẻ: Mai Thuy Dung | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

16
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của luận án là góp phần hoàn thiện lý luận về phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững; đánh giá toàn diện sự phát triển theo hướng phát triển bền vững của cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai; đưa ra các giải pháp và kiến nghị nhằm thúc đẩy sự phát triển cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt luận án Tiến sĩ ngành Kinh tế phát triển: Phát triển cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai theo hướng bền vững

1 2 LỜI MỞ ĐẦU 1.3. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai. 1.1. Sự cần thiết của nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu: Tại nhiều nước đang phát triển, cây dược liệu đóng vai trò quan trọng -Về không gian: Tỉnh Lào Cai trong việc chăm sóc sức khỏe của người dân. Theo ước tính của WHO (2008), -Về thời gian: Đối với số liệu thứ cấp, tác giả chọn thời gian nghiên cứu từ 80% dân số ở Châu Phi và Châu Á phụ thuộc vào các loại thảo dược để chữa năm 2012-2018 do số liệu về cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai chỉ mới bắt đầu bệnh. Cây dược liệu tại các địa phương đã và đang mang lại cho người nông được thống kê từ năm 2012. Đối với số liệu sơ cấp, tác giả tiến hành khảo sát dân bản địa những cơ hội sinh kế tiềm năng, giúp họ có thể đa dạng danh mục điều tra cho niên vụ 2017-2018 đối với cây Actiso và cây Đương quy cây trồng của mình. 1.4. Phương pháp nghiên cứu Việt Nam là quốc gia được đánh giá cao về tiềm năng cây dược liệu. 1.4.1. Phương pháp thu thập số liệu Thực tế ở nhiều địa phương cho thấy cây dược liệu đóng góp giá trị kinh tế cao, A, Số liệu thứ cấp góp phần lớn trong công cuộc xóa đói giảm nghèo. Tuy nhiên việc nuôi trồng Nguồn số liệu thứ cấp được thu thập qua báo cáo thống kê của Bộ y tế, dược liệu và thu hái trong nước mới đáp ứng nhu cầu sử dụng ở mức thấp Viện dược liệu TƯ, Cục y học cổ truyền, Ủy ban nhân dân tỉnh Lào Cai, Sở y tế (khoảng 20-25%) (Viện dược liệu, 2016), còn lại phải nhập khẩu từ Trung Lào Cai, sở Nông nghiệp tỉnh Lào Cai, phòng nông nghiệp các huyện, các dự án Quốc không rõ nguồn gốc. Hơn nữa nguồn tài nguyên dược liệu đang đứng trồng cây dược liệu, các báo điện tử. Số liệu của các công trình nghiên cứu khoa trước nguy cơ cạn kiệt, nhiều loài có thể bị tuyệt chủng dẫn đến nhiều thách học về cây dược liệu. Các số liệu về quốc tế được thu thập từ Tổ chức y tế thế thức cho sự phát triển bền vững. Lào cai nằm trong vùng quy hoạch phát triển giới, Ủy ban về lương thực và nông nghiệp quốc tế (FAO), các công trình dược liệu theo quy hoạch 1976 của Chính phủ. Hiện nay tỉnh đã có quy hoạch nghiên cứu trước đây về cây dược liệu trên thế giới… chi tiết phát triển dược liệu tại địa phương và việc canh tác dược liệu mặc dù B, Số liệu sơ cấp còn rất nhiều khó khăn nhưng đã đạt được một số kết quả khả quan. Tác giả sử dụng 02 phương pháp để thu thập số liệu sơ cấp bao gồm (1) Về mặt lý luận, các công trình nghiên cứu về cây dược liệu trên thế giới phỏng vấn chuyên gia và (2) phát phiếu khảo sát. chủ yếu tập trung mô tả về đặc điểm, chủng loại và sự đa dạng hay thống kê về Phỏng vấn chuyên gia được sử dụng để lựa chọn các tiêu chí và nhân tố số lượng của các loài cây dược liệu. Các công trình nghiên cứu một cách cụ thể phù hợp cho khung phân tích phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững. về sự phát triển bền vững của cây dược liệu hầu như không có. Chỉ có một số ít Sau khi phát triển được khung phân tích phát triển cây dược liệu theo hướng công trình đưa ra các hàm ý chính sách hoặc các gợi ý dựa trên thực trạng của bền vững, tác giả xây dựng bảng hỏi. Bảng hỏi được phát thử nghiệm đến 04 cây dược liệu. hộ nông dân và được chỉnh sửa trước khi gửi đi để thu thập với số lượng lớn. Từ những phân tích như trên tác giả lựa chọn đề tài “Phát triển cây dược Do cây Actiso và Đương quy là 02 loại cây có giá trị kinh tế cao nhất và đang liệu tại tỉnh Lào Cai theo hướng bền vững” làm đề tài nghiên cứu cho luận án được chú trọng đầu tư nhiều nhất tại Lào Cai hiện nay nên tác giả lựa chọn 02 của mình. loại cây này vào mẫu nghiên cứu để tiến hành khảo sát và điều tra. Tổng cộng 1.2. Mục tiêu nghiên cứu có 250 phiếu khảo sát được phát đến các hộ nông dân trồng Actiso và Đương Mục tiêu nghiên cứu của luận án là góp phần hoàn thiện lý luận về phát quy thuộc 02 huyện Sapa và Bắc Hà. triển cây dược liệu theo hướng bền vững; trên cơ sở đó, đánh giá toàn diện sự 1.4.2. Phương pháp phân tích số liệu phát triển theo hướng bền vững của cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai, từ đó đưa ra A, Phương pháp phân tích định tính các giải pháp và kiến nghị nhằm thúc đẩy sự phát triển cây dược liệu tại tỉnh Phương pháp phân tích định tính được dùng để mô tả và phân tích đặc Lào Cai theo hướng bền vững. điểm về thực trạng phát triển cây dược liệu tại Thế giới, Việt Nam và tỉnh Lào Cai, đồng thời thăm dò và thiết kế thang đo các tiêu chí và nhân tố cho khung
3 4 phân tích phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững. Cụ thể, tác giả sử dụng với các cây trồng truyền thống khác (lúa, ngô), trong khi đó, các sản phẩm dược phương pháp phỏng vấn sâu và nghiên cứu tình huống để phân tích định tính liệu chủ yếu chế biến thô rồi xuất bán giá trị kinh tế thấp và chưa phát huy được các vấn đề nghiên cứu của luận án. hiệu quả của chuỗi giá trị cây dược liệu; (iii) Thu nhập và đời sống của nhiều hộ B, Phương pháp phân tích định lượng dân, đặc biệt là các hộ dân đồng bào miền núi cao từ cây dược liệu chưa thực sự Tác giả sử dụng phương pháp phân tích hồi quy đa nhân tố để phân tích ổn định; (iv) Một số hiện tượng gây hại môi trường của địa phương do hậu quả mối quan hệ thống kê giữa các nhân tố thuộc chủ thể sản xuất và các tiêu chí về phát triển cây dược liệu ngày càng có xu hướng gia tăng như: xói mòn chất đất, nâng cao hiệu quả sản xuất và tiêu chí môi trường. Hồi quy tuyến tính (linear ảnh hưởng không tích cực đến môi trường sinh thái trong quá trình sử dụng regression) được sử dụng đối với các biến liên tục. Hồi quy logistic được sử thuốc bảo vệ thực vật, phân bón hoá học tràn lan hoặc sau khi thu hoạch cây dụng để phân tích các dữ liệu phân tổ (categorical data). Các kiểm định về giả dược liệu không có phân huỷ rác tập trung. thiết của hồi quy cũng được thực hiện để đảm bảo rằng phương pháp phân tích Thứ tư, Luận án đã chỉ ra các nguyên nhân dẫn đến những hạn chế trong hồi quy đa biến không vi phạm các giả thiết của hồi quy ví dụ như đa cộng việc phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững tại tỉnh Lào cai bao gồm: (i) tuyến (kiểm định bằng Pearson correlation test) và phương sai sai số thay đổi nguyên nhân liên quan đến chính sách đất đai, tín dụng và đầu tư cho khoa học (khắc phục bằng lệnh robust). Luận án sử dụng kiểm định Hosmer-Lemeshow kỹ thuật, cơ sở hạ tầng; (ii) nguyên nhân liên quan đến năng lực của chủ thể sản để kiểm tra sự phù hợp của mô hình hồi quy Logistic đối với dữ liệu nghiên xuất và kinh doanh cây dược liệu; (iii) nguyên nhân liên quan đến liên kết trong cứu. Phần mềm Stata được sử dụng để phân tích dữ liệu của luận án sản xuất và tiêu thụ cây dược liệu; (iv) nguyên nhân liên quan đến thị trường 1.5. Những đóng góp mới của luận án đầu ra; (v) nguyên nhân liên quan đến quản lý cây dược liệu. Thứ nhất, luận án đã đưa ra khái niệm, nội hàm về phát triển cây dược Thứ năm, dựa trên các nguyên nhân dẫn đến các hạn chế trong phát triển liệu theo hướng bền vững của địa phương. Theo đó, phát triển cây dược liệu cây dược liệu theo hướng bền vững, luận án đã đưa ra 04 nhóm giải pháp bao theo hướng bền vững của địa phương được xác định theo 3 nội dung: (i) duy gồm: (i) hoàn thiện chính sách; (ii) nâng cao năng lực cho chủ thể sản xuất và trì, bảo tồn và mở rộng quy mô diện tích và chủng loại cây dược liệu; (ii) Nâng kinh doanh dược liệu; (iii) mở rộng thị trường đầu ra (iv) áp dụng mô hình quản cao hiệu quả sản xuất cây dược liệu; (iii) tăng cường sự tác động lan toả tích lý dựa vào cộng đồng đối với cây dược liệu và nâng cao vai trò của nhà nước cực của cây dược liệu đến kinh tế, xã hội và môi trường của địa phương phát trong phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững. triển cây dược liệu. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU Thứ hai, luận án chỉ ra được các biểu hiện bền vững trong phát triển cây dược liệu trên địa bàn tỉnh Lào Cai: (i) Số diện tích (ha) được quy hoạch trong 1.1. Tổng quan về cây dược liệu các khu bảo tồn thiên nhiên ngày càng tăng và tỷ lệ số cây sách đỏ được bảo tồn 1.1.1. Khái niệm cây dược liệu nguyên vị trong các khu bảo tồn lớn, quy mô diện tích canh tác cây dược liệu tăng Theo Luật Dược năm 2016 “dược liệu là nguyên liệu làm thuốc có nguồn qua các năm; (ii) So với các loài cây nông nghiệp khác, cây dược liệu mang lại gốc tự nhiên từ thực vật, động vật, khoáng vật và đạt tiêu chuẩn làm thuốc”. hiệu quả kinh tế cao hơn nhiều lần; (iii) Phát triển cây dược liệu góp phần tích cực Như vậy cây dược liệu được hiểu là thực vật đạt tiêu chuẩn làm thuốc hay gọi đến giảm nghèo và tạo công ăn việc làm; (iv) Cây dược liệu thân thiện hơn với ngắn gọn là cây thuốc. Theo Tổ chức nông nghiệp và lương thực liên hợp quốc môi trường so với cây lúa và cây ngô. (FAO), thuật ngữ phổ biến dùng để chỉ cây dược liệu là Medicinal Aromatic Thứ ba, Luận án đã phát hiện đươc những biểu hiện không tích cực trong Plants (MAPs), được định nghĩa là những cây thuốc giúp con người phòng ngừa phát triển cây dược liệu đứng trên góc độ phát triển bền vững: (i) Công tác bảo bệnh tật, duy trì sức khỏe hoặc chữa bệnh (Marshall, 2011). tồn cây dược liệu tự nhiên còn nhiều hạn chế, số lượng các loài trong sách đỏ 1.1.2. Phân bổ các loài cây dược liệu tự nhiên được bảo tồn thành công còn thấp, diện tích đất để trồng cây dược liệu hàng năm Hiện nay có khoảng 60.000 loại cây dược liệu được sử dụng trên toàn thế ít, nhỏ lẻ, manh mún; (ii) Chi phí sản xuất ban đầu cho cây dược liệu cao hơn so giới. Tuy nhiên việc phân bổ các loài cây dược liệu lại không đồng đều ở các
5 6 khu vực. Trung Quốc và Ấn Độ là hai quốc gia có nhiều loài cây dược liệu tự hiệu quả sản xuất cây dược liệu. Hiện theo hiểu biết của tác giả, chưa có nhiên nhất thế giới với 11.146 loài ở Trung Quốc và 7.500 loài ở Ấn Độ, tiếp công trình nghiên cứu nào đề cập đến các tiêu chí về môi trường và xã hội theo là Colombia, Nam Phi, Mỹ và 16 quốc gia khác. đối với cây dược liệu. 1.1.3. Vai trò của cây dược liệu đối với đời sống kinh tế và xã hội 1.2.3. Về các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững Ngày nay, ở nhiều nước đang phát triển và các nước đang chuyển đổi, cây Các nghiên cứu đã chỉ ra các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển theo dược liệu đóng vai trò quan trọng trong việc chăm sóc sức khỏe của người dân. hướng bền vững của cây dược liệu gồm: (1) Điều kiện tự nhiên sinh thái; (2) Tính đến năm 2014, trên toàn thế giới có 18.226 cơ sở chữa bệnh y học dân tộc Điều kiện cơ sở hạ tầng; (3) Năng lực của các bên liên quan trong chuỗi cung cổ truyền, cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe cho 80% dân số trên toàn cầu ứng; (4) Kỹ thuật canh tác và thu hoạch; (5) Sự phát triển của khoa học kỹ (WHO, 2014). Hiện nay có khoảng 3.000 loài cây dược liệu được mua bán toàn thuật; (6) Nhu cầu thị trường và (7) chính sách của nhà nước. cầu. Theo Ban thư ký về đa dạng sinh học của Liên hợp quốc, tổng giá trị kim 1.3. Tổng quan các nghiên cứu trong nước về phát triển cây dược liệu theo ngạch xuất khẩu của cây dược liệu trên toàn cầu là 1,2 tỷ USD (tính theo giá trị hướng bền vững khai báo hải quan). Hơn 30% lượng thuốc bán trên toàn thế giới có nguồn gốc từ 1.3.1. Về nội hàm phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững cây dược liệu (FAO, 2005). Khoảng hơn 100 loài dược liệu được sử dụng trong Nội hàm phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững được thể hiện ở sản xuất thuốc tây y. Mặc dù công nghệ sản xuất thuốc hiện đại từ cây thảo dược một số công trình như Phan Văn Tân và cộng sự (2013); Trần Thế Hùng và chủ yếu nằm trong tay các công ty sản xuất thuốc lớn tuy nhiên điều này cũng Đinh Thị Lệ Giang (2014) và Quy hoạch tổng thể phát triển dược liệu đến mang đến những cơ hội tiềm năng cho những người nông dân khi họ có thể canh năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2030. Theo đó phát triển theo hướng bền tác và trồng cây dược liệu để cung cấp cho các công ty dược với quy mô lớn. vững cây dược liệu gồm: (1) phải bảo tồn và khai thác hợp lý cây dược liệu 1.2. Tổng quan các nghiên cứu ngoài nước về phát triển cây dược liệu theo tự nhiên; (2) sản xuất cây dược liệu theo hướng an toàn, chất lượng, hiệu quả, hướng bền vững (3) gia tăng đóng góp của cây dược liệu cho các mục tiêu phát triển kinh tế, 1.2.1. Về nội hàm phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững xã hội. Trong phạm vi tiếp cận được của luận án, vấn đề phát triển theo hướng bền 1.3.2. Về tiêu chí đánh giá vững cây dược liệu chủ yếu tập trung ở một số khía cạnh sau: (1) bảo tồn và Do các nghiên cứu về phát triển cây dược liệu từ góc độ kinh tế còn hạn duy trì cây dược liệu; (2) sản xuất cây dược liệu theo hướng bền vững; (3) thu chế mà chủ yếu được tiếp cận theo góc độ quy trình kỹ thuật vì vậy, các tiêu chí hoạch bền vững cây dược liệu và (4) sử dụng bền vững cây dược liệu để đánh giá sự phát triển theo hướng bền vững cây dược liệu ở Việt Nam cũng 1.2.2. Về tiêu chí đánh giá phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững chưa được đề cập nhiều trong các nghiên cứu. Chỉ một vài tiêu chí được đưa ra Do các nghiên cứu về cây dược liệu chủ yếu được tiếp cận theo góc độ trong quy hoạch phát triển dược liệu như diện tích trồng, thu nhập, sản lượng quy trình kỹ thuật, như đã tổng quan ở trên, hiện chưa có công trình ngiên (Ủy ban nhân dân tỉnh Lào Cai, 2017). cứu về phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững dưới giác độ kinh tế 1.3.3. Về các nhân tố ảnh hưởng phát triển, do đó các tiêu chí đánh giá sự phát triển cây dược liệu theo hướng Các nghiên cứu trong nước cũng đã chỉ ra các nhân tố tác động đến phát bền vững chỉ được gợi ý rải rác trong các công trình nghiên cứu trước đây. triển theo hướng bền vững cây dược liệu gồm: Theo đó, các tiêu chí bao gồm: trữ lượng cây dược liệu trong tự nhiên, diện - Ý thức của người dân trong việc khai thác nguồn tài nguyên dược liệu: tích khu bảo tồn (Chen và cộng sự, 2016); khối lượng dược liệu thu hoạch - Trình độ kỹ thuật của người sản xuất (Hamilton, 2004); sản lượng dược liệu xuất khẩu (Prahalathan, 2004), số loài - Hệ thống cơ sở hạ tầng cây dược liệu được canh tác, diện tích canh tác (Van De Kop, P và cộng sự, - Cơ chế chính sách 2006), thu nhập, thu nhập ròng từ cây dược liệu (Nautiyal MC và Nautiyal - Liên kết giữa các chủ thể trong chuỗi giá trị cây dược liệu BP, 2004). Các tiêu chí trên chủ yếu đánh giá một phần khía cạnh bảo tồn và
7 8 1.3.4. Các nghiên cứu về phát triển cây dược liệu tại Lào Cai - Các nghiên cứu cũng đã chỉ ra được những biểu hiện thiếu bền vững Dưới góc độ kỹ thuật Nguyễn Bá Hoạt (2002) và Trần Anh Tuấn và trong phát triển cây dược liệu ở một số địa phương ở Việt Nam trong những Trương Ngọc Kiểm (2017) đã đánh giá về điều kiện tự nhiên, khí hậu, các giai đoạn vừa qua. thông số sinh thái để đánh giá mức độ thích nghi của cây dược liệu tại Lào - Các nghiên cứu cũng đã đề xuất được các giải pháp nhằm phát triển cây Cao, từ đó xác định các biện pháp kỹ thuật trồng cơ bản, hoàn thiện quy trình dược liệu. Tuy nhiên, phần lớn các giải pháp được đưa ra dưới góc độ quy trình trồng trọt, xây dựng các mô hình kinh tế hộ trồng cây thuốc… nhằm nâng kỹ thuật sản xuất, còn thiếu các giải pháp dưới góc độ quản lý và kinh tế. cao năng suất, tăng hiệu quả kinh tế của một số cây thuốc có giá trị kinh tế - Đối với các nghiên cứu liên quan đến phát triển cây dược liệu ở Lào Cai: cao, có thị trường, phát triển theo hướng sản xuất hàng hoá ở Sa Pa. đã đánh giá được tiềm năng và lợi thế của Lào Cai trong phát triển cây dược Dưới góc độ kinh tế, nghiên cứu của Đại học Thái nguyên (2018 đã liệu, đánh giá được thực trạng phát triển cây dược liệu Lào Cai. Tuy nhiên, đánh giá những thuận lợi, khó khăn trong phát triển cây dược liệu tại Lào Cai những phân tích đánh giá trên chủ yếu từ thực tiễn, theo góc độ quy trình kỹ và thực trạng tình hình sản xuất vùng trồng dược liệu tỉnh Lào Cai giai đoạn thuật, những phân tích từ góc độ kinh tế chưa được làm rõ, đồng thời các 2015-2016 trên các khía cạnh gồm diện tích trồng, hiệu quả kinh tế của một nghiên cứu mang tính toàn diện về phát triển cây dược liệu theo hướng bền số loại cây dược liệu dựa trên số liệu về năng suất bình quân (tấn/ha), giá bán vững thì chưa được thực hiện. bình quân (triệu đồng/ tấn) và tổng thu. Từ đó đã đề xuất một số giải pháp Từ những phân tích, đánh giá khoảng trống nêu trên, luận án sẽ giải quyết quy hoạch phát triển cây dược liệu gồm đầu tư, hoàn thiện hệ thống cơ sở hạ các vấn đề sau: tầng cần thiết cho vùng quy hoạch trồng dược liệu, đầu tư cho khoa học công Thứ nhất, luận án sẽ xây dựng và hoàn thiện khung phân tích về phát triển nghệ, đào tạo tập huấn, thị trường tiêu thụ và xúc tiến thương mại, và cơ chế, cây dược liệu theo hướng bền vững trên góc độ kinh tế, xã hội và môi trường. chính sách. Thứ hai, luận án phân tích đánh giá toàn diện thực trạng phát triển cây 1.4. Đánh giá tổng quan các nghiên cứu và khoảng trống nghiên cứu dược liệu ở Lào Cai theo hướng bền vững để từ đó rút ra được những thành tựu Qua tổng quan các nghiên cứu trong nước và ngoài nước có liên quan đến cũng như những hạn chế, phân tích nguyên nhân gây ra những hạn chế này để phát triển theo hướng bền vững cây dược liệu nêu trên, luận án rút ra một số có cơ sở đề xuất các giải pháp và kiến nghị để phát triển cây dược liệu ở Lào nhận xét như sau: Cai theo hướng bền vững trong thời gian tới. Đối với các nghiên cứu ngoài nước: phát triển theo hướng bền vững cây dược liệu được nghiên cứu khá nhiều, với nhiều khía cạnh khác nhau, ở nhiều CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN CÂY DƯỢC LIỆU giai đoạn khác nhau đều đã chỉ ra vai trò quan trọng của cây dược liệu và sự cần THEO HƯỚNG BỀN VỮNG thiết phải phát triển bền vững cây dược liệu. Tuy nhiên, chủ yếu các nghiên cứu được tiếp cận dưới góc độ các giải pháp kỹ thuật. Các nghiên cứu mang tính lý 2.1. Cơ sở lý luận về phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững luận về phát triển theo hướng bền vững cây dược liệu dưới góc độ kinh tế, xã 2.1.1. Phát triển hội và môi trường vẫn chưa được hoàn thiện. Phát triển cây dược liệu là một phạm trù thuộc phát triển sản xuất vật chất và bao gồm các quan điểm cơ bản như sau: Đối với các nghiên cứu trong nước: - Phát triển gắn liền với sự gia tăng về số lượng và thay đổi chất lượng Các nghiên cứu về phát triển cây dược liệu ở Việt Nam mặc dù còn khá - Phát triển được hiểu là phát triển theo cả chiều rộng và chiều sâu hạn chế, song cũng đã đạt được một số kết quả: - Phát triển là tăng trưởng quy mô và hoàn thiện về cơ cấu.development - Các nghiên cứu đã chỉ ra tiềm năng và lợi thế để phát triển cây dược liệu 2.1.2. Phát triển theo hướng bền vững Việt Nam nói chung và tỉnh Lào Cai nói riêng. Phát triển theo hướng bền vững được coi là sự phát triển cân bằng giữa kinh tế, xã hội và môi trường. Nó lồng ghép các quá trình sản xuất với bảo tồn
9 10 tài nguyên và làm tốt hơn về môi trường. Nó đảm bảo thoả mãn những nhu cầu Thứ hai, nguồn cung cây dược liệu bao gồm cây dược liệu tự nhiên và cây cho hiện tại mà không phương hại đến khả năng đáp ứng những nhu cầu trong dược liệu canh tác, trong đó cây dược liệu tự nhiên chiếm đa số. Đặc điểm này tương lai. Về kinh tế đó là sự tăng trưởng, hiệu quả và ổn định; về xã hội là việc dẫn đến việc phát triển cây dược liệu gắn liền với việc bảo tồn và duy trì nguồn giảm đói nghèo, xây dựng thể chế, bảo tồn di sản và văn hoá dân tộc; còn về dược liệu tự nhiên song song với nâng cao hiệu quả sản xuất cây dược liệu. mặt môi trường đó là đa dạng sinh học và thích nghi, bảo tồn tài nguyên thiên Thứ ba, cây dược liệu gắn liền với văn hóa và tín ngưỡng của người dân nhiên và ngăn chặn ô nhiễm. bản địa. Chính vì vậy, phát triển cây dược liệu cũng cần gắn liền với việc lan 2.1.3. Phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững tỏa tích cực đến xã hội và cộng đồng trong việc duy trì và giữ gìn bản sắc văn 2.1.3.1. Nội hàm phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững hóa địa phương. Theo FAO (1990): "Phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững là sự Thứ tư, cây dược liệu có rất nhiều loài, mỗi loài có các đặc điểm sinh học quản lý và bảo tồn sự thay đổi về tổ chức và kỹ thuật nhằm đảm bảo thoả mãn và hoạt chất chữa bệnh rất khác nhau. Chính vì sự phức tạp này nên để phát nhu cầu ngày càng tăng của con người cả cho hiện tại và mai sau. Sự phát triển cây dược liệu cần có sự hỗ trợ đồng bộ của khoa học kỹ thuật và nghiên triển như vậy của nền nông nghiệp (bao gồm cả lâm nghiệp và nuôi trồng thuỷ cứu cơ bản. sản) sẽ đảm bảo không tổn hại đến môi trường, không giảm cấp tài nguyên, sẽ Thứ năm, vì cây dược liệu được dùng để chữa bệnh nên yếu tố sạch trong phù hợp về kỹ thuật và công nghệ, có hiệu quả về kinh tế và được chấp nhận chất lượng cây dược liệu được đề cao hơn bao giờ hết. Chất lượng cây dược về phương diện xã hội”. liệu bên cạnh các quy định về hàm lượng hoạt chất chữa bệnh còn được đánh 2.1.3.2. Các tiêu chí đánh giá phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững giá trên khía cạnh sạch và thân thiện với môi trường. Các tiêu chí đánh giá phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững bao Thứ sáu, sản xuất cây dược liệu đòi hỏi kỹ thuật canh tác và kỹ thuật chế gồm: (1) nhóm các tiêu chí về môi trường, (2) nhóm các tiêu chí về kinh tế và biến phức tạp. (3) nhóm các tiêu chí về xã hội. 2.2.2. Phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững 2.1.3.3. Các nhân tố tác động đến phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững 2.2.2.1. Nội hàm phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững Từ tổng quan lý thuyết có 05 nhóm nhân tố tác động đến tính bền vững của Tác giả định nghĩa phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững như sau: nông nghiệp bao gồm: (1) nhóm nhân tố về điều kiện tự nhiên; (2) nhân tố chủ “Phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững là việc duy trì, bảo tồn, thể sản xuất; (3) nhân tố chính sách và thể chế; (4) nhân tố về liên kết sản xuất mở rộng về quy mô và số lượng, nâng cao hiệu quả sản xuất, và tăng cường và (5) nhóm nhân tố về thị trường. sự lan tỏa tích cực đến xã hội và môi trường” 2.2. Khung phân tích phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững 2.2.2.2. Các tiêu chí đánh giá phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững 2.2.1. Khái niệm và đặc điểm của cây dược liệu Các tiêu chí đánh giá phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững 2.2.1.1. Khái niệm bao gồm 05 nhóm: (1) Tiêu chí duy trì, bảo tồn và mở rộng về số lượng và Theo Luật Dược năm 2016 “dược liệu là nguyên liệu làm thuốc có quy mô; (2) Tiêu chí nâng cao hiệu quả sản xuất cây dược liệu; (3)Tiêu chí nguồn gốc tự nhiên từ thực vật, động vật, khoáng vật và đạt tiêu chuẩn làm tăng cường lan tỏa tích cực đến xã hội và (4) Tiêu chí tăng cường sự lan tỏa thuốc”. Như vậy cây dược liệu được hiểu là thực vật đạt tiêu chuẩn làm tích cực đến môi trường. thuốc hay gọi ngắn gọn là cây thuốc. 2.2.2.3. Các nhân tố tác động đến phát triển của cây dược liệu theo hướng bền vững 2.2.1.2 Đặc điểm của cây dược liệu Có 05 nhóm nhân tố tác động đến sự phát triển theo hướng bền vững của So với các loài cây lương thực như ngô và lúa, cây dược liệu có những cây dược liệu bao gồm: (1) nhân tố về điều kiện tự nhiên; (2) nhân tố thuộc chủ đặc điểm khác biệt cụ thể như sau: thể sản xuất, (3) nhân tố chính sách và thể chế, (4) nhân tố liên kết trong tổ Thứ nhất, cây dược liệu cần có thị trường đầu ra và sự hỗ trợ của tri thức chức sản xuất và (5) nhân tố thị trường. Hình dưới đây mô tả khung phân tích về y tế, hóa dược để phát triển cây dược liệu thành hàng hóa. cây dược liệu theo hướng bền vững của luận án.
12 Phân tích các nhân tố tác động đến các tiêu chí phát triển cây dược liệu THBV CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN CÂY DƯỢC LIỆU THEO HƯỚNG BỀN VỮNG TẠI TỈNH LÀO CAI Phỏng vấn chuyên gia Địa lý tự nhiên Chính sách Thị trường Liên kết 3.1. Thực trạng phát triển cây dược liệu trên thế giới Hình 1: Khung phân tích phát triển theo hướng bền vững cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai 3.1.1. Nguồn cung cây dược liệu trên thế giới CÁC NHÂN TỐ Theo FAO (2005), có hai nguồn cung cấp cây dược liệu trên thế giới bao gồm: thu hái tự nhiên và nuôi trồng. Hiện nay nguồn dược liệu từ thu hái tự Nguyên nhân nhiên cung cấp đến 90% tổng sản lượng tiêu thụ cây dược liệu trên toàn thế giới Chủ thể sản xuất (Chen và cộng sự, 2016). Nuôi trồng cây dược liệu hiện chỉ cung cấp 10% tổng sản lượng tiêu thụ thảo dược trên toàn thế giới. 3.1.2. Tình hình tiêu thụ và xuất nhập nhập khẩu cây dược liệu trên thế giới CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN CÂY DƯỢC LIỆU NỘI HÀM PHÁT TRIỂN CÂY DƯỢC LIỆU THEO Theo ước tính của các nhà khoa học, cây dược liệu đáp ứng khoảng 80% nhu cầu chữa bệnh của người dân ở các nước đang phát triển (Ramawat và Ahuja, Các giải pháp và kiến nghị Phỏng vấn chuyên gia Phân tích tình huống 2016) và trên 25% thuốc kê đơn ở các nước phát triển được chế biến từ các loại TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU THEO HƯỚNG BỀN VỮNG dược liệu tự nhiên.Ước tính tổng giá trị thị trường toàn cầu đối với cây dược liệu Hồi quy đa biến HƯỚNG BỀN VỮNG là 83 tỷ USD năm 2008 (Barata và cộng sự, 2016) và tăng trưởng hàng năm với Phân tích các tiêu chí phát triển cây dược liệu THBV tốc độ là 7-10% (Nagpal và Karki, 2004; Subrat, 2005). Tổng kim ngạch buôn bán cây dược liệu chủ yếu tập trung ở các trung tâm thương mại quốc tế lớn bao 11 gồm Đức, Mỹ, Nhật và Hồng Kông. 3.1.3. Chuỗi cung ứng cây dược liệu Chuỗi cung ứng cây dược liệu thường rất dài gồm 06 đến 07 bước bắt đầu từ người thu hái và sơ chế, trung gian thu mua tại địa phương, trung gian thu Kết quả đạt được và hạn chế mua tại khu vực, người thu mua và bán sỉ, những nhà cung cấp chuyên biệt và Lan tỏa tích cực đến MT Nâng cao hiệu quả SX khách hàng. 3.1.4. Thực trạng suy kiệt nguồn dược liệu tư nhiên trên thế giới Việc khai thác quá mức cùng với sự suy thoái về môi trường sống đã dẫn Phỏng vấn chuyên gia đến hiện tượng suy kiệt nguồn dược liệu tự nhiên một cách trầm trọng trên toàn CÁC TIÊU CHÍ thế giới. Tính trung bình, cứ hai 2 năm trái đất mất đi một loại cây dược liệu Thực trạng cây dược liệu tại Lào Cai PTTHBV quý (Pimm và cộng sự, 1995). Theo Ủy ban bảo vệ thiên nhiên và thế giới hoang giã quốc tế có khoảng 15.000 cây dược liệu đang có nguy cơ bị tuyệt chủng do tình trạng khai thác quá mức và sự suy giảm của môi trường sinh Duy trì và bảo tồn, mở rộng Lan toản tích cực đến XH thái (Chen và cộng sự, 2016). Bên cạnh đó khoảng gần 20% nguồn dược liệu tự nhiên gần như cạn kiệt do sự gia tăng dân số và nhu cầu tiêu thụ ngày càng tăng cao.
13 14 3.2. Thực trạng phát triển cây dược liệu tại Việt Nam năng khai thác lớn như diếp cá, cẩu tích, lạc tiên, rau đắng đất, ngũ gia bì chân 3.2.1. Quản lý nhà nước về cây dược liệu chim, thiên niên kiện.Trong số các loài cây thuốc đã biết khoảng gần 4.000 loại, Căn cứ vào chức năng, nhiệm vụ được giao hiện nay, cây dược liệu thuộc chỉ có hơn 500 loài là cây thuốc đã được trồng với các mức độ khác nhau, nhiều thẩm quyền quản lý của Bộ Y tế. Tuy nhiên trong thực tế việc quản lý cây dược loài là cây lương thực, thực phẩm, gia vị làm thuốc. Trên thực tế, hiện chỉ có liệu còn liên quan đến nhiều bộ ngành khác như Bộ Nông Nghiệp và Phát triển khoảng 92 loài cây dược liệu được trồng phục vụ nhu cầu thị trường. nông thôn, Bộ công thương, Bộ Tài chính, Bộ khoa học và công nghệ, Bộ quốc 3.2.5. Về chế biến, sản xuất, kinh doanh và buôn bán dược liệu phòng, Ủy ban nhân dân các tỉnh. Theo số liệu của Bộ y tế (2016), tính đến tháng 02/2017, có khoảng 200 3.2.2. Tiềm năng tài nguyên cây dược liệu tại Việt Nam cơ sở kinh doanh dược liệu trên toàn quốc, trong đó có 12 cơ sở đã đầu tư trang Theo điều tra về tri thức bản địa, đã thu thập các cây thuốc và kinh thiết bị, cơ sở vật chất chế biến dược liệu. Phần lớn các cơ sở chỉ thực hiện sơ nghiệm sử dụng cây thuốc và bài thuốc của đồng bào dân tộc: H’Mông (Lào chế dược liệu. Việc đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị thực hiện chế biến dược Cai), Mường (Thanh Hóa, Hòa Bình, Yên Bái, Nghệ An), Dao (Ba Vì, Lào liệu là khâu rất quan trọng để đảm chất lượng của dược liệu lưu hành trên thị Cai, Hòa Bình, Vĩnh Phúc), Ka Tu (Thừa Thiên Huế), Vân Kiều (Tây Nguyên), trường. Đặc biệt chế biến sau thu hoạch còn bảo đảm được hàm lượng hoạt chất Tày (Hà Giang, Cao Bằng, Bắc Cạn, Lạng Sơn, Thái Nguyên), Nùng (Lạng có trong dược liệu. Tuy nhiên, phần lớn các cơ sở chưa đầu tư các công nghệ Sơn), Sán Dìu (Vĩnh Phúc), Khơ Me (An Giang). Đã tổng hợp được danh lục chế biến dược liệu sau thu hoạch. các loài cây thuốc của 15 dân tộc lớn trên cả nước. Thu thập và sưu tầm được 3.2.6. Về xuất nhập khẩu cây dược liệu 1.296 bài thuốc dân gian chữa bệnh của cộng đồng các dân tộc, những bài thuốc Tính đến tháng 03/2016, Bộ y tế đã cấp phép nhập khẩu dược liệu cho 16 này đã phục vụ cho việc nghiên cứu sàng lọc, nghiên cứu phát triển tạo sản doanh nghiệp với tổng khối lượng dược liệu được cấp phép nhập khẩu là 93.000 phẩm phục vụ công tác phòng chống bệnh tật, song những thành phẩm này ở tấn dược liệu. Theo số liệu của Bộ y tế, năm 2016 có khoảng 2000 tấn dược liệu dạng nguyên liệu thô, chưa thành hàng hóa nên sức cạnh tranh kém. đã được nhập khẩu về Việt Nam. 3.2.3. Về bảo tồn và phát triển nguồn gen cây thuốc. Về xuất khẩu, theo số liệu tổng hợp từ Tổng Cục Hải quan (2012 - 2016), Một số nét chính trong công tác bảo tồn và phát triển nguồn gen của cây các doanh nghiệp trong nước đã xuất khẩu khoảng 1.000 - 5.000 tấn dược liệu dược liệu như sau: các loại, với giá trị xuất khẩu đạt 15 – 30 triệu USD/năm. Thị trường xuất khẩu - Hiện Việt Nam duy trì mạng lưới bảo tồn nguồn gen tại 07 vùng sinh thái dược liệu chủ yếu là các nước Châu Á như Trung Quốc, Hồng Kông, Đài Loan, - Đã khảo sát và xác định được số loài cây thuốc thuộc diện cần bảo tồn tại Hàn Quốc, Nhật Bản, Thái Lan và một số nước châu Âu như Pháp và Nga. các vườn quốc gia 3.3. Thực trạng phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững tại tỉnh Lào Cai - Lưu giữ và bảo tồn 1.531 nguồn gen thuộc 884 loài cây thuốc tại 7 vườn 3.3.1. Khái quát điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội tại Tỉnh Lào Cai cây thuốc thuộc các đơn vị trong và ngoài ngành Y tế. Lưu giữ trong kho 3.3.1.1. Điều kiện tự nhiên lạnh hạt giống của 200 loài; bảo tồn chuyển vị 15 loài thuộc diện quí Lào Cai là tỉnh vùng cao biên giới, thuộc khu vực Tây Bắc, được tái lập hiếm hoặc có tiềm năng phát triển. tháng 10/1991. Diện tích tự nhiên của tỉnh là 638.389,58 ha. Toàn tỉnh có 01 - 100% các nguồn gen bảo tồn được đánh giá ban đầu; 30% nguồn gen thành phố, 08 huyện, 144 xã, 12 phường và 8 thị trấn. Địa hình của Lào Cai được đánh giá chi tiết về các chỉ tiêu sinh trưởng phát triển. được chia làm các dạng khác nhau từ địa hình thung lũng, địa hình vùng núi thấp - Nguồn gen và giống của gần 30 loài cây thuốc đã được chọn lọc. đến địa hình vùng núi cao. 3.2.4. Về nuôi trồng và thu hái cây dược liệu 3.3.1.2.Điều kiện kinh tế Theo kết quả điều tra giai đoạn 2013 – 2015 của Viện Dược Liệu (Bộ y Lào Cai được xếp vào một trong những tỉnh có tốc độ tăng trưởng kinh tế tế, 2017), hiện có khoảng 70 loài/nhóm loài cây dược liệu có tiềm năng khai thác, cao của cả nước. Tính trung bình giai đoạn 2014-2018, tốc độ tăng trưởng tổng với trữ lượng ước tính là 18.372 tấn/năm. Trong đó, 45/70 loài/nhóm loài có tiềm sản phẩm trên địa bàn (GRDP) của tỉnh Lào Cai, tăng trên 10%, trong đó công
15 16 nghiệp đạt tốc độ tăng trưởng cao nhất trên 14%, dịch vụ trên 8% và nông xuất tương đối nhỏ từ 50-1000 m2/hộ.Trên 95% sản lượng cây dược liệu được nghiệp trên 5% (bảng 3-9). Thu nhập bình quân đầu người của tỉnh Lào Cai đã bán buôn cho các công ty dược liệu hoặc tiểu thương, chỉ 5% sản lượng cây có xu hướng tăng qua các năm tuy nhiên vẫn thấp hơn mức trung bình của cả dược liệu được bán lẻ ở chợ hoặc tại các hộ gia đình. Bước đầu có sự tham gia nước. Năm 2017, thu nhập bình quân của cả nước là 2.385 USD trong khi thu của các doanh nghiệp.Tình hình sơ chế, bảo quản, chế biến sản phẩm dược liệu nhập bình quân của tỉnh Lào Cai là 2.296 USD. Điều này cho thấy điều kiện trên địa bàn tỉnh vẫn ở mức đơn giản, thô sơ chủ yếu là sơ chế sản phẩm thô rồi kinh tế và thu nhập của tỉnh Lào Cai còn thấp. bán ra thị trường. 3.3.1.3.. Điều kiện xã hội 3.3.2.4 Phân tích thực trạng phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững tại Theo thống kê của tỉnh, dân số trung bình năm 2015 của tỉnh Lào Cai có tỉnh Lào Cai. 665.152 người, trong đó dân số nông thôn 513.189 người, chiếm 77,15% dân số A. Các tiêu chí phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững tại tỉnh Lào Cai chung. Nhìn chung lực lượng lao động nông nghiệp có trình độ chuyên môn kỹ - Duy trì, bảo tồn và mở rộng quy mô và số lượng thuật ở Lào Cai hiện còn thấp, nhiều hộ nông dân còn sống dưới mức nghèo đói. Thực tế cho thấy công tác bảo tồn tại tỉnh Lào Cai có những chuyển biến 3.3.2. Thực trạng phát triển cây dược liệu tại Lào Cai tích cực như số diện tích (ha) được quy hoạch trong các khu bảo tồn thiên nhiên 3.3.2.1. Tiềm năng phát triển cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai ngày càng tăng và tỷ lệ số cây sách đỏ được bảo tồn nguyên vị trong các khu bảo Lào cai có tiềm năng phát triển dược liệu rất phong phú bao gồm cả tồn lớn. Tuy nhiên, việc bảo tồn cây dược liệu tại tỉnh Lào cai còn nhiều hạn chế nguồn dược liệu tự nhiên và dược liệu nuôi trồng. Theo ước tính của ủy ban như số cây trong sách đỏ được trồng tại vườn trong các khu bảo tồn (bảo tồn nhân dân tỉnh, Lào Cai hiện có diện tích quy dồn đông đặc dự kiến là 205,5 ha chuyển vị) còn thấp, tỷ lệ phá rừng có cây dược liệu tăng qua các năm. Đối với dược liệu tự nhiên. Đối với dược liệu nuôi trồng, diện tích trồng dược liệu ngày khía cạnh mở rộng, số liệu thống kê về diện tích canh tác dược liệu cho thấy diện càng tăng cao. Bên cạnh đó Lào cai có tiềm năng về đất đai trồng cây dược liệu tích canh tác cây dược liệu có xu hướng tăng qua các năm và tăng mạnh sau năm rất phong phú. 2016 (sau khi Ủy ban nhân dân tỉnh Lào Cai hoàn thiện quy hoạch chi tiết về phát 3.3.2.2. Thực trạng bảo tồn và khai thác cây dược liệu tự nhiên triển dược liệu). Điều này cho thấy, cây dược liệu ngày càng được sản xuất với Hiện nay tỉnh Lào Cai thực hiện công tác bảo tồn dược liệu thông qua các quy mô mở rộng hơn. khu bảo tồn tự nhiên và các trung tâm nghiên cứu giống cây thuốc. Bên cạnh - Nâng cao hiệu quả sản xuất cây dược liệu một số kết quả đạt được, công tác bảo tồn và quản lý khai thác cây dược liệu Các tiêu chí đánh giá bao gồm tỷ lệ tăng diện tích canh tác, sản lượng bình tự nhiên tại địa phương vẫn chưa được quan tâm đúng mực, còn hạn chế và quân và thu nhập bình quân đều cho thấy so với các loài cây nông nghiệp khác chưa hiệu quả. Thực trạng nhiều cây dược liệu quý hiếm đang bị khai thác như lúa và ngô, cây dược liệu mang lại hiệu quả kinh tế cao hơn nhiều lần. cạn kiệt dẫn đến bị mất dần tính đa dạng sinh học, thậm chí có nguy cơ tuyệt - Tăng cường lan tỏa tích cực đến xã hội chủng đang là một thực tế cấp bách tại địa phương. Cây dược liệu góp phần tích cực đến sự phát triển của xã hội thông qua việc 3.3.2.3. Thực trạng sản xuất cây dược liệu tại tỉnh Lào cai giảm nghèo và tạo công ăn việc làm. Tuy nhiên chỉ tiêu về giảm nghèo chưa thể Từ năm 2012-2016 tổng diện tích trồng dược liệu ở tỉnh Lào Cai tăng đánh giá rõ ràng. mạnh, năm 2014 diện tích trồng dược liệu của tỉnh tăng 35% so với năm 2012, - Tăng cường lan tỏa sự tích cực đến môi trường năm 2015 tăng 86% so với năm 2014 và năm 2016 tăng 51%. Hiện nay hình Cây dược liệu thân thiện hơn với môi trường so với cây lúa và cây ngô. Kết thức sản xuất cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai chủ yếu là theo hình thức hộ gia quả khảo sát cho thấy, tính trung bình lượng thuốc bảo vệ thực vật và lượng nước đình. Quy mô diện tích trên mỗi hộ sản xuất biến động tùy theo chủng loại cây tưới được dùng cho cây dược liệu thấp hơn so với cây lúa và cây ngô, trong khi đó trồng. Với nhóm cây dược liệu được trồng xen trên đất rừng, quy mô sản xuất lượng phân hữu cơ sử dụng cho cây dược liệu lại nhiều hơn gấp nhiều lần so với trên mỗi hộ dân tương đối lớn từ 0,5-5 ha trên mỗi hộ. Đối với các cây dược cây ngô và cây lúa. liệu hàng năm như Actiso, Xuyên khung, Đương quy, Bạch truật thì quy mô sản
17 18 B. Các nhân tố tác động đến phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững tại - Nhóm nhân tố liên kết trong sản xuất và tiêu thụ cây dược liệu tỉnh Lào Cai Liên kết trong sản xuất và tiêu thụ cây dược liệu giữa nông dân-doanh - Nhóm nhân tố về điều kiện tự nhiên nghiệp và các cơ sở khám chữa bệnh YHCT là rất cần thiết cho sự PTTHBV Nhóm nhân tố điều kiện tự nhiên có tác động tích cực đến sự phát triển của cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai do các mô hình liên kết giúp tăng cường sự bền vững của cây dược liệu. Tại Lào Cai, các loại đất vàng đỏ trên đá macma bền vững của cả cung và cầu cây dược liệu. Tuy nhiên hiện nay, sự tham gia axit (Fa), đất mùn đỏ vàng trên đá sét và biến chất (Hs), đất mùn vàng đỏ trên liên kết của các doanh nghiệp cũng như các cơ sở khám chữa bệnh bằng YHCT đá macma axit (Ha) chiếm diện tích lớn và được đánh giá là rất phù hợp với còn rất hạn chế, do đó chưa có sự bền vững thật sự về thị trường cũng như sản nhiều cây dược liệu. Mỗi loài dược liệu phù hợp với từng loại độ cao khác xuất cây dược liệu. nhau, ví dụ Đương quy phù hợp với độ cao 1.300-1.800m còn Sa nhân tím phù - Nhóm nhân tố thị trường hợp với độ cao 300-800m. Căn cứ vào yếu tố tự nhiên, có 03 huyện có tiềm Nhóm nhân tố thị trường có tác động tích cực đến sự phát triển bền vững năng nuôi trồng dược liệu thích hợp nhất đó là Sapa, Bắc Hà và Bát Xát. của cây dược liệu. Nhìn từ giác độ thị trường tiêu thụ, luận án chỉ ra rằng nhu - Nhóm nhân tố thuộc chủ thể sản xuất cầu tiêu thụ cây dược liệu cả trong nước và quốc tế đều rất tiềm năng với các dự Nhóm nhân tố về chủ thể sản xuất có tác động trực tiếp đến sự phát triển báo tăng trưởng nhanh trong tương lai. Tuy nhiên, để tận dụng được các cơ hội theo hướng bền vững của cây dược liệu trên cả khía cạnh nâng cao hiệu quả sản tiềm năng này, cần có sự phát triển đồng bộ về sản xuất, marketing, quảng cáo xuất và lan tỏa tích cực đến môi trường. Kết quả hồi quy đa nhân tố của luận án và quản lý chất lượng cây dược liệu cũng như các sản phẩm sử dụng cây dược cho thấy việc áp dụng tiêu chuẩn GACP và tham gia đào tạo là hai nhân tố chính liệu làm nguyên liệu đầu vào. Yếu tố giá cả đối với một số loài cây được trồng có tác động tích cực đến năng suất cây dược liệu và thu nhập bình quân của các hộ theo dự án như Đương quy và Actiso (được bao tiêu) khá ổn định và không phụ nông dân trồng dược liệu. Bên cạnh đó, luận án cũng tìm thấy tác động tích cực thuộc vào thị trường, tuy nhiên đối với một số các loài cây khác, giá cả cây của việc đầu tư cho hệ thống tưới tiêu đến năng suất cây Đương quy. Đối với tiêu dược liệu vẫn bị lệ thuộc vào thương lái. Bảng 3- 50 trình bày tóm tắt kết quả chí về tăng cường sự lan tỏa tích cực đến môi trường, luận án chỉ ra rằng tham gia nghiên cứu của luận án về tác động của các nhóm nhân tố đến sự phát triển bền đào tạo và áp dụng tiêu chuẩn GACP góp phần hạn chế việc sử dụng thuốc trừ sâu vững của cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai. và phân hóa học của các hộ nông dân do đó nâng cao sự thân thiện đối với môi 3.4. Đánh giá chung về thực trạng phát triển cây dược liệu theo hướng bền trường của nuôi trồng cây dược liệu. Tuy nhiên kết quả hồi quy lại cho thấy trình vững tại tỉnh Lào Cai độ giáo dục có mối quan hệ cùng chiều với việc sử dụng thuốc bảo vệ thực vật. Ở 3.4.1. Những kết quả đạt được những nơi dân trí càng cao mức sử dụng phân hóa học càng lớn. 3.4.1.1. Về duy trì, bảo tồn và mở rộng - Nhóm nhân tố chính sách và thể chế Công tác bảo tồn cây dược liệu tự nhiên đã bước đầu đạt được những kết Nhóm nhân tố chính sách và thể chế bao gồm các chính sách về bảo tồn quả tốt như việc thành lập thêm 02 khu bảo tồn mới, tăng tổng diện tích rừng tự cây dược liệu, gây trồng và tiêu thụ cây dược liệu của Nhà nước đã có tác động nhiên được bảo tồn lên 27,42%. Các khu bảo tồn, đặc biệt là Vườn quốc gia tích cực trong việc tạo hành lang pháp lý cho sự phát triển hàng hóa của cây Hoàng Liên đã thực hiện tốt việc kiểm soát và bảo tồn nguyên vị nhiều loài cây dược liệu. Tuy nhiên do chưa có chính sách riêng và đặc thù cho cây dược liệu trong sách đỏ và đang từng bước thực hiện bảo tồn chuyển vị một số loài cây nên hiệu quả của nhóm nhân tố thuộc về chính sách còn hạn chế. Đối với chính dược liệu quý hiếm. Diện tích canh tác nhằm mở rộng quy mô cây dược liệu có sách hỗ trợ phát triển cây dược liệu của tỉnh, mặc dù đã góp phần tích cực trong xu hướng tăng lên. việc tạo cung cầu và phát triển hàng hóa cho cây dược liệu nhưng về mặt dài 3.4.1.2. Về nâng cao hiệu cảo sản xuất hạn, các chính sách hỗ trợ về đầu vào và đầu ra sẽ gây tác động tiêu cực cho sự Cây dược liệu có hiệu quả kinh tế cao hơn nhiều so với các loài cây nông phát triển bền vững của cây dược liệu do các chính sách này tạo nên sự thụ nghiệp truyền thống khác như lúa và ngô. Tỉnh Lào cai là một tỉnh có lợi thế về động và lệ thuộc của các hộ nông dân vào cơ chế và chính sách. điều kiện tự nhiên trong canh tác cây dược liệu. Với quỹ đất đỏ mùn vàng trên
19 20 cao lớn, tỉnh Lào Cai được đánh giá có tiềm năng trong canh tác các loại cây Có hiện tượng suy giảm khá nghiêm trọng nguồn dược liệu tự nhiên. Hiện dược liệu quý có giá trị kinh tế cao như Tam thất, Đương quy, Actiso, Cát cánh, trạng phá rừng có cây dược liệu vẫn còn diễn ra phổ biến, hoạt động thu hái dược Sa nhân tím. liệu tự nhiên chưa được quản lý nghiêm , vẫn còn nhiều tình trạng thu hái tràn 3.4.1.3. Về lan tỏa tích cực đến xã hội lan, thu hái tận diệt dẫn đến sự sụt giảm nghiêm trọng nguồn dược liệu thiên Phát triển cây dược liệu cũng đem lại sự lan tỏa tích cực đến xã hội. Theo số nhiên, nhiều cây dược liệu đứng trước nguy cơ bị tuyệt chủng. liệu thống kê của Ủy ban nhân dân tỉnh Lào Cai, tỷ lệ hộ nghèo tại 06 huyện trồng Diện tích đất để trồng cây dược liệu hàng năm ít, nhỏ lẻ, manh mún, trong dược liệu với quy mô lớn nhất tại Lào Cai trong các năm 2017 và 2018 đều giảm khi đó yêu cầu của một số loại cây dược liệu phải luân canh thay đổi đất sau mỗi từ 4% đến 8%. Việc phát triển cây dược liệu cũng góp phần tạo công ăn việc làm vụ canh tác và sản xuất tập trung. cho người nông dân. Bên cạnh đó, phát triển cây dược liệu góp phần duy trì và 3.4.2.2. Về hiệu quả sản xuất phát triển những giá trị văn hóa và tri thức tốt đẹp của người dân bản địa. Chi phí sản xuất ban đầu cho cây dược liệu cao hơn so với các cây trồng 3.4.1.4. Về lan tỏa tích cực đến môi trường truyền thống khác (lúa, ngô). Năng suất còn thấp. Giá trị kinh tế cây Canh tác cây dược liệu vẫn bảo đảm thân thiện với môi trường. Nghiên dược liệu còn thấp. cứu thực tế cho thấy khối lượng phân hóa học và thuốc trừ sâu được sử dụng 3.4.2.3. Về tác động lan tỏa đến xã hội trong canh tác cây dược liệu thấp hơn nhiều so với cây ngô và cây lúa. Canh tác - Ngoại trừ một số loại cây dược liệu được bao tiêu đầu ra như Đương dược liệu cũng không làm suy thoái chất đất và nguồn nước. Việc áp dụng các kỹ quy, Actiso và chè dây, các cây dược liệu khác đều được bán trên thị trường tư thuật canh tác dược liệu hiện đại, theo tiêu chuẩn sạch (GACP), góp phần duy trì do, giá cả bấp bênh, không ổn định, do đó đối với nhiều hộ dân, đặc biệt là các và cải thiện chất đất. hộ dân đồng bào miền núi cao thu nhập từ cây dược liệu chưa thực sự ổn định. Phát triển cây dược liệu góp phần trực tiếp vào bao vệ rừng. Cây dược liệu Nhiều hộ dân trồng dược liệu phụ thuộc vào chính sách trợ giá của nhà nước tự nhiên là một phần quan trọng của rừng. Việc bảo tồn và duy trì cây dược liệu (bao tiêu sản phẩm, trợ giá giống và phân bón). tự nhiên có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với môi trường vì góp phần bảo vệ 3.4.2.4.Về tác động lan tỏa đến môi trường rừng, bảo vệ môi trường sinh thái và đa dạng sinh học của các loại động vật và Ngoại trừ một số cây được trồng theo tiêu chuẩn sạch và được kiểm soát thực vật tự nhiên. chặt chẽ về quy trình canh tác bởi khuyến nông, vẫn còn hiện tượng phun thuốc Phát triển cây dược liệu góp phần phát triển quỹ đất sản xuất. Đa phần cây bảo vệ thực vật, sử dụng phân hóa học tràn lan trong canh tác cây dược liệu. Ở dược liệu phù hợp với các loại đất đỏ vàng và đất đỏ mùn vàng trên núi cao. Do một số nơi do quy trình xử lý kỹ thuật không tốt, dẫn đến hiện tượng xói mòn đó việc trồng cây dược liệu không làm ảnh hưởng nhiều đến quỹ đất dành cho chất đất, đặc biệt đối với các loại cây dược liệu lấy củ. Thực tế khảo sát tại địa các loại cây nông nghiệp khác. phương cho thấy, các vùng trồng dược liệu chưa có cơ sở phân hủy rác thải 3.4.2. Những mặt hạn chế nông nghiệp tập trung. 3.4.2.1. Về duy trì, bảo tồn và mở rộng về quy mô và số lượng 3.4.3. Nguyên nhân của những hạn chế trong việc phát triển theo hướng bền Công tác bảo tồn cây dược liệu tự nhiên còn nhiều hạn chế: chưa có chính vững cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai sách riêng biệt để bảo tồn cây dược liệu tự nhiên, nguồn gen quý hiếm, chưa có Luận án chỉ ra các nguyên nhân dẫn đến hạn chế trong phát triển theo các cơ sở dữ liệu thống kê về chủng loại, số lượng và vị trí địa lý phân bổ của các hướng bền vững tại tỉnh Lào cai bao gồm: (1) nguyên nhân liên quan đến chính loài do đó rất khó đánh giá hiệu quả của hoạt động duy trì và bảo tồn. Số lượng sách; (2) nguyên nhân liên quan đến năng lực của chủ thê sản xuất và kinh các loài trong sách đỏ được bảo tồn thành công còn thấp. Chưa có ngân hàng gen doanh cây dược liệu; (3) nguyên nhân liên quan đến liên kết trong sản xuất và giống dược liệu quý hiếm. Công tác nghiên cứu và phát triển nguồn gen dược tiêu thu dược liệu; (4) nguyên nhân về thị trường đầu ra và (5) nguyên nhân liên liệu quý hiếm tự nhiên còn nhiều hạn chế. quan đến quản lý cây dược liệu.
21 22 CHƯƠNG 4: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN CÂY DƯỢC hướng chính trong phát triển nông nghiệp và chuyển dịch cơ cấu cây trồng của LIỆU THEO HƯỚNG BỀN VỮNG TẠI TỈNH LÀO CAI tỉnh Lào cai; (2) phát triển cây dược liệu phải tính đến các yếu tố bền vững, 4.1. Quan điểm và định hướng phát triển cây dược liệu theo hướng bền đảm tính lâu dài, phải gắn với các vấn đề về kinh tế, xã hội và môi trường; (3) vững đến năm 2030 phát triển cây dược liệu gắn với chuỗi sản xuất và tiêu thụ cây dược liệu; (4) 4.1.1.Quan điểm và định hướng phát triển cây dược liệu theo hướng bền phát triển cây dược liệu gắn với phát triển cộng đồng dân cư, và (5) nhà nước vững của Việt Nam phải có các cơ chế và chính sách hỗ trợ cho sự phát triển bền vững của cây 4.1.1.1. Quan điểm dược liệu. Theo quyết định 1976/QĐ-TTg ngày 30 tháng 10 năm 2013, quan điểm 4.1.3.2.Định hướng phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững về phát triển theo hướng bền vững cây dược liệu của Việt Nam tập trung vào Định hướng phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững bao gồm: (1) khía cạnh duy trì, bảo tồn cây dược liệu tự nhiên, nâng cao hiệu quả sản xuất Xây dựng các chính sách riêng cho công tác bảo tồn cây dược liệu tự nhiên; (2) hàng hóa của cây dược liệu, khuyến khích sự tham gia liên kết của các thành Nâng cao hiệu quả của việc quản lý rừng, giảm tỷ lệ phá rừng tự nhiên có cây phần kinh tế trong đó có các doanh nghiệp và nhà nước đóng vai trò hỗ trợ đầu dược liệu; (3) Mở rộng theo lộ trình quy hoạch diện tích trồng các loại cây dược tư, nghiên cứu về khoa học công nghệ để tạo nền tảng cho sự phát triển theo liệu có thế mạnh (4) Nhà nước tiếp tục đầu tư cho cơ sở hạ tầng, khoa học kỹ hứng bền vững của cây dược liệu. thuật và phát triển nguồn gen và giống cho cây dược liệu, sơ chế, chế biến 4.1.1.2. Định hướng phát triển theo hướng bền vững cây dược liệu của Việt Nam nhằm nâng cao chất lượng sản phẩm; (5) mở rộng đầu ra và (6) tăng cường Định hướng phát triển theo hướng bền vững cây dươc liệu của Việt Nam quản lý quy trình canh tác dược liệu. bao gồm các nội dung: (1) bảo tồn và khai thác bền vững dược liệu tự nhiên; (2) 4.2. Các giải pháp nhằm phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững tại phát triển trồng cây dược liệu; (3) phát triển nguồn giống dược liệu; (5) nâng tỉnh Lào Cai cao sức cạnh tranh cho sản phẩm dược liệu; (6) đầu tư cho sơ chế, chế biến và 4.2.1. Nhóm giải pháp về chính sách chiết xuất dược liệu. Nhóm giải pháp về chính sách bao gồm: (1) chính sách về bảo tồn và duy 4.1.2. Quan điểm và định hướng phát triển cây dược liệu theo hướng bền trì cây dược liệu tự nhiên; (2) chính sách về đất đai; (3) chính sách tín dụng và vững của tỉnh Lào Cai (4) chính sách đầu tư và phát triển khoa học kỹ thuật và cơ sở hạ tầng. 4.1.2.1. Quan điểm 4.2.2. Nâng cao năng lực của người sản xuất –kinh doanh cây dược liệu Theo quyết định số 4478/QĐ-UBND ngày 14 tháng 12 năm 2016 của Nhằm nâng cao năng lực của người sản xuất-kinh doanh cây dược liệu, UBND tỉnh Lào Cai, quan điểm phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững các giải pháp cần được thực hiện bao gồm: (1) các trường đại học, cao đẳng và tại tỉnh Lào Cai tập trung vào 02 mảng chính bao gồm (1) phát triển hàng hóa trung cấp cần đầu tư cho công tác đào tạo và nghiên cứu về cây dược liệu; (2) cây dược liệu và (2) bảo tồn nguồn tài nguyên thiên nhiên dược liệu.. công tác khuyến nông cần tiếp tục được coi trọng giúp người dân sản xuất dược 4.1.2.2. Định hướng phát triển cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai theo hướng bền vững liệu hiệu quả cao, giảm thiệt hại do mất mùa và sâu bệnh; (3) tăng cường đào Định hướng của tỉnh Lào cao từ nay đến năm 2030 là phát triển hàng tạo thông qua các phương tiện thông tin đại chúng và (4) tăng cường giáo dục hóa cây dược liệu, tăng diện tích trồng trọt áp áp dụng tiêu chuẩn GACP cho cộng đồng tại từng thôn và từng xã. cây dược liệu nhằm nâng cao chất lượng sản phẩm để ổn định đầu ra. 4.2.3. Phát triển thị trường đầu ra 4.1.3. Quan điểm và định hướng phát triển cây dược liệu theo hướng bền Nhóm giải pháp phát triển thị trường đầu ra bao gồm: (1) khuyến khích vững của luận án sản xuất theo hướng tập trung tạo thành vùng, liên kết sản xuất với các cơ sở 4.1.3.1. Quan điểm chế biến và tiêu thụ sản phẩm; (2) xây dựng thị trường tiêu thụ ổn định bằng Luận án đưa ra quan điểm về phát triển theo hướng bền vững của cây việc xây dựng thương liệu dược liệu dựa trên tiêu chí chất lượng dược liệu sạch, dược liệu tại tỉnh Lào Cai bao gồm: (1) phát triển cây dược liệu được coi là định canh tác dược liệu theo tiêu chuẩn GACP.
23 24 4.2.4. Xây dựng mô hình quản lý cây dược liệu dựa vào cộng đồng cần phải tăng cường việc áp dụng các tiêu chuẩn canh tác dược liệu sạch như Xây dựng mô hình quản lý cây dược liệu dựa vào cộng đồng nhằm giảm GACP hay tiêu chuẩn thu hái bền vững Fairwild đối với dược liệu tự nhiên. gánh nặng quản lý của nhà nước, đảm bảo và nâng cao lợi ích của người dân. Để Thứ ba, về mặt duy trì, bảo tồn và mở rộng quy mô và số lượng, mặc dù thực hiện được mô hình này cần có sự hỗ trợ của chính quyền các cấp và tuyên đã đạt được một số kết quả ban đầu tuy nhiên chưa đảm bảo tính bền vững do truyền giáo dục cho các hộ dân trồng dược liệu tự nguyện tham gia phù hợp với điều tỉnh chưa quản lý được thực trạng thu hái tràn lan và tận gốc đối với nhiều loài kiện của từng vùng trên nguyên tắc đảm bảo và nâng cao lợi ích của người dân. dược liệu, trong đó có rất nhiều loại dược liệu quý hiếm. Bên cạnh đó, hiệu quả 4.2.5. Nâng cao vai trò của nhà nước trong phát triển cây dược liệu theo bảo tồn ở các khu bảo tồn chưa cao do nhiều khó khăn về vốn và công nghệ. hướng bền vững Thứ tư, dưới giác độ xã hội, cây dược liệu góp phần xóa đói giảm nghèo Để nâng cao vai trò của nhà nước trong phát triển cây dược liệu theo và tạo công ăn việc làm. Tuy nhiên để đảm bảo tính bền vững về mặt xã hội, hướng bền vững cần: (1) phải đảm bảo sự đồng bộ, nhất quán, hiệu quả trong nhất thiết cây dược liệu phải duy trì được tính bền vững về mặt kinh tế, mà điều các chủ trương, chính sách quan điểm về phát triển cây dược liệu theo hướng này phụ thuộc rất lớn vào tính bền vững về thị trường đầu ra của cây dược liệu. bền vững ; (2) tăng cường sự phối hợp trong quản lý nhà nước để phát triển cây Thứ năm, xét về khía cạnh các nhân tố tác động, kết quả luận án chỉ ra dược liệu theo hướng bền vững và (3) tăng cường phối hợp bốn nhà trong trồng rằng việc áp dụng GACP và tham gia đào tạo là các nhân tố có tác động tích cây dược liệu. Bốn nhà ở đây bao gồm người trồng cây dược liệu (nhà nông), cực đến việc nâng cao hiệu quả sản xuất của cây dược liệu cũng như tăng cường doanh nghiệp (sản xuất thuốc hoặc kinh doanh), nhà khoa học (các trường và viện sự lan tỏa tích cực đến môi trường. Các nhân tố về thể chế và chính sách cũng nghiên cứu về dược liệu và thuốc) và nhà nước (cơ quan quản lý dược liệu). bước đầu có tác động tích cực đến phát triển cây dược liệu thành hàng hóa 4.3. Các kiến nghị nhưng hiệu quả đối với sự PTTHBV cây dược liệu là chưa cao do chưa có các Nhằm thực hiện các giải pháp trên, luận án đưa ra các kiến nghị đối với chính sách riêng và đặc thù cho cây dược liệu. Các hiệp hội hỗ trợ phát triển thị Chính phủ, Bộ y tế, Bộ tài chính, Bộ khoa học và công nghệ, Bộ nông nghiệp trường cho cây dược liệu hầu như chưa có, chỉ có một vài hiệp hội nhỏ và đơn và phát triển nông thôn, Bộ công thương, Bộ thông tin truyền thông. lẻ nên hiệu quả hoạt động cũng chưa cao, sự liên kết trong sản xuất và tiêu thụ KẾT LUẬN cây dược liệu còn mỏng dẫn đến việc chưa thể sản xuất cây dược liệu với quy mô lớn. Điều kiện tự nhiên về loại đất và độ cao của Lào Cai rất phù hợp với Tóm lại, dựa trên khung phân tích phát triển cây dược liệu theo hướng trồng cây dược liệu. Tỉnh đã nghiên cứu và đưa ra 22 loại cây dược liệu phù bền vững tại tỉnh Lào Cai kết qủa nghiên cứu của luận án chỉ ra rằng: hợp với điều kiện tự nhiên ở Lào cai. Thị trường trong nước và quốc tế đối với Thứ nhất, cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai được đánh giá có tính bền vững cây dược liệu rất tiềm năng tuy nhiên khả năng tiếp cận thị trường của cây dược về mặt hiệu quả sản xuất . Tuy nhiên để tiếp tục duy trì và phát triển được tính liệu và các sản phẩm chế biến từ cây dược liệu còn kém do các hạn chế về công bền vững này của cây dược liệu, nhất thiết cần phải có sự bền vững về đầu ra, nghệ chế biến, vốn, quy mô sản xuất, chất lượng sản phẩm, các hoạt động mà điều này hiện nay tỉnh Lào Cai chưa làm được. Mặc dù thị trường đầu ra của marketing và quảng bá. cây dược liệu rất tiềm năng nhưng để phát triển thị trường tiêu thụ một cách bền Từ những phân tích và đánh giá về thực trạng phát triển theo hướng bền vững là rất khó khăn do trình độ sản xuất và bào chế thuốc cũng như thực phẩm vững cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai dựa trên các tiêu chí và các nhân tố, luận án chức năng của ngành công nghiệp hóa dược chưa cao, mức tiêu thụ cây dược liệu đã đưa ra các giải pháp nhằm phát triển theo hướng bền vững cây dược liệu tại trong YHCT còn thấp, quản lý chất lượng và thông tin thị trường chưa tốt, việc tỉnh Lào Cai bao gồm: (1) hoàn thiện chính sách; (2) nâng cao năng lực của xây dựng thương hiệu, hình thành các hiệp hội hầu như chưa có, dẫn đến sức cạnh người sản xuất-kinh doanh dược liệu; (3) phát triển thị trường đầu ra ; (4) xây tranh của cây dược liệu cũng như các sản phẩm chế biến từ cây dược liệu kém. dựng mô hình quản lý cây dược liệu dựa vào cộng đồng và (5) nâng cao vai trò Thứ hai, so với cây ngô và cây lúa, cây dược liệu có sự lan tỏa tích cực hơn của nhà nước trong phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững. Bên cạnh đó về mặt môi trường, tuy nhiên để duy trì sự lan tỏa này một cách lâu dài, nhất thiết luận án cũng đề xuất các kiến nghị để thực hiện các giải pháp trên.