Tóm tắt Luận án tiến sĩ Triết học: Vấn đề nhà nước pháp quyền trong tư tưởng John Locke và ý nghĩa hiện thời của nó đối với Việt Nam

Chia sẻ: Phong Tỉ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

56
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận án nhằm lý luận về vấn đề nhà nước pháp quyền trong tư tưởng của John Locke, Luận án chỉ ra những hạn chế, giá trị trong tư tưởng của John Locke về vấn đề nhà nước pháp quyền. Trên cơ sở đó kế thừa những điểm hợp lý, tiến bộ của vấn đề nhà nước pháp quyền trong tư tưởng của John Locke vào việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt Luận án tiến sĩ Triết học: Vấn đề nhà nước pháp quyền trong tư tưởng John Locke và ý nghĩa hiện thời của nó đối với Việt Nam

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGÔ KHẮC SƠN VẤN ĐỀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN TRONG TƯ TƯỞNG JOHN LOCKE VÀ Ý NGHĨA HIỆN THỜI CỦA NÓ ĐỐI VỚI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ Mã số: 62 22 03 02 HÀ NỘI - 2018
Công trình được hoàn thành tại Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh Người hướng dẫn khoa học: PGS, TS Nguyễn Minh Hoàn Phản biện 1: ……………………………………… …………………………………….. Phản biện 2: ……………………………………… …………………………………......... Phản biện 3: ………………………………………. ………………………………………. Luận án được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Học viện họp tại Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh Vào hồi giờ ngày tháng năm 2018 Có thể tìm hiểu luận án tại Thư viện Quốc gia và Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Cho đến nay, có thể khẳng định rằng, xét ở hình thức cai trị thì nhà nước pháp quyền là mô hình tổ chức nhà nước tiến bộ nhất trong lịch sử. So với lịch sử lâu dài của hình thức nhà nước thần quyền và vương quyền, mô hình nhà nước pháp quyền xuất hiện chỉ hơn 200 năm. Hiện nay, trên thế giới chưa nhiều nước tổ chức theo mô hình nhà nước pháp quyền, nhưng xét về xu thế dân chủ đang được rộng mở, thế giới đang phấn đấu cho một nhà nước pháp quyền. Trong lịch sử tư tưởng nhân loại, vấn đề nhà nước pháp quyền đã được nghiên cứu từ thời cổ đại và nở rộ vào thời Phục hưng – cận đại ở châu Âu với những nhà tư tưởng tiêu biểu như John Locke, Montesquieu, J.J. Rousseau. Sau này, khi cách mạng tư sản thành công ở nhiều nước thì các nước phát triển theo con đường tư bản chủ nghĩa tổ chức nhà nước mình theo mô hình nhà nước pháp quyền. Trải qua mấy thế kỷ, các quốc gia lựa chọn mô hình này đã đạt được nhiều thành công trong vận hành bộ máy nhà nước. Đến nay mô hình này đã được bổ sung và phát triển thêm lên, tuy nhiên những nội dung cốt lõi của nó vẫn không hề thay đổi, vẫn còn nguyên giá trị. Với Việt Nam, là quốc gia đi sau nên việc lựa chọn, kế thừa mô hình nhà nước pháp quyền đã có diễn ra thuận lợi. Tuy nhiên, trên nền tảng của hệ tư tưởng mác-xít, việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa là một điều mới mẻ, chưa từng có tiền lệ trong lịch sử. Thế nên, việc đứng trên lập trường mác-xít để lựa chọn kế thừa những vấn đề gì là điều không phải đơn giản. Quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta là quá trình vừa đi vừa “dò dẫm”, vừa dựa trên nền tảng hệ tư tưởng mác-xít, vừa kế thừa những quan niệm tiến bộ, hợp lý trong lịch sử tư tưởng nhân loại. Ở Việt Nam, trước bài phát biểu của Tổng Bí thư Đỗ Mười tại Hội nghị lần thứ 2 Ban Chấp hành Trung ương khóa VII (29.11.1991), về mặt ngôn từ, trong các văn bản có tính quyết sách chính trị ở nước ta, thuật ngữ “nhà nước pháp quyền” chưa được sử dụng, nhưng tư tưởng về nhà nước pháp quyền có thể thấy trong các Hiến pháp năm 1946,
2 1959, 1992. Đến Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2001) và Hiến pháp năm 2013 thì thuật ngữ “nhà nước pháp quyền” đã được sử dụng và tư tưởng về nhà nước pháp quyền đã được khẳng định trong nhiều chương, điều. Định hướng xây dựng nhà nước pháp quyền nước ta được Đảng ta khẳng định là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân; nhà nước pháp quyền Việt Nam lấy chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư tưởng. Thế nhưng, để xây dựng và từng bước hoàn thiện mô hình nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa thì chúng ta không chỉ dựa hoàn toàn vào cách tiếp cận mác-xít mà phải biết kế thừa những giá trị tư tưởng nhân loại. Trong đó, nổi lên tư tưởng về nhà nước pháp quyền của John Locke - nhà triết học chính trị vĩ đại không chỉ của châu Âu mà cả thế giới. John Locke được xem là người khơi nguồn tri thức cho phong trào Khai sáng. Trong hệ thống tư tưởng triết học chính trị của ông, tư tưởng về nhà nước pháp quyền là nổi bật nhất. Tầm mức lớn lao và ảnh hưởng sâu rộng của vấn đề nhà nước pháp quyền trong tư tưởng của John Locke đã thôi thúc nhiều nhà nghiên cứu ở nhiều thế hệ trên thế giới khai thác và tìm cách luận giải để vận dụng trong quá trình tạo lập nhà nước hợp lý, có hiệu quả. Đó là lý do tôi chọn: “Vấn đề nhà nước pháp quyền trong tư tưởng John Locke và ý nghĩa hiện thời của nó đối với Việt Nam” làm đề tài Luận án tiến sỹ triết học của mình. 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục tiêu nghiên cứu Thông qua nghiên lý luận về vấn đề nhà nước pháp quyền trong tư tưởng của John Locke, Luận án chỉ ra những hạn chế, giá trị trong tư tưởng của John Locke về vấn đề nhà nước pháp quyền. Trên cơ sở đó kế thừa những điểm hợp lý, tiến bộ của vấn đề nhà nước pháp quyền trong tư tưởng của John Locke vào việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
3 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt mục tiêu trên, Luận án giải quyết những nhiệm vụ sau: Một là, tổng quan các công trình nghiên cứu về John Locke, vấn đề nhà nước và nhà nước pháp quyền trong tư tưởng John Locke và các nhà tư tưởng liên quan đến tư tưởng của John Locke; vấn đề nhà nước pháp quyền và nhà nước pháp quyền Việt Nam. Hai là, làm rõ điều kiện, tiền đề hình thành tư tưởng của John Locke, Triết học John Locke và những kiến giải của ông về nguồn gốc, bản chất của nhà nước; Ba là, phân tích nội dung vấn đề nhà nước pháp quyền trong tư tưởng của John Locke, chỉ ra những giá trị và hạn chế trong quan niệm về vấn đề nhà nước pháp quyền của John Locke; Bốn là, chỉ ra những giá trị thực tiễn của vấn đề nhà nước pháp quyền trong tư tưởng của John Locke cần vận dụng trong quá trình xây dựng và từng bước hoàn thiện các thiết chế chính trị của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân ở nước ta hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là vấn đề nhà nước pháp quyền trong tác phẩm “Khảo luận thứ hai về chính quyền – Chính quyền dân sự” của John Locke. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nội dung: Luận án phân tích 4 nội dung cấu thành vấn đề nhà nước pháp quyền trong tư tưởng của John Locke, đó là: Tư tưởng quyền lực thuộc về nhân dân; Tư tưởng về tính thượng tôn của pháp luật; Tư tưởng phân chia quyền lực; Tư tưởng về các quyền tự nhiên bất khả xâm phạm của con người. - Phạm vi thời gian và không gian nghiên cứu: quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam từ năm 1991 đến nay. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý luận
4 Luận án được thực hiện dựa trên quan điểm của triết học Mác - Lênin, chủ yếu là quan điểm về vấn đề nhà nước và nhà nước pháp quyền. Đồng thời, luận án được triển khai dựa trên chủ trương, đường lối của Đảng, pháp luật của Nhà nước Việt Nam về xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Luận án cũng được thực hiện trên cơ sở tiếp thu kết quả của những công trình trong và ngoài nước thời gian qua có liên quan đến vấn đề nhà nước pháp quyền trong tư tưởng John Locke và nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án được thực hiện dựa trên phương pháp luận biện chứng duy vật với việc sử dụng một số phương pháp nghiên cứu như: thống nhất lịch sử - logic, phân tích - tổng hợp, diễn dịch - quy nạp, so sánh - đối chiếu, khái quát hóa, thống kê, văn bản học… 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án 5.1. Ý nghĩa khoa học của luận án Luận án là công trình nghiên cứu chuyên sâu và có tính hệ thống vấn đề nhà nước pháp quyền trong tư tưởng của John Locke, bổ sung, làm phong phú thêm lý luận về nhà nước pháp quyền nói chung và rút ra ý nghĩa của nó đối với việc xây dựng và từng bước hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. 5.2. Ý nghĩa thực tiễn của luận án Luận án là tài liệu tham khảo cho sinh viên, học viên sau đại học, những nhà nghiên cứu quan tâm đến triết học phương Tây nói chung, triết học chính trị nói riêng và những ai nghiên cứu về mô hình nhà nước pháp quyền trên thế giới và nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Luận án cũng có thể là tư liệu tham khảo cho những nhà hoạch định đường lối, nhà lãnh đạo trong việc tìm kiếm, thể nghiệm con đường, biện pháp xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân ở Việt Nam hiện nay. 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận án gồm 4 chương, 9 tiết.
5 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VỀ JOHN LOCKE, VẤN ĐỀ NHÀ NƯỚC VÀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN TRONG TƯ TƯỞNG JOHN LOCKE VÀ CÁC NHÀ TƯ TƯỞNG LIÊN QUAN ĐẾN TƯ TƯỞNG CỦA JOHN LOCKE * Những công trình nghiên cứu về John Locke: Nghiên cứu về John Locke từ trước đến nay ở Việt Nam khá ít, một số tác giả tiêu biểu như: Nguyễn Thị Hồi, Đinh Ngọc Thạch, Trần Văn Phòng - Nguyễn Thanh Hải, Nguyễn Đình Tường, Lê Văn Tùng, Đỗ Thị Kim Hoa. Trong các công trình nghiên cứu trên chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề nhà nước pháp quyền trong tư tưởng của John Locke. Một số công trình chỉ đề cập một khía cạnh của vấn đề nhà nước pháp quyền trong tư tưởng của John Locke. Cụ thể: Nguyễn Thị Hồi trong Tư tưởng phân chia quyền lực nhà nước với việc tổ chức bộ máy nhà nước ở một số nước (49), 2005 đã giành 30 trang (từ trang 44-73) để trình bày và phân tích tư tưởng phân chia quyền lực nhà nước (phân quyền) của John Locke, chủ yếu là trong tác phẩm “Hai chuyên luận về chính quyền”. Có thể khẳng định, phần nghiên cứu về John Locke trong sách này là sâu nhất trong các nghiên cứu về John Locke khi tác phẩm “Two treatises of Government” chưa được dịch sang tiếng Việt. Logic các vấn đề tác giả giới thiệu trong sách đã bao quát nội dung chính yếu của tác phẩm “Khảo luận thứ hai về chính quyền – Chính quyền dân sự” do Lê Tuấn Huy dịch sau này (2007). Đinh Ngọc Thạch trong bài viết “Một số tư tưởng triết học chính trị của Gi. Lốccơ: thực chất và ý nghĩa lịch sử”, Tạp chí Triết học, số 1 (85), 2007 đã trình bày tư tưởng về nhà nước pháp quyền với tư cách sản phẩm tất yếu của xã hội công dân, về quyền con người, về mối quan hệ giữa quyền và luật pháp, về sự phân quyền trong quyền lực nhà nước, về sự tự do của công dân trong quan niệm của John Locke và có đặt trong sự so
6 sánh với quan điểm của các nhà triết học trước và sau ông. Trong bài viết, tác giả đã khẳng định quan điểm của John Locke: “nhà nước là sự kế thừa và củng cố các quyền con người đã có trong trạng thái tự nhiên”. Trần Văn Phòng, Nguyễn Thanh Hải trong “Tư tưởng của J.Locke về tính chủ thể của nhân dân đối với chính quyền”, Tạp chí Sinh hoạt lý luận, số 4 (68), 2010 đã trình bày những nội dung cơ bản của tư tưởng về chính quyền của John Locke. Trong bài, các tác giả đã phân tích một cách có hệ thống quá trình ra đời, tồn tại, tổ chức hoạt động của các cơ quan quyền lực trong chính quyền dân sự và đặc biệt nhấn mạnh quan điểm cốt lõi trong tư tưởng về chính quyền của John Locke, đó là vai trò tối thượng của nhân dân, quyền lực của nhân dân trong chính quyền dân sự. Đỗ Thị Kim Hoa trong “Quyền con người trong tư tưởng của John Locke về nhà nước”, Tạp chí Triết học, số 5 (45), 2017 đã phân tích quan niệm của John Locke về các quyền tự nhiên của con người như: quyền sống, quyền tự do, quyền sở hữu, quyền bình đẳng và khẳng định rằng: việc đảm bảo thực hiện các quyền này là “cơ sở cho sự tồn tại của chính quyền dân sự. Nó phản ánh chân thực sự hiện diện của một nhà nước pháp quyền. Phải có được sự đảm bảo các quyền đó thì nhà nước mới là nhà nước pháp quyền” [38, tr.57]. * Những công trình nghiên cứu về các nhà tư tưởng liên quan đến tư tưởng của John Locke: Vấn đề này đã có những tác giả tiêu biểu như: Lê Tuấn Huy, Nguyễn Thị Châu Loan, Nguyễn Đăng Dung. Trong các nghiên cứu này có cả nghiên cứu về tác giả là tiền đề tư tưởng của John Locke, có tác giả ảnh hưởng trực tiếp tư tưởng của John Locke. Cụ thể: Lê Tuấn Huy trong Luận án Tiến sĩ Triết học chính trị Montesquieu với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, (51), bảo vệ năm 2004 tại Đại học Khoa học xã hội và nhân văn Tp. Hồ Chí Minh đã chỉ ra những đóng góp của Montesquieu về tinh thần pháp quyền và những nguyên tắc để thực thi nó. Nội dung tư tưởng của Montesquieu có những điểm thống nhất với John Locke, có những điểm bổ sung, hoàn thiện tư tưởng của John Locke, cũng có những điểm chưa vượt qua quan niệm của John Locke về pháp quyền.
7 Nguyễn Thị Châu Loan trong Luận án Tiến sĩ Triết học chính trị J.J. Rousseau và ý nghĩa của nó đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay, (58), bảo vệ năm 2014 tại Đại học Khoa học xã hội và nhân văn Hà Nội đã trình bày quan niệm của Rousseau về triết học chính trị và những quan niệm nền tảng về triết học chính trị của Rousseau như quan niệm về quyền tự nhiên, về nguồn gốc của sự bất bình đẳng, về ý chí chung, về chủ quyền tối cao, về khế ước xã hội… Trong nội dung tư tưởng về triết học chính trị và nhà nước pháp quyền của Rousseau có những quan niệm gần giống với John Locke, kế thừa và phát triển vấn đề nhà nước pháp quyền trong tư tưởng của John Locke. 1.2. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VỀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN VÀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN VIỆT NAM * Về vấn đề nhà nước pháp quyền: có nhiều công trình nghiên cứu của các tác giả: Vũ Anh Tuấn, Đỗ Trung Hiếu, Trần Ngọc Liêu, Cao Anh Đô, Nguyễn Thị Thúy Vân, Đào Trí Úc, Nguyễn Trọng Chuẩn, Nguyễn Đức Minh, Nguyễn Văn Quân, Nguyễn Đình Hòa, Trần Thái Dương, Vũ Thư. Trong đó, có công trình đi sâu phân tích khái niệm, đặc điểm của nhà nước pháp quyền, có công trình nghiên cứu những nội dung cấu thành nhà nước pháp quyền, có công trình nghiên cứu từng nội dung cụ thể trong nhà nước pháp quyền, cũng có nghiên cứu quan điểm của Mác, Ăngghen, Lênin về nhà nước và nhà nước pháp quyền. Cụ thể: Trần Ngọc Liêu trong Luận án Tiến sĩ Quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin về nhà nước với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, (57), bảo vệ năm 2010 tiếp cận nghiên cứu vấn đề nhà nước trên lập trường của chủ nghĩa Mác-Lênin và vận dụng quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin về nhà nước để giải quyết những vấn đề đang đặt ra trong quá trình tiếp tục xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Cao Anh Đô trong Luận án Tiến sĩ Phân công, phối hợp giữa các cơ quan trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp ở Việt Nam, (35), bảo vệ năm 2012 đã luận giải vấn đề nguồn gốc của quyền lực nhà nước - từ nhân dân - quyền lực công cộng, mang tính giai cấp, tính xã hội và được tất cả các chủ thể trong xã hội phục tùng, lý giải việc cần
8 thiết phải phân công cho các cơ quan nhà nước để tránh lạm quyền, tha hóa quyền lực. Nguyễn Thị Thúy Vân trong “Khái niệm nhà nước pháp quyền từ cách tiếp cận triết học”, Tạp chí Triết học, số 9 (107), 2013 đã tập trung phân tích 4 quan điểm đặc trưng về nhà nước pháp quyền, đó là: (1) nhà nước mà trong đó, luật pháp giữ vị trí tối thượng (thượng tôn pháp luật); (2) nhà nước mà nhân dân là chủ thể quyền lực; (3) nhà nước tôn trọng và bảo vệ quyền con người, quyền công dân; (4) nhà nước hoạt động dựa trên sự phân chia quyền lực giữa các cơ quan (nhà nước pháp quyền tư sản). Từ sự diễn giải và phân tích trên, tác giả chỉ ra những biểu hiện của dân chủ trong nhà nước pháp quyền, đó là: (1) sự thể hiện và thực hiện tự do trong nhà nước pháp quyền; (2) cách thức thực hiện quyền lực của nhân dân; (3) nội dung của pháp luật trong nhà nước pháp quyền. Nguyễn Đức Minh trong “Mối quan hệ giữa quyền con người và nhà nước pháp quyền trong một số học thuyết về nhà nước”, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 6 (62), 2014 đã phân tích, lý giải và khẳng định về mối quan hệ giữa quyền con người và nhà nước pháp quyền. Trần Thái Dương trong “Bàn về khái niệm pháp quyền, nguyên tắc pháp quyền”, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 3 (22), 2017 đã phân tích, bình luận về các khái niệm pháp quyền, nguyên tắc pháp quyền. Từ đó, tác giả đi đến đặt vấn đề về đảm bảo thực hiện nguyên tắc pháp quyền trong tổ chức và hoạt động của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam theo tinh thần Đại hội XII của Đảng trên 4 phương diện. * Về nhà nước pháp quyền Việt Nam: có rất nhiều cách tiếp cận nghiên cứu khác nhau và rất nhiều công trình nghiên cứu của: Lê Minh Quân, Đỗ Quang Khắc, Nguyễn Đăng Thông, Đào Ngọc Tuấn, Phạm Ngọc Anh – Bùi Đình Phong, Trần Ngọc Đường, Mai Đình Chiến, Đào Trí Úc, Đỗ Tiến Sâm, Hồ Xuân Quang, Trương Quốc Chính, Phạm Ngọc Dũng, Hoàng Thị Hạnh, Đỗ Thị Thạch-Nguyễn Văn Quyết, Nguyễn Trọng Chuẩn, Phạm Văn Đức, Trần Viết Quang-Đinh Trung Thành. Tuy nhiên, hệ thống hóa thành 4 nhóm nội dung cấu thành nhà nước pháp quyền như hướng nghiên cứu trong Luận án của tôi thì chưa có công trình nào đề cập. Tuy nhiên, có nhiều công trình đã gợi mở cho tôi rất nhiều vấn đề, từ cách
9 tiếp cận, phương pháp cho đến cả nội dung vấn đề nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Cụ thể: Hoàng Thị Hạnh trong Luận án Tiến sĩ Xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, (41), bảo vệ năm 2013 đã khái quát lý luận về nhà nước pháp quyền, nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Trên nền tảng lý luận đó, Luận án đã chú ý phân tích những nét đặc thù của nền kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội Việt Nam trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, qua đó phân tích những ảnh hưởng của nó đến việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Đào Trí Úc trong Giáo trình nhà nước pháp quyền (106), 2015 đã trình bày những nội dung cơ bản, có hệ thống về quá trình hình thành và phát triển của tư tưởng nhà nước pháp quyền (phần thứ nhất), quan niệm chung về nhà nước pháp quyền (chương III), vấn đề xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam (phần thứ tư). Trong Giáo trình này, tác giả cũng trình bày một cách ngắn gọn lý thuyết về tự do của John Locke (trang 37- 38) trong dòng chảy lịch sử tư tưởng nhà nước pháp quyền nhân loại. Có thể nói, những nội dung trong Giáo trình thể hiện sự công phu, bài bản, sự dày công của tác giả trong nghiên cứu, biên soạn. Phạm Văn Đức trong “Thực hành dân chủ ở Việt Nam – Một số thành tựu cơ bản và yêu cầu mới đặt ra”, Tạp chí Triết học, số 4 (36), 2016 đã phân tích, đánh giá thành tựu thực hành dân chủ của 30 năm đổi mới trên các mặt kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội. Qua đó đề ra những yêu cầu để thực hành dân chủ ngày càng rộng rãi và hiệu quả hơn ở nước ta, Trần Viết Quang, Đinh Trung Thành trong “Quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin về nhà nước và đặc điểm cơ bản của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam”, Tạp chí Triết học, số 4 (71), 2017 đã phân tích quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin về nhà nước trong các tác phẩm kinh điển của Mác, Ăngghen và Lênin. Qua phân tích, tác giả đã lược lại các quan điểm cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin về nguồn gốc, bản chất, đặc trưng của nhà nước.
10 Chương 2 ĐIỀU KIỆN, TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG CỦA JOHN LOCKE VÀ NHỮNG KIẾN GIẢI CỦA ÔNG VỀ VẤN ĐỀ NHÀ NƯỚC 2.1. JOHN LOCKE VÀ NHỮNG ĐIỀU KIỆN, TIỀN ĐỀ CHO SỰ HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG CỦA ÔNG 2.1.1. John Locke – cuộc đời và sự nghiệp * John Locke (1632-1704) là một nhà triết học duy vật người Anh. Trong lịch sử tư tưởng nhân loại, ông được đánh giá là người có nhiều cống hiến to lớn trong các lĩnh vực từ triết học cho đến chính trị và pháp luật. * Tác phẩm chính của John Locke về chính trị là cuốn “Khảo luận thứ hai về chính quyền - Chính quyền dân sự”. Trong tác phẩm này, ông đã trình bày những nội dung căn bản về triết học chính trị của mình và những giá trị rút ra từ tác phẩm đó đã đưa ông trở thành ông tổ của chủ nghĩa tự do chính trị. 2.1.2. Điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội tác động trực tiếp đến việc hình thành vấn đề nhà nước pháp quyền trong hệ tư tưởng của John Locke * Về kinh tế: Do vị trí địa lý thuận lợi, nước Anh phát triển hoạt động kinh tế từ rất sớm. Đến cuối thế kỷ XVI, thời Nữ hoàng Elizabeth của vương triều Tudor thì nước Anh là nước phát triển nhất châu Âu. * Về kết cấu xã hội: từ thời kỳ đầu vương triều Tudor cho đến thời Elizabeth thì địa vị, thân phận, đẳng cấp của mọi người được quy định dựa trên tài sản, thành phần xuất thân, nghề nghiệp, phương thức sống... Trong đó, tài sản, đặc biệt ruộng đất là điều kiện để tạo nên địa vị xã hội. * Về chính trị: Cuộc Cách mạng vinh quang 1688 đã xóa bỏ hoàn toàn chế độ quân chủ chuyên chế, lập nên chế độ quân chủ lập hiến ở nước Anh, quyền lực tối cao từ tay nhà vua giờ đây chuyển sang nghị viện - gồm những đại biểu tư sản và quý tộc giàu có. Cuộc Cách mạng vinh quang đã thay đổi chính thể nước Anh một cách hòa bình, đem lại tự do cho giai cấp tư sản, quý tộc và toàn thể nhân dân Anh.
11 John Locke - chứng nhân lịch sử và là người tham gia trực tiếp vào những biến động lớn của nước Anh thời kỳ trước và trong Cách mạng vinh quang. Tư tưởng về nhà nước của ông trong tác phẩm “Khảo luận thứ hai về chính quyền - Chính quyền dân sự” (1689) là kết quả của sự trải nghiệm xương máu của ông và là chân lý đúc rút từ những quy luật của lịch sử. 2.1.3. Tiền đề lý luận cho sự hình thành tư tưởng của John Locke về vấn đề nhà nước pháp quyền * Thời cổ đại: Với tư cách là những giá trị làm cơ sở cho việc giải thích nguồn gốc và các loại hình nhà nước thời cổ đại, phải kể đến những đóng góp của Herodotus (Hê-rô-đốt), Socrates, Platon, Aristote đến Ciceron. * Thời Trung cổ: nổi lên tư tưởng chủ yếu của hai vị Thánh - Augustine và Thomas d’Aquinas. * Thời Phục hưng: tư tưởng của Machiavelli với “Quân vương” và Hobbes với “Leviathan” (Thủy quái). 2.2. TRIẾT HỌC JOHN LOCKE VÀ NHỮNG KIẾN GIẢI CỦA ÔNG VỀ NGUỒN GỐC, CHỨC NĂNG CỦA NHÀ NƯỚC 2.2.1. Về nhận thức luận Trong lĩnh vực nhận thức luận, Locke được xem là người đặt nền tảng cho thuyết duy nghiệm Anh với quan niệm nổi tiếng về “tabula rasa” và cấu trúc của kinh nghiệm và quá trình nhận thức. Locke cho rằng: “Khi sinh ra, tinh thần con người chính là một tờ giấy trắng (hay “tabula rasa”) và chỉ có thể sở đắc được nhận thức cơ bản về thế giới thông qua các giác quan” [15, tr.64]. Theo tinh thần nguyên lý “tabula rasa” thì nhận thức của con người không phải bẩm sinh mà là một quá trình, quá trình đó theo Locke bắt đầu từ kinh nghiệm. Locke khẳng định, sản phẩm của quá trình nhận thức là “ý niệm”. “Ý niệm” theo Locke được hình thành qua 2 giai đoạn. 2.2.2. Về nguồn gốc và chức năng của nhà nước 2.2.2.1. Về trạng thái tự nhiên Trạng thái tự nhiên, theo Locke là trạng thái ban sơ của cộng đồng người khi chưa có nhà nước, chưa có luật pháp, mọi va chạm giữa những con người với nhau là tự giải quyết, không có cơ quan nào phán xét cả.
12 Trạng thái tự nhiên theo Locke là “trạng thái tự do hoàn hảo”, “trạng thái bình đẳng”, trạng thái mà trong đó mọi người đều như nhau trong việc thực thi các quyền của mình. Thế nhưng trong trạng thái tự nhiên cũng chứa đựng nhiều bất tiện và mâu thuẫn. Sự hỗn loạn của trạng thái tự nhiên theo Locke còn dẫn đến hậu quả là gây ra trạng thái chiến tranh và tình trạng nô lệ - sự tha hóa trạng thái tự nhiên. 2.2.2.2. Về trạng thái chiến tranh và tình trạng nô lệ Theo Locke, “Trạng thái chiến tranh là trạng thái của thù địch và hủy diệt... không phải từ thái độ nóng giận và vội vã, mà từ sự điềm tĩnh và chuẩn bị chín chắn” [38, tr.49]. Dấu hiệu nhận ra trạng thái chiến tranh là khi ai đó sử dụng vũ lực và bạo lực để làm mất đi tự do của người khác và biến người này thành nô lệ của anh ta. Trong trạng thái chiến tranh, quyền tự do tự nhiên đó mất đi, một người có thể trở thành thù địch với nhiều người khác và ngược lại. Trong trạng thái chiến tranh, một người có thể trở thành nô lệ cho người khác khi mắc phải một “lỗi lầm” nào đó, thất trận chẳng hạn. 2.2.2.3. Về xã hội chính trị hay (và) xã hội dân sự Là trạng thái xã hội đối lập với trạng thái tự nhiên, là xã hội được hình thành thông qua khế ước xã hội, qua đó cá nhân ủy thác quyền lực của mình cho xã hội để thiết lập nên một chính quyền dân sự với một hệ thống luật pháp đủ để bảo vệ mọi người trước những hạn chế, khiếm khuyết của trạng thái tự nhiên. 2.2.2.4. Về mục đích của xã hội chính trị và của chính quyền Locke khẳng định: “mục đích cao quý và chủ yếu trong việc hợp nhất của con người thành cộng đồng quốc gia và đặt chính họ dưới một chính quyền, là sự bảo toàn đối với sở hữu của họ” [38, tr.174].
13 Chương 3 VẤN ĐỀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN TRONG TƯ TƯỞNG CỦA JOHN LOCKE 3.1. QUAN NIỆM VỀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN Cho đến nay, có thể khẳng định rằng, xét ở hình thức cai trị thì nhà nước pháp quyền là hình thức tổ chức nhà nước hợp lý, hiệu quả nhất từ trước đến nay, là mô hình tổ chức nhà nước tiến bộ nhất trong lịch sử. So với lịch sử lâu dài của hình thức nhà nước thần quyền và vương quyền, mô hình nhà nước pháp quyền xuất hiện chỉ hơn 200 năm. Hiện nay, trên thế giới chưa nhiều nước tổ chức theo mô hình nhà nước pháp quyền, nhưng xét về xu thế dân chủ đang được rộng mở, thế giới đang phấn đấu cho một nhà nước pháp quyền. Nhà nước pháp quyền là nhà nước gắn liền với nền dân chủ, là nhà nước hoạt động dựa trên quyền lực của nhân dân, hướng đến bảo vệ các quyền của công dân dựa trên nền tảng hệ thống pháp luật của nhà nước. Với mô hình nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nước ta thì dựa trên nền tảng lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh. Với mô hình nhà nước pháp quyền tư sản ở nhiều nước thì dựa trên nền tảng lý luận của nhiều học giả tư sản, trong đó, John Locke là người có nhiều ảnh hưởng quan trọng đến hệ thống lý luận về nhà nước pháp quyền tư sản. Trong quá trình tìm kiếm, thể nghiệm mô hình, con đường xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa nước ta, thì ngoài việc dựa trên nền tảng lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, chúng ta còn phải biết kế thừa có chọn lọc những điểm tiến bộ, hợp lý của tư tưởng pháp quyền tư sản, mà John Locke là một trong những đại biểu. 3.2. NỘI DUNG VẤN ĐỀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN TRONG TƯ TƯỞNG JOHN LOCKE 3.2.1. Tư tưởng quyền lực thuộc về nhân dân – nguồn gốc, bản chất của nhà nước pháp quyền John Locke, trong nhận thức và hành động chính trị thực tiễn của mình bao giờ cũng tuyên bố và bảo vệ cho lý lẽ và hành động của mình: nhân dân là trên hết, nhân dân là tối thượng.
14 Tư tưởng “quyền lực thuộc về nhân dân” là điểm đặc sắc trong quan niệm của Locke. Nó đặc sắc ở chỗ, sau hàng mấy thế kỷ thống trị của tư tưởng chuyên chế, đề cao vai trò thần thánh của vua, hạ thấp vai trò của nhân dân thì Locke là người đầu tiên, với một cách nhìn tích cực đã đả phá vào thành trì kiên cố của chủ nghĩa chuyên chế vương quyền. Từ ông, đã mở ra một cuộc cách mạng tư tưởng, hướng đến việc khẳng định, đề cao vai trò của nhân dân trong quan hệ với chính quyền. * Những giá trị và hạn chế: Tư tưởng về mối quan hệ giữa công dân với nhà nước, về quyền lực tuyệt đối của nhân dân... thể hiện tính cách mạng sâu sắc và triệt để. Nó là cuộc đấu tranh không khoan nhượng với chủ nghĩa chuyên chế chính trị, với các chế độ độc tài phi nhân tính, hủy hoại tự do, nhân phẩm con người. Sau hàng ngàn năm mất tự do trong “đêm trường Trung cổ”, những tư tưởng cách mạng triệt để của Locke là nguồn “trợ lực” to lớn để nhân dân các nước đứng lên làm cách mạng xóa bỏ “gông xiềng” của Giáo hội Ki-tô và các nền quân chủ chuyên chế thối nát đang trói buộc con người. Tư tưởng “quyền lực thuộc về nhân dân” của Locke là một đóng góp quan trọng cho lịch sử tư tưởng nhân loại, nhưng do không xuất phát từ góc độ kinh tế về nguồn gốc của nhà nước và giới hạn bởi lập trường giai cấp, nên khái niệm “nhân dân” mà Locke nêu ra còn mang tính trừu tượng, chung chung, không phản ánh được nội hàm của nó là những người trực tiếp lao động sản xuất ra của cải vật chất nuôi sống xã hội, là người đại diện cho lực lượng sản xuất của thời đại. Quan niệm nhân dân với nghĩa gồm giai cấp những người lao động trong lý luận Mác - Lênin mới khắc phục được hạn chế trong quan niệm về nhân dân của Locke và nhiều nhà tư tưởng tư sản sau ông. 3.2.2. Tư tưởng về tính thượng tôn của pháp luật – nguyên tắc pháp quyền của nhà nước Theo Locke, mục đích của luật pháp không phải là thủ tiêu hay kiềm tỏa tự do, mà là để bảo toàn và khuyếch trương nó, ông kết luận: “nơi nào không có luật pháp, nơi đó không có tự do” [38, tr.93], “Không một ai trong xã hội dân sự có thể được miễn trừ trước luật pháp của nó” [38, tr.136].
15 * Những giá trị và hạn chế: Tư tưởng thượng tôn pháp luật của John Locke đã thể hiện tính cách mạng và triệt để trong việc đề xuất một thể chế có tính bắt buộc chung nhằm bảo vệ sở hữu, nhân phẩm, tự do của con người. Bên cạnh đó, với cách nhìn của một con người có tâm hồn trong sáng, thánh thiện, yêu thương con người, John Locke đã hướng đến sự công bằng và tình thương khi làm luật – xem đây là nền tảng và cơ sở hình thành pháp luật, để khi pháp luật hình thành với tinh thần này thì nó sẽ điều chỉnh mọi công dân bằng sự công minh và khoan dung (nếu có thể) của nó. Đóng góp nữa của ông là ông đã đề ra nguyên tắc số đông trong xây dựng luật, nguyên tắc công bằng trong thực hiện pháp luật, mối quan hệ biện chứng giữa pháp luật và tự do và vẽ ra viễn cảnh tồi tệ nếu luật pháp bị xâm phạm, chế độ chuyên chế bị khôi phục. Hạn chế của John Locke ở đây là dù ông thấy được hạn chế khi con người sống trong trạng thái tự nhiên, hành xử với nhau bằng luật tự nhiên nhưng ông còn “lơ lửng” trong việc khẳng định tầm quan trọng của luật xác thực, bởi có chỗ ông lại đề cao luật tự nhiên, có phần luyến tiếc sự “thơ mộng”, hoang dại của luật tự nhiên. Đây có lẽ là hạn chế về mặt lịch sử, bởi lẽ thời John Locke sống, cách mạng tư sản chưa thành công hoàn toàn ở châu Âu, Nghị viện chưa thắng thế vương quyền và tôn giáo, nhu cầu sử dụng luật pháp để điều chỉnh công dân và xã hội là chưa cao… nên ông đã mắc phải những hạn chế này. 3.2.3. Tư tưởng phân chia quyền lực – cơ chế thực hiện nguyên tắc pháp quyền của nhà nước Locke cho rằng, quyền lực nhà nước là do nhân dân nhượng cho thông qua khế ước xã hội, quyền lực đó phải được phân chia để không định chế chính trị nào được độc quyền, tạo nên sự “kiềm chế và cân bằng”, tức là sự kiểm soát lẫn nhau giữa các cơ quan quyền lực nhà nước. Theo ông đó là ba quyền: lập pháp, hành pháp và liên hiệp.
16 3.2.3.1. Về cơ quan lập pháp, hành pháp và quyền liên hiệp của cộng đồng quốc gia (phân quyền) Cơ quan quyền lực lập pháp, theo Locke “là cơ quan vạch nên đường hướng và sức mạnh của cộng đồng quốc gia” [38, tr.199]. Điều này thể hiện ở việc làm ra luật và giám sát việc thực thi pháp luật do mình làm ra. Luật do cơ quan lập pháp làm ra chỉ một lần nhưng nó được áp dụng lâu dài, nên Locke cho rằng, nhất thiết phải có một quyền lực luôn hiện diện để thực thi các luật đã được làm nên và sử dụng vũ lực để duy trì chúng. Việc này phải được giao cho cơ quan hành pháp và cơ quan này thường được tách rời khỏi cơ quan lập pháp. Quyền lực hành pháp được thực thi từ những “luật xác thực, thường trực và đã thành tiền lệ”, đặt lên trên tất cả mọi thành phần của xã hội. Ngoài quyền lực lập pháp, hành pháp, Locke cho rằng mỗi cộng đồng quốc gia còn có quyền liên hiệp. Đây là “quyền lực về chiến tranh và hòa bình, tạo liên minh và lập đồng minh, cũng như tất cả những giao kết khác, với mọi cá nhân và cộng đồng bên ngoài cộng đồng quốc gia” [38, tr.201]. Theo Locke thì quyền liên hiệp phải được giao cho người thông thái và cẩn trọng thực hiện. 3.2.3.2. Về phạm vi của cơ quan quyền lực lập pháp Thứ nhất, cơ quan lập pháp “không phải, mà cũng không thể là quyền lực độc đoán, chuyên chế, đặt trên cuộc sống và vận mệnh của nhân dân” [38, tr.185]. Thứ hai, cơ quan lập pháp “không thể nắm lấy cho mình quyền lực cai trị bằng những sắc lệnh chuyên quyền và tùy tiện, mà bị ràng buộc với việc phân phát sự công bằng” [38, tr.188]. Thứ ba, “quyền lực tối cao đó không được lấy của bất kỳ ai bất kỳ phần sở hữu nào mà không có sự chấp thuận của anh ta” [38, tr.199]. Thứ tư, “cơ quan lập pháp không được, mà cũng không thể chuyển giao quyền lực làm luật vào cho bất kỳ cơ quan nào khác hoặc đặt nó vào một nơi nào khác ngoài nơi mà nhân dân đã đặt” [38, tr.197].
17 3.2.3.3. Về đặc quyền hành động của cơ quan hành pháp Đặc quyền hành động được Locke định nghĩa là hành động “tự do theo chủ ý, vì lợi ích công, và không có sự quy định của luật pháp, thậm chí đôi khi tương phản với nó” [38, tr.218]. 3.2.3.4. Về sự phụ thuộc của các cơ quan quyền lực thuộc cộng đồng quốc gia Locke cho rằng, vì cơ quan lập pháp không hoạt động thường xuyên và có thời hạn nhất định nên việc triệu tập và giải tán nó không thể giao cho nó được mà phải là do cơ quan hành pháp thực hiện. Dù có quyền triệu tập và giải tán cơ quan lập pháp nhưng không vì thế mà làm cho cơ quan hành pháp có vị thế cao hơn cơ quan lập pháp, mà đó chỉ là “niềm tin ủy thác” của nhân dân đặt vào nó vì sự an toàn của nhân dân. * Những giá trị và hạn chế: Tư tưởng “phân quyền không triệt để” của Locke với yêu cầu cơ quan lập pháp và hành pháp phải phụ thuộc nhau, phải “phối hợp” với nhau trong việc đề ra và thực thi luật pháp... đã đem lại những giá trị nhất định, tạo nên sự “mềm dẻo”, “linh hoạt” trong việc vận dụng vào thực tế ở nhiều quốc gia. Tư tưởng này về sau được Montesquieu nâng lên thành “tam quyền phân lập” một cách triệt để. Trong thực tế, phân quyền tuyệt đối chỉ được thực hiện ở một ít quốc gia, như Mỹ; còn phân quyền tương đối thì được nhiều quốc gia vận dụng, như Nga, Pháp, Đức, Anh,... Như vậy, tư tưởng phân quyền của Locke cũng có nhiều điểm hợp lý. Ngay như nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa cũng có thể vận dụng sự “phân công, phối hợp, kiểm soát” theo tư tưởng của Locke để vận hành bộ máy nhà nước của mình. Bên cạnh tư tưởng phân quyền, Locke cũng phác họa những nét chấm phá cơ bản về phương thức tổ chức và hoạt động của cơ quan lập pháp và hành pháp. Tư tưởng này đã hàm chứa những nội dung hết sức sâu
18 sắc, hợp lý như: cơ quan lập pháp phải ban hành luật và quản lý xã hội phải bằng luật, cơ quan lập pháp và hành pháp phải giao cho hai chủ thể khác nhau nắm giữ để chế ước quyền lực lẫn nhau, tránh lạm quyền... Tất cả nhằm hướng đến việc xây dựng một bộ máy nhà nước hoạt động có hiệu lực, hiệu quả, phục vụ và bảo vệ tối đa lợi ích của nhân dân. 3.2.4. Tư tưởng về các quyền tự nhiên bất khả xâm phạm của con người 3.2.4.1. Nguồn gốc các quyền Tự nhiên đem lại quyền lực gia trưởng cho cha mẹ; sự thỏa thuận tự nguyện đem lại quyền lực chính trị cho nhà cai trị; còn sự tước đoạt thì đem lại quyền lực bạo chính cho những chúa tể. 3.2.4.2. Các quyền tự nhiên bất khả xâm phạm của con người Cùng với việc khẳng định quyền bình đẳng tuyệt đối và quyền tự do là những quyền thiên bẩm của con người, Locke còn khẳng định và đề cao quyền sở hữu của con người như là một quyền tự nhiên bất khả xâm phạm. * Những giá trị và hạn chế: Tư tưởng về các quyền tự do thiêng liêng bất khả xâm phạm của con người có nhiều yếu tố hợp lý và nhân văn, ở chỗ, như Locke khẳng định: con người vốn có chung một nguồn gốc, xuất phát điểm đều ngang hàng như nhau nên không ai có thể đứng trên người khác để sai khiến họ làm theo ý mình. Vì vậy, quan hệ giữa những con người với nhau không thể là thống trị - bị trị mà phải dựa trên sự bình đẳng, lòng nhân ái, yêu thương lẫn nhau. Quan niệm của Locke về các quyền tự nhiên thiêng liêng bất khả xâm phạm của con người là một quan niệm đúng đắn, tiến bộ, trả con người về đúng vai trò, vị trí của nó. Nhưng Locke chỉ xuất phát từ bản chất tự nhiên của quyền con người chứ chưa nhận thức được bản chất xã hội của nó nên chưa thấy được tính giai cấp, tính lịch sử - cụ thể, yếu tố truyền thống, văn hóa của vấn đề quyền con người.