Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Văn hóa học: Xã hội Internet và văn hóa Việt Nam đương đại

Chia sẻ: Phan Phan | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:30

Thêm vào BST

Báo xấu

74
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án "Xã hội Internet và văn hóa Việt Nam đương đại" được nghiên cứu với mong muốn giúp nhận diện một bức tranh toàn cục về xã hội Internet Việt, từ đó nhận chân các biểu hiện và giá trị văn hóa đặc thù mới phát sinh trong cộng đồng người dùng Internet Việt Nam. Để biết rõ hơn về nội dung chi tiết, mời các bạn cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Văn hóa học: Xã hội Internet và văn hóa Việt Nam đương đại

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ________________________________________________________________ PHẠM THỊ THÚY NGUYỆT XÃ HỘI INTERNET VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM ĐƯƠNG ĐẠI Chuyên ngành: Văn hóa học Mã số: 62.31.70.01 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC Thành phố Hồ Chí Minh 2014
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN __________________________________________ 1. Sự phát triển của xã hội Internet ở Việt Nam và vấn đề hạn chế tác hại của Internet đối với học sinh. Kỷ yếu Hội thảo khoa học “Tính tự chủ của học sinh trong thời đại đa truyền thông”. NXB Tổng hợp Đồng Nai 5/2011. 2. Internet và vai trò là tác nhân biến đổi văn hóa ở Việt Nam. Tập san Khoa học Xã hội & Nhân văn, Trường Đại học KHXH và NV TP.HCM, số 50 6/2011. 3. Sự chuyển dịch văn hoá truyền thống vào đời sống Internet ở Việt Nam. Tạp chí Văn hoá Nghệ thuật, ISBN 08668655, số 340 10/2012, tr. 2629. 4. Đặc tả xã hội Internet Việt Nam. Tạp chí Phát triển nhân lực, ISBN 18592732, số 4(35) 2013, tr.5667. ________________________________________
Công trình được hoàn thành tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia TP.HCM Người hướng dẫn khoa học: GS. TSKH. TRẦN NGỌC THÊM Phản biện 1: _____________________________________ Phản biện 2: _____________________________________ Phản biện 3: _____________________________________ Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp cơ sở đào tạo họp tại __________________________ ________________________________________________ vào hồi ___ giờ ___ , ngày ___ tháng ___ năm ________ Phản biện độc lập 1: ______________________________ Phản biện độc lập 2: ______________________________ Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện Trường Đại học KHXH&NV – Đại học Quốc gia TP.HCM
DẪN NHẬP 0.1. Lý do chọn đề tài Sự phát triển bùng nổ của kết nối mạng Internet và các điều kiện triển khai Internet băng thông rộng trong những năm gần đây đã thật sự tạo nên những thay đổi lớn lao trong đời sống văn hóa của nhân loại. Internet được phổ biến trong xã hội, trở thành một nền tảng, một chuẩn kết nối (Internet base) các máy tính trên thế giới và tạo ra một “xã hội ảo”, tạo ra một “cộng đồng ảo” và làm thay đổi cảnh quan văn hoá mới. Internet đã xác lập không chỉ một môi trường kết nối các máy tính trên phạm vi toàn cầu, mà còn định hình một kỷ nguyên mới trong đời sống văn hóa nhân loại – kỷ nguyên Internet. Sự phát triển của Internet không chỉ là một vấn đề kỹ thuật thuần túy, mà còn là một vấn đề xã hội. Internet trở thành môi trường sống, môi trường làm việc, môi trường học tập, môi trường giao tiếp, môi trường sáng tạo nghệ thuật, môi trường bảo tồn văn hóa, môi trường hoạt động kinh doanh,… của nhân loại. Internet thật sự là một xã hội với nhiều biểu hiện và giá trị đa dạng. Hầu như tất cả các sắc thái của xã hội thực đều được tìm thấy trong xã hội Internet. Ở Việt Nam, tốc độ tăng trưởng Internet vượt bậc những năm gần đây đã từng đưa Việt Nam vào top 20 của thế giới (năm 2008) và top 5 của châu Á (năm 2007) về số người sử dụng Internet. Theo Sách Trắng Internet Việt Nam, tính đến hết quý III/2012, Internet Việt Nam có 31.196.878 người sử dụng, chiếm tỉ lệ 35,49% dân số. Xã hội Internet Việt Nam đã thật sự hình thành. Những đặc tả về xã hội và văn hoá Internet Việt đến nay còn chưa được cụ thể, chưa được rõ ràng. Đặc biệt, mối quan hệ cũng như những ảnh hưởng qua lại giữa xã hội – văn hoá Internet với văn hoá Việt Nam hiện nay cũng chưa được nghiên cứu nhiều. Trong bối cảnh mà Internet đang trở thành một nguồn lực quan trọng cho sự phát triển của xã hội hiện đại, việc nhận diện kịp thời các vấn đề về xã hội và văn hoá Internet trong mối quan hệ với xã hội và văn hoá thực ở Việt Nam đã trở nên cấp bách. Luận án “ Xã hội Internet và văn hoá Việt Nam đương đại” mong muốn giúp nhận diện một bức tranh toàn cục về xã hội Internet Việt, từ đó nhận chân các biểu hiện và
giá trị văn hoá đặc thù mới phát sinh trong cộng đồng người dùng Internet Việt Nam. 0.2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Vấn đề nghiên cứu xã hội và văn hoá Internet đã sớm được quan tâm trong giới học thuật quốc tế, ngay cả khi Internet còn chưa tìm được sự phát triển bùng nổ. Năm 1978, năm cuốn sách “The Network Nation” xuất bản, có thể được xem là mốc đánh dấu điểm khởi đầu của các hoạt động nghiên cứu chính thức về xã hội và văn hóa Internet. Kể từ năm 1990, sự phổ biến nhanh chóng của Internet đã bắt đầu thu hút sự chú ý nhiều hơn của các nhà khoa học xã hội và nhân văn chuyên ngành, đặc biệt là giới nghiên cứu truyền thông. Các chủ đề chính được giới học thuật quan tâm trong lĩnh vực nghiên cứu Internet thường bao gồm những chủ đề về kỹ thuật (kiến trúc Internet, bảo mật,…), về xã hội và văn hoá Internet (văn hóa ảo, tác động xã hội của Internet, các mạng xã hội mới, xã hội trực tuyến, tương tác xã hội trên Internet, cộng đồng trực tuyến, giao tiếp qua trung gian máy tính (CMC), quyền kỹ thuật số (digital rights),văn hóa mã nguồn mở… Đặc biệt, kể từ sau thời kỳ bùng nổ Internet băng thông rộng trên phạm vi toàn cầu và sự phát triển vượt bậc của công nghệ web ở thập niên đầu thế kỷ XXI, xã hội Internet phát triển nhanh và được thừa nhận ở nhiều khu vực và quốc gia chính là nguyên nhân thúc đẩy các trường đại học, các nhà nghiên cứu xã hội và văn hóa quan tâm. Chủ đề đầu tiên về xã hội và văn hóa Internet được quan tâm là vấn đề nhận diện xã hội Internet, văn hóa Internet và các đặc tính của nó. Một chủ đề khác là vấn đề giao tiếp qua trung gian máy tính (computer mediated communication CMC). Steven Jones (1994) là một trong những tác giả đầu tiên đề nghị áp dụng một loạt các lý thuyết có nguồn gốc từ xã hội học, nghiên cứu truyền thông và nhân học để lý giải xã hội mạng như một không gian có cấu trúc và có bản sắc. Những vấn đề cụ thể về văn hóa kỹ thuật số (digital culture) cũng được đề cập đến. Một số tác giả quan tâm đến Internet dưới góc nhìn chính trị và bàn đến chủ đề “quốc gia ảo” (cybernation). Năm 1997 là năm có nhiều công trình nổi bật và bao quát về nghiên cứu Internet theo hướng xã hội – văn hóa. David Whittle (1997) là tác giả được xem là người đầu tiên tìm hiểu toàn diện và phân tích sâu sắc, lý giải triệt để nhiều vấn đề về tiềm năng của không gian. Khía cạnh bản
sắc của xã hội Internet cũng được chú ý đến trong một số công trình nghiên cứu ngay từ thập niên cuối của thế kỷ XX. Trong thập niên đầu của thế kỷ XXI, bối cảnh phát triển Internet trên thế giới đã thay đổi toàn diện, xã hội Internet mang tính quốc tế hoá rõ ràng hơn nhờ sự mở rộng các điều kiện truy cập Internet ở nhiều quốc gia. Có lẽ vì thế, các chủ đề nghiên cứu về xã hội Internet và văn hoá Internet giai đoạn này bắt đầu tập trung nhiều hơn vào những vấn đề liên quan đến các đặc điểm đa ngôn ngữ, đa văn hoá và ảnh hưởng toàn cầu hoá của Internet, dù không hẳn là không được bàn đến từ trước đó. D. Block (2004) đề cập đến vai trò và ảnh hưởng của Internet đối với quá trình toàn cầu hóa trong “Globalization, Transnational Communication and the Internet”. Ở góc độ xã hội học Internet, những vấn đề được quan tâm thường là những vấn đề liên quan đến sự phân hóa xã hội, đặc biệt sự phân hóa xã hội theo lứa tuổi trong xã hội Internet, hay những vấn đề liên quan đến các đặc trưng nhóm người dùng trong xã hội Internet. Ở góc độ văn hóa học, có hai nhóm vấn đề về văn hóa Internet được quan tâm nhất là: 1) những tập quán văn hóa Internet mới định hình trong xã hội Internet; và 2) những biến đổi văn hóa của xã hội do tương tác giữa xã hội Internet và xã hội thực. Ở Việt Nam, các nghiên cứu về xã hội Internet và văn hóa Internet hầu như chỉ mới là những phác thảo ý tưởng, được công bố trong một số công trình có tính giới thiệu tổng quát và hướng dẫn ban đầu về Internet hoặc được nêu lên trên các diễn đàn trực tuyến hoặc các website. Sang đầu những năm 2010, xã hội Việt Nam bắt đầu chú ý nhiều hơn vào những vấn đề xã hội và văn hóa Internet. Đã có một số công trình nghiên cứu xã hội học về ảnh hưởng và tác động của Internet đến người Việt, đặc biệt là đến giới trẻ. Đề tài nghiên cứu “Xã hội Internet và văn hóa Việt Nam đương đại” và vấn đề cụ thể mà luận án này quan tâm trên thực tế chưa có các công trình nghiên cứu trực tiếp tiến hành, đặc biệt là ở Việt Nam. 0.3. Mục đích, đối tượng và phạm vi nghiên cứu Luận án đặt ra năm vấn đề cần quan tâm: - Nhận diện đặc điểm và giá trị văn hóa riêng của xã hội Internet.
- Các lĩnh vực đời sống đã phát triển trong xã hội Internet và bị biến đổi như thế nào bởi ảnh hưởng của xã hội này? - Liệu có thể có “bản sắc văn hóa” trong xã hội Internet? - Xã hội Internet tác động trở lại làm thay đổi xã hội thực như thế nào? Xã hội thực chịu ảnh hưởng thế nào của xã hội Internet? - Nhận diện những hiện tượng va chạm văn hóa trong quá trình phát triển xã hội Internet ở Việt Nam. Đối tượng nghiên cứu của luận án là mối quan hệ tương tác giữa xã hội Internet (với cả nghĩa rộng là xã hội Internet nói chung và nghĩa hẹp là xã hội Internet Việt Nam) với văn hoá Việt Nam và kết quả của sự tương tác đó. Khái niệm “văn hoá Việt Nam” được đề cập trong luận án này được hiểu là kết quả tích hợp bao gồm cả các giá trị truyền thống lâu đời được thừa nhận và các giá trị mới hình thành nhưng đã ổn định trong nền văn hoá Việt Nam trước khi có sự ảnh hưởng rõ rệt của xã hội Internet. Thuật ngữ “đương đại” được luận án sử dụng theo nghĩa “đang hiện hữu”, tức là bao gồm những gì đang diễn ra và cả những gì là truyền thống vẫn đang còn tồn tại hiện nay. Đề tài quan tâm trực tiếp đến những hiện tượng xã hội Internet có liên quan đến người dùng Việt Nam và tiếng Việt. Về thời gian, luận án chủ yếu quan sát các hoạt động của xã hội Internet Việt Nam kể từ năm 2005 đến nay, tức là kể từ khi xã hội Internet Việt Nam phát triển nhanh nhờ những tiến bộ vượt bậc về Internet băng thông rộng ở Việt Nam. Luận án chọn các môi trường dịch vụ Internet có tính công cộng, cho phép người nghiên cứu thâm nhập và thực hiện khảo sát trên diện rộng như website, diễn đàn, phòng chat công cộng, mạng xã hội, trò chơi trực tuyến. Cụ thể: 123 website chính quyền, doanh nghiệp, trường học, tổ chức đoàn thể, xã hội; 54 diễn đàn trực tuyến; mạng xã hội Facebook, ZingMe; dịch vụ chat Yahoo Messenger; mạng blog Yahoo, WordPress; trò chơi trực tuyến BarnBuddy, Võ lâm truyền kỳ. 0.4. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tư liệu - Phương pháp hệ thốngcấu trúc: được sử dụng để nghiên cứu bao quát và toàn diện về xã hội và văn hoá Internet, quan sát đầy đủ các thành phần của hệ thống văn hoá Internet.
- Phương pháp liên ngành: được sử dụng để tổng hợp các thông tin và kết quả nghiên cứu của những ngành có liên quan như văn hóa học, xã hội học, tâm lý học, nghiên cứu truyền thông. - Phương pháp so sánh: được sử dụng để phân tích những tương đồng và khác biệt giữa các hiện tượng và giá trị văn hoá. - Phương pháp điền dã: được sử dụng để thâm nhập thực tế, và với đề tài này, phương pháp điền dã được sử dụng là điền dã trực tuyến thông qua các hình thức truy cập Internet khác nhau và đóng vai để thâm nhập bối cảnh của xã hội Internet. - Phương pháp điều tra xã hội học bằng bảng hỏi : Khảo sát trực tuyến trên diện rộng về “Văn hóa Internet” với 1.086 người tham gia trả lời, trong đó có 65% nữ, 76% ở độ tuổi 18 – 30, 42% học sinh, sinh viên, 28% thuộc giới văn phòng, 14% ở Hà Nội, 61% ở TP.HCM, 23% ở các tỉnh thành khác và 2% ở nước ngoài. Ngoài ra, luận án còn thực hiện một khảo sát bổ sung là “Khảo sát Internet riêng tư” và một vài khảo sát nhỏ khác trên Facebook. Về tư liệu nghiên cứu, chúng tôi khai thác chủ yếu là nguồn tư liệu trực tuyến công cộng trên Internet trong các website, các diễn đàn, phòng chat, blog, mạng xã hội. 0.5. Bố cục luận án Chương 1 “Cơ sở lý luận và thực tiễn” trình bày các vấn đề và khái niệm liên quan đến Internet, xã hội Internet và văn hoá Internet, làm tiền đề cho những bàn luận và phân tích ở hai chương tiếp theo. Chương 2 “Quan hệ giữa xã hội Internet với văn hoá Việt Nam”, tập trung nhận diện và phân tích mối quan hệ và tương tác giữa xã hội Internet với văn hoá Việt Nam thông qua một phân tích hệ thống về tiểu văn hoá Internet Việt Nam và lập danh sách các thế đối lập văn hoá giữa xã hội Internet với văn hoá Việt Nam. Chương 3 “Một số biến đổi văn hoá Việt Nam dưới tác động của xã hội Internet” nhận diện và phân tích các biến đổi văn hoá Việt diễn ra trên ba bình diện: văn hoá cá nhân, văn hoá cộng đồng và văn hoá gia đình.
Trang 1 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Từ INTERNET đến XÃ HỘI và VĂN HOÁ INTERNET 1.1.1. Tổng quan về Internet Internet là một hệ thống toàn cầu của các mạng máy tính kết nối với nhau dựa trên việc cùng sử dụng bộ chuẩn giao thức Internet (TCP/IP) để phục vụ cho hàng tỷ người dùng trên toàn thế giới. Internet thực chất là một “siêu mạng máy tính”, tích hợp của nhiều máy tính và mạng máy tính khác nhau bao gồm mạng của cá nhân, của tổ chức công cộng, của doanh nghiệp, của cơ quan học thuật, và của chính phủ, từ phạm vi địa phương đến phạm vi toàn cầu, được liên kết bởi nhiều công nghệ kết nối điện tử khác nhau. Vì thế, Internet chứa một nguồn tài nguyên và dịch vụ thông tin rộng lớn. Khả năng hội tụ công nghệ đã đem lại cho Internet ngày nay một diện mạo phong phú hơn rất nhiều và khiến nó trở nên gần gũi và hiện hữu rõ ràng hơn với đời sống con người. Ngoài máy tính, Internet đã có mặt ở hầu hết các loại thiết bị điện tử sinh hoạt khác như tivi, máy in, máy photocopy, máy fax, máy nghe nhạc, điện thoại di động, thậm chí là ở đồng hồ, kính đeo mắt, và tương lai còn là các vật dụng theo thiết kế IoT. Internet cũng được phân phối trên các môi trường khác nhau như mạng điện thoại hữu tuyến, mạng điện thoại không dây, đường lưới điện, cáp truyền hình, sóng vệ tinh,… Sự phát triển vượt bậc của công nghệ kỹ thuật số cũng cho phép con người tích hợp vào Internet một khối lượng dữ liệu khổng lồ thông qua con đường số hoá, và phát triển năng lực truyền thông của Internet tiến nhanh về phía truyền thông đa phương tiện (multimedia). Internet với vai trò trung gian kết nối các máy tính và các mạng máy tính với nhau, thêm vào đó là hình thức tồn tại của Internet ngày nay vô cùng phong phú, đa dạng như vừa nêu khiến việc xác định một ranh giới rõ ràng về Internet với các phương tiện truyền thông khác trở nên rất “mờ”. Đến mức, nhiều nhà nghiên cứu đã gọi Internet bằng những cái tên đặc biệt. Ví dụ, mạng Internet đã được gọi là “siêu phương tiện truyền
Trang 2 thông” (supermedium) theo cách gọi của Jansson, là “phương tiện truyền thông siêu việt” (metamedium) theo cách gọi của Fagerjord, hay là “phương tiện truyền thông lai ghép” (hybridmedium) theo cách gọi của Sveningsson, Lövheim, và Bergquist. Và cũng chính bối cảnh công nghệ đặc biệt do mạng Internet tạo ra đó đã mở đường cho sự hình thành và phát triển một cấu phần mới trong nền văn hoá nhân loại làm thay đổi rất nhiều cảnh quan văn hoá hiện đại. Sự phát triển bùng nổ về phương diện xã hội của Internet, đặc biệt là sự phát triển theo cấp số nhân các kết nối xã hội giữa hàng tỷ người dùng Internet đã thúc đẩy Internet phát triển thành một trung tâm tri thức nhân loại, là một nguồn dự trữ và tái tạo thông tin khổng lồ mà không một thư viện nào có thể sánh bằng. Tốc độ các tài liệu, tư liệu, dữ liệu của nhân loại đang được số hóa và chuyển tải vào Internet ngày càng tăng. Bên cạnh đó, hàng loạt những nỗ lực cung cấp các giải pháp, tiện ích để quản lý, khai thác và sử dụng tài nguyên thông tin Internet được dẫn đầu bởi những công ty dịch vụ Internet lớn như Google đang biến Internet thật sự thành một “thiên đường văn hóa” – nơi mà con người hầu như có thể tìm kiếm chỉ trong giây lát những giá trị thông tin cần thiết phục vụ cho cuộc sống của mình và của mọi người. Internet trở thành địa chỉ cung cấp tài nguyên văn hóa mà con người hiện nay có xu hướng nghĩ đến trước tiên mỗi khi có nhu cầu tìm hiểu các vấn đề về cuộc sống cá nhân và đời sống xã hội. Sự thay đổi quan trọng mà Internet đem lại cho đời sống văn hóa nhân loại là Internet đã thúc đẩy phát triển việc phân phối tri thức theo mô hình đa phương – đồng đẳng, chứ không phải chỉ phân phối tri thức theo mô hình định tuyến – phân tầng theo các thế hệ tri thức như trước. Internet cũng trở thành “kênh phân phối” các giá trị và sản phẩm văn hoá. Sách báo, âm nhạc, hội hoạ, điện ảnh, văn chương,… đều đã được “phân phối” đến người thưởng thức thông qua Internet. Thậm chí Internet đang có xu hướng trở thành “kênh phân phối chính” với một số trường hợp, tiêu biểu là âm nhạc và điện ảnh. Khả năng hội tụ công nghệ của Internet cũng đã tạo ra một kịch bản mới về truyền thông văn hóa – đó là truyền thông đa phương tiện (multimedia). Các giá trị văn hóa trước đây vốn phụ thuộc rất nhiều vào các dạng phương tiện vật chất mang chứa chúng, thì giờ đây đều có khả năng hội tụ qua kịch bản số hóa và dễ dàng được chia sẻ trên Internet.
Trang 3 Chính thực tế này đã hậu thuẫn cho sự bùng nổ về truyền tải các file nhạc, file ảnh và tạo ra những thói quen mới về hưởng thụ văn hóa và giải trí trên môi trường Internet. Một khía cạnh khác về vai trò cung cấp và phân phối các giá trị văn hóa của Internet là sự khởi động xu thế “văn hóa miễn phí” trên môi trường Internet. Đó là một xu thế của xã hội Internet ủng hộ và thúc đẩy sự tự do phân phối và sửa đổi các công trình sáng tạo dưới hình thức của “nội dung miễn phí” thông qua Internet. Nhờ Internet mà việc trao đổi thông tin trở nên hết sức thuận tiện, đặc biệt là khi Internet trở thành môi trường hội tụ các công nghệ truyền thông khác nhau, hoạt động trao đổi văn hoá giữa các nhóm người, giữa các dân tộc, quốc gia cũng được thúc đẩy. Internet là nhân tố làm cho bức tranh toàn cầu hoá về văn hoá trở thành hiện thực. Trong vai trò một tác nhân chuyển đổi văn hóa, Internet mở rộng khả năng tiếp cận các nguồn văn hoá bên ngoài thông qua không gian công cộng Internet, tăng cường đáng kể năng lực kết nối văn hóa – hỗn dung văn hóa – phát tán văn hoá trên môi trường Internet. Internet là một môi trường ‘mở’ cho thể nghiệm văn hoá một trong những điều kiện quan trọng để tạo ra các chuyển đổi văn hoá. Internet đang tạo ra những tiền đề quan trọng cho chuyển đổi văn hoá Việt Nam thông qua các thể nghiệm văn hoá. Internet có ba nhân tố quan trọng góp phần thúc đẩy nhiều thể nghiệm mới. Nhân tố đầu tiên là không gian tiếp xúc và giao lưu văn hoá toàn cầu của Internet. Nhân tố thứ hai là giới trẻ chủ thể chính của xã hội Internet, nhóm xã hội có động lực mạnh mẽ và năng lượng bền bỉ trong việc tìm tòi các thể nghiệm của cuộc sống. Nhân tố thứ ba là công nghệ kỹ thuật số. Internet là môi trường hội tụ của công nghệ này chứa đựng nhiều khả năng và động lực cấp tiến nhất. Kỹ thuật số trên thực tế đang tạo ra một “nền văn minh” mới. Kỹ thuật số không đơn giản là cho phép đem đến những sản phẩm kỹ thuật mới, mà còn bổ sung một thay đổi về cơ bản cách thức con người sản xuất ra các giá trị, đặc biệt là các giá trị vật chất của con người. 1.1.2. Khái niệm “Xã hội Internet” Những định nghĩa thông thường nhất về xã hội thường đề cập đến một nhóm người cùng chia sẻ với nhau lãnh thổ, có cách thức tổ chức xã hội và những mối quan hệ văn hóa riêng. John J.Macionis định nghĩa xã hội là “một cộng đồng người tương tác với nhau trong một lãnh thổ giới hạn và cùng chung một văn hoá”. Định nghĩa mà Macionis tổng kết, ngoài việc thừa nhận các dấu hiệu nội hàm như lãnh thổ, như văn hoá, còn nêu
Trang 4 thêm một dấu hiệu nữa là sự tương tác giữa các cá thể với nhau trong cộng đồng. Để có thể tương tác với nhau, các cá thể trong một cộng đồng chắc chắn phải cần đến những môi trường và phương tiện cho phép họ kết nối và tiếp xúc được với nhau. Khái niệm Xã hội Internet có thể được tiếp cận với hai mức nghĩa khác nhau. Mức nghĩa thứ nhất, xã hội Internet được quan niệm là một xã hội toàn cầu hình thành nhờ sự phát triển các mối quan hệ xã hội giữa những người dùng với nhau trên môi trường mạng Internet, là một cộng đồng trực tuyến có năng lực kết nối xuyên biên giới, tương tác đa ngôn ngữ, giao tiếp liên văn hóa và cùng chia sẻ một kiểu lãnh thổ, kiểu tổ chức xã hội và các mối quan hệ văn hóa mang tính phổ quát. Có thể xem mức nghĩa này của khái niệm “xã hội Internet” là tương ứng với khái niệm “xã hội loài người” vẫn hay được dùng trong thực tế. Mức nghĩa thứ hai, xã hội Internet được quan niệm là một cộng đồng người dùng Internet cụ thể nào đó được nhận diện và phân lập dựa trên những đặc điểm về quốc tịch, ngôn ngữ, tập quán văn hóa và môi trường pháp lý có liên quan. Một cách nói như “xã hội Internet Việt Nam” chính là được xác lập theo mức nghĩa thứ hai vừa nêu. Trong luận án này, người viết chọn khái niệm làm việc chính là khái niệm xã hội Internet với mức nghĩa thứ nhất. Có thể nhận diện xã hội Internet dựa trên ba đặc trưng: lãnh thổ – tổ chức xã hội – văn hóa. Về lãnh thổ, không gian mạng Internet, ban đầu chỉ là một không gian kỹ thuật thuần tuý xác lập một môi trường truyền tin phục vụ thông tin liên lạc, nhưng sau đó lại phát triển các đặc trưng phi kỹ thuật khác một cách rất nhanh chóng để trở thành một không gian xã hội. Kiểu tổ chức xã hội và những mối quan hệ văn hoá đặc thù của xã hội Internet cũng đã được nhận diện thông qua những yếu tố căn bản cấu thành nên nó như luật lệ, quy ước, nghi thức, tập quán, đạo đức, trách nhiệm,… Một số yếu tố xã hội ban đầu liên quan đến đời sống của “công dân ảo” trên Internet, những yếu tố phản ánh mức độ cố kết của xã hội Internet, đã được hình thành một cách rõ ràng như: đạo đức và trách nhiệm xã hội, quy ước xã hội, luật lệ, nghi thức xã hội, tập quán xã hội và hoạt động xã hội. Những yếu tố này cũng ngày càng được đẩy mạnh tốc độ hoàn thiện để tạo dựng những nền móng vững chắc hơn cho sự phát triển của xã hội Internet. Có thể nói, giai đoạn đầu “hỗn mang” của xã hội Internet đã ở phía sau. Xã hội Internet đã được “cấu hình” rành mạch với những phân định chức năng có hiệu lực rõ ràng hơn.
Trang 5 1.1.3. Khái niệm “Văn hóa Internet” Văn hoá cần được định nghĩa dưới nhiều góc độ. Chỉ với cách đó mới có thể khái quát hết bản chất đa diện và đa dạng của nó. Định nghĩa kiểu miêu tả kinh điển nhất về văn hoá được nhắc đến nhiều là của Edward B. Tylor (18321917), mô tả bao quát văn hoá như một tổng thể phức hợp những gì mà con người thu nhận được với tư cách là một thành viên xã hội. Edward Sapir (18841939) và những người cùng có cách nhìn lịch sử định nghĩa văn hoá như là một hệ thống phức hợp của quan điểm, tập quán và cách ứng xử mà con người bảo tồn được theo truyền thống. Các định nghĩa văn hoá từ góc độ tâm lý học thường nhấn mạnh vào quá trình thích nghi với môi trường mà qua đó con người hình thành thói quen và ứng xử. Văn hoá theo góc nhìn đó, là tổng thể những thích nghi của con người với các điều kiện sinh sống. Kiểu định nghĩa nguồn gốc về văn hoá thường tập trung vào việc nhận diện văn hoá như là kết quả của quá trình sáng tạo hay cải biến thế giới xung quanh bởi con ng ười và có tác động trở lại chính con người. Kiểu định nghĩa cấu trúc về văn hoá tập trung vào việc nhận diện và phân xuất các thành tố của văn hoá, được xem là một hệ thống có cấu trúc xác định. Ngoài ra, còn có những định nghĩa xem văn hoá là các giá trị vật chất và tinh thần của các cộng đồng hay xem văn hoá như là một tập hợp các đặc trưng nhiều mặt của một xã hội hay một cộng đồng. Trần Ngọc Thêm định nghĩa “văn hoa la môt hê ́ ̀ ̣ ̣ ́ ưu c thông h ̃ ơ cua cac giá tri vât chât va tinh thân do con ng ̉ ́ ̣ ̣ ́ ̀ ̀ ươi sang tao va ̀ ́ ̣ ̀ tich luy qua qua trinh hoat ́ ̃ ́ ̀ ̣ đông th ̣ ực tiên, trong s ̃ ự tương tac v ́ ơi môi ́ trương t ̀ ự nhiên va xa hôi cua minh”. Cách đ ̀ ̃ ̣ ̉ ̀ ịnh nghĩa này thừa nhận văn hoá như là một hệ giá trị con người được sáng tạo và tích luỹ qua thời gian. Những từ khoá “con người”, “môi trường”, “quá trình”, theo Trần Ngọc Thêm, cũng giúp xác định mối quan hệ giữa văn hoá với một hệ tham số mà ông gọi là hệ toạ độ ba chiều Chủ thể – Không gian – Thời gian (CKT). Với cách tiếp cận hệ thống cấu trúc, Trần Ngọc Thêm còn phân xuất các thành phần của một hệ thống văn hoá với các bộ phận như: văn hoá nhận thức – văn hoá tổ chức cộng đồng – văn hoá ứng xử với môi trường tự nhiên – văn hoá ứng xử với môi trường xã hội. Văn hoá Internet có thể được hiểu một cách đơn giản là những vấn đề văn hoá của con người với tư cách là người dùng Internet có “đời sống” trên môi trường mạng Internet. Đây là một bộ phận mới của nền văn hoá nhân loại nổi lên từ việc con người sử dụng mạng máy tính để giao tiếp giải trí làm việc, phát triển gắn liền với Internet và các hình
Trang 6 thức mới khác của mạng lưới truyền thông hiện đại (mạng điện thoại di động, wifi3G,…). Trong giới nghiên cứu Internet, khái niệm “văn hoá Internet” (Internet culture) thường được quy về khái niệm “văn hoá ảo” (cyberculture). Theo đó, những bộ phận chính cần quan tâm trong lĩnh vực này là văn hoá của các cộng đồng trực tuyến (online community), game online (online multi player gaming), truyền thông xã hội (social media), thực tại ảo (vitual reality VR), thực tại tương tác (augmented reality AR), văn hoá nhắn tin và những vấn đề liên quan đến nhân thân (identity) và riêng tư (privacy) trên môi trường ảo. Luận án quan niệm văn hoá Internet là những vấn đề văn hoá đặc hữu của cộng đồng người người dùng Internet. Đó trước hết là những vấn đề nhận thức về Internet một môi trường mạng mang tính kỹ thuật chịu tác động của chính nó để trở thành một môi trường giàu tính xã hội như hiện nay. Thứ hai, đó là những vấn đề về tổ chức cộng đồng Internet một cộng đồng có tính kết nối toàn cầu với nhiều những đặc trưng xã hội hoàn toàn mới mẻ. Thứ ba, đó là những vấn đề về ứng xử với Internet – một môi trường sống thứ hai hoàn toàn mới mẻ của con người. Thứ tư, đó là những hiện tượng và giá trị văn hóa liên quan đến các bộ phận, các khu vực tiêu biểu của Internet như mạng xã hội, diễn đàn trực tuyến, game online, truyền thông xã hội, thực tại ảo, thực tại tương tác, … Ngoài ra, văn hoá Internet cũng liên quan đến một số vấn đề văn hoá mới phát sinh do tương tác giữa hai thế giới ảo và thực. Internet là một xã hội “mở”, có tương tác ở mức độ rất cao với xã hội thực nên ngoài những vấn đề văn hoá hình thành bên trong môi trường mạng Internet, còn có những vấn đề văn hoá khác hình thành do sự tương tác giữa Internet với đời sống thực. 1.1.4. Những khía cạnh phản văn hóa của Internet Việc sử dụng những thành tựu của nền văn minh nhân loại vào những mục đích xấu xa nhằm chống lại nhân loại hay gây ra những điều tệ hại cho cuộc sống con người sẽ là những hiện tượng phản văn hóa. Bên cạnh những vai trò văn hóa hết sức tích cực đối với nền văn minh nhân loại, Internet cũng là nơi mà nhiều khía cạnh phản văn hóa bộc lộ từ rất sớm, thậm chí không có xu hướng suy giảm mà ngày càng hoành hành, trở thành những vấn nạn Internet. Đến nay đã có những khía cạnh phản
Trang 7 văn hóa của xã hội Internet được con người nhận diện và tìm cách đối phó cụ thể. Trước tiên phải kể đến nguy cơ khủng bố qua mạng Internet. Khả năng kết nối tự do xuyên biên giới của Internet đã vô tình biến nó thành “căn cứ địa” ẩn náu an toàn và là “bàn đạp” của những kẻ khủng bố. Lừa đảo qua mạng cũng là một vấn nạn khác của Internet, từ các trường hợp lừa đảo tài chính, làm ăn đến các trường hợp lừa tình. Thực tế này ảnh hưởng trực tiếp đến giới trẻ là những người thường xuyên sử dụng Internet và làm tổn thương sâu sắc đến niềm tin con người trên môi trường Internet, khiến từ “ảo” đi kèm để miêu tả về xã hội Internet như là một thuộc tính của sự lừa đảo, không đáng tin cậy. Internet cũng đang trở thành nguồn quấy rối cá nhân khiến nhiều người không muốn thâm nhập nhiều vào xã hội Internet vì sợ sự riêng tư bị xâm hại. Xâm hại đời tư và nói xấu, vu khống cá nhân trên mạng Internet cũng là một trong những vấn đề nổi cộm nữa về văn hóa người dùng Internet ở một số quốc gia, trong đó có Việt Nam. Nhưng khía cạnh phản văn hóa đáng lo ngại nhất từ xã hội Internet chính là vấn đề tình dục “bẩn”. Bên cạnh việc mở đường cho một xu hướng tự do, cởi mở hơn về tình dục, Internet cũng trở thành “lãnh địa đen” về tình dục, nơi mà hàng loạt những trò tình dục đồi bại có thể được phổ biến và gây ảnh hưởng xấu đến văn hóa nhân loại, tác động nguy hiểm đến lối sống con người. Cuối cùng là vấn nạn đạo văn trên Internet. Kho tư liệu khổng lồ của Internet và sự hỗ trợ của các công cụ tìm kiếm dường như đã khiến cho tình trạng đạo văn trở nên phổ biến hơn rất nhiều. Đạo văn là một thói xấu nghiêm trọng đang phát triển nhanh trên môi trường web. 1.2. Định vị VĂN HOÁ INTERNET 1.2.1. Chủ thể của văn hoá Internet Đến năm 2013, số người dùng Internet có thể đã chiếm đến 39% dân số toàn cầu, tăng gần 20 lần so với năm 1997. Cộng đồng người dùng Internet toàn cầu có đến hơn một phần tư là sử dụng tiếng Anh, một phần tư là sử dụng tiếng Hoa. Cộng đồng người dùng Internet sử dụng tiếng Tây Ban Nha chiếm 8%. Những cộng đồng ngôn ngữ còn lại có thể xem là thiểu số khi mỗi ngôn ngữ chỉ chiếm một vài phần trăm trong tổng số người dùng Internet. Người dùng Internet cũng được nhận diện là cộng đồng trẻ, nhóm người dùng Internet ở độ tuổi dưới 25 chiếm tỷ lệ 45% tổng số người dùng.
Trang 8 Đến tháng 9/2012, Việt Nam có 31.196.878 người sử dụng Internet, chiếm 35,49% dân số, trong đó đại đa số là những người thuộc giới trẻ, là học sinh sinh viên. Lý do chính để số “cư dân ảo ” học sinh sinh viên chiếm số đông là do chính sách Internet học đường cộng với sự đầu tư ưu tiên của phụ huynh cho con em họ trong việc sử dụng máy tính và học ngoại ngữ như là một yếu tố mấu chốt của giáo dục gia đình ở Việt Nam, đặc biệt là ở khu vực thành phố. Ngoài ra, khả năng tiếp cận công nghệ của giới trẻ cũng là một tác nhân quan trọng. Có một xu hướng tính cách cần được nhìn thấy ở không ít người dùng Internet, nhất là những người trẻ tuổi. Với tư cách là một thành viên của cộng đồng mạng toàn cầu có tính năng kết nối và hỗn dung văn hoá rất cao, nhiều người dùng Internet có dấu hiệu tiếp cận với xu hướng tính cách đa văn hoá rất rõ rệt. Khả năng tiếp cận các nền văn hoá khác nhau rất dễ dàng kết hợp với việc giao lưu thường xuyên trên môi trường trực tuyến toàn cầu khiến cho các cá nhân có thể hấp thu nhiều mẫu bản sắc văn hoá vùng miền khác nhau, chấp nhận các mối quan hệ giao tiếp đa dạng, cởi mở hơn và sẵn sàng tiếp thu và tham gia công khai những chủ đề giao tiếp nhạy cảm mà trong xã hội truyền thống né tránh. 1.2.2. Không gian của văn hoá Internet Những vùng “lãnh thổ” riêng biệt thường được xác lập gắn liền với các thế lực công nghệ thông tin và thương mại điện tử hơn là gắn với lãnh thổ quốc gia và dân tộc. Các “lãnh thổ ảo” có đặc điểm cơ bản là đa văn hoá và xuyên biên giới. Các lãnh thổ trên Internet thực chất là các “siêu lãnh thổ” và trong một số trường hợp thì có thể dựa trên ngôn ngữ. Sự hình thành những mối liên kết xã hội giữa các cư dân mạng và sự phát triển những đặc tính môi sinh của mạng Internet. Chính hai điều kiện này làm cho Internet thật sự có dáng dấp của một xã hội người. Internet trở thành một “môi trường”, một “hệ sinh thái” với càng ngày càng nhiều các đặc tính “sống” mà các cá nhân khi tham gia vào đó có thể cảm nhận được những giá trị tương tự như cái mà trong đời thực vẫn gọi là “thân phận”, là “sinh mạng”. Hoạt động của các cư dân mạng trên mạng Internet đến nay đã hình thành một số quy ước giao tiếp xã hội, gọi là Netiquette (Net/Internet etiquette). Đó có thể là những quy ước mang tính phổ quát toàn cầu (universal etiquette), nhưng cũng có thể là những quy ước được xác lập trong một cộng đồng mạng cụ thể nào đó. Xã hội Internet cũng dựng lên một số quy tắc ban đầu rất cơ bản để bảo
Trang 9 vệ sự an toàn xã hội cho các cư dân mạng. Các hoạt động của con người trên Inernet ngày càng đa dạng: kinh doanh, học tập, giảng dạy, nghiên cứu, hội họp, du lịch, triển lãm, quảng cáo, xuất bản, sáng tác nghệ thuật, chẩn đoán bệnh, viết nhật ký,… Nhiều tập quán và quy tắc xã hội đã hình thành trên Internet một cách rõ ràng. Internet rõ ràng là một không gian xã hội, nơi con người thể nghiệm được nhiều hoạt động sống giống như trong xã hội thực. Đến nay, các đặc tính của xã hội Internet về cơ bản đã được nhận diện rõ ràng, dù về từ ngữ có thể những đặc tính này được gọi tên không giống nhau. Đó là những đặc tính : toàn cầu, xuyên biên giới; tự quản và phi tập trung hoá; “truyền khẩu” (word of mouth) và “ẩn danh” (anonymous); cá nhân hoá; phi tuyến. 1.2.2. Thời đại Internet Sự phát triển vượt bận của nhiều yếu tố công nghệ đã giúp Internet trở thành một “lực lượng sản xuất” hùng mạnh, một nguồn lực phát triển mới đủ khác biệt để đưa lịch sử văn minh nhân loại bước sang một thời đại mới – thời đại Internet. Về căn bản, thời đại Internet được nhận diện bởi một số dấu hiệu, trải dài từ bình diện công nghệ, kinh tế, nghề nghiệp cho đến không gian xã hội, văn hoá. Về công nghệ, đây là thời kỳ mà con người đạt được những bước phát triển đột phá trong xử lý thông tin, lưu trữ và truyền dẫn thông tin, ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong hầu như tất cả các lĩnh vực của xã hội. Về kinh tế, thời đại Internet xác lập một khu vực kinh tế mới mẻ nhưng rất năng động và có độ giãn nở rất cao là công nghiệp thông tin và kinh tế tri thức. Về nghề nghiệp, thời đại Internet cũng chứng kiến sự lên ngôi của những ngành nghề dựa vào nguồn lực thông tin và tri thức. Về không gian xã hội, thời đại Internet được đặc trưng bởi sự phát triển vượt bậc của mạng Internet kết nối toàn cầu, tạo ra những ảnh hưởng đặc biệt lên cách tổ chức không gian, và cả cách tổ chức thời gian của loài người. Giới hạn về không gian được khắc phục đáng kể, dù không hẳn là bị loại bỏ hoàn toàn. Thời gian được “thu nhỏ” lại vì con người có thể tiếp xúc ngay lập tức thông qua mạng Internet và viễn thông. Giddens gọi thực tế này là “nén thời gian/không gian” (timespace compression). Chương 2
Trang 10 QUAN HỆ GIỮA INTERNET VỚI VĂN HÓA VIỆT NAM 2.1. Internet như một tiểu văn hóa trong văn hóa Việt Nam Văn hoá Internet Việt Nam đã thật sự trở thành một tiểu văn hoá với những đặc điểm riêng rõ nét trong nền văn hoá Việt Nam. Bản thân tiểu văn hoá Internet với tư cách là một thành phần mới trong lòng hệ thống văn hoá Việt Nam vừa nhận những tác động từ hệ thống lớn đến nó đồng thời cũng trả lại cho hệ thống lớn những tác động do chính nó gây ra. Những vấn đề về mối quan hệ qua lại giữa tiểu văn hoá Internet với văn hoá Việt Nam phần nào được hình dung thông qua những vấn đề về nhận thức, về tổ chức, về ứng xử của người Việt hiện nay đối với Internet. 2.1.1. Nhận thức về Internet Vốn là một thành tựu của trình độ kỹ thuật hiện đại và văn minh phương Tây, khi được dung nạp vào xã hội giàu truyền thống văn minh nông nghiệp như xã hội Việt Nam, Internet được tiếp nhận với những nhận thức văn hoá khá phức tạp và có phần trái ngược nhau. Đối với người Việt nói chung, Internet là một hiện hữu của những điều kỳ diệu từ kỹ thuật. Không ít người Việt đã có những kỳ vọng văn hoá hết sức lãng mạn đối với Internet, mà tiêu biểu nhất có thể kể đến những kiểu kỳ vọng như: Kỳ vọng hiện đại hoá: Internet phát triển ở Việt Nam trong bối cảnh Việt Nam đang đẩy nhanh việc thực hiện mục tiêu công nghiệp hoá – hiện đại hoá đất nước. Chính vậy, không phải ngẫu nhiên mà Internet trở thành một trong những thành phần của giấc mơ hiện đại hoá ở Việt Nam. Kỳ vọng quảng bá văn hoá: Trước khi Việt Nam phát triển Internet, các điều kiện về xuất bản và phổ biến thông tin, phổ biến văn hoá của Việt Nam rất hạn chế. Chính vậy Internet với năng lực xuất bản và phát hành rộng toàn cầu đã đem lại hy vọng tốt đẹp cho người Việt trong việc thể hiện ý tưởng cá nhân cũng như quảng bá văn hoá dân tộc. Kỳ vọng về tiếp nhận văn hoá: điều kiện giao lưu văn hoá của Việt Nam cũng không thật sự dễ dàng do những giới hạn về điều kiện phát triển kinh tế xã hội. Đặc biệt, sự cẩn trọng của Việt Nam trong giao lưu quốc tế không phải là không cần thiết, nhất là trong bối cảnh quốc tế ngày càng phức tạp. Trong hoàn cảnh đó, nhiều người đã tựa vào Internet
Trang 11 với kỳ vọng sẽ thông qua Internet có thể tiếp nhận được nhiều yếu tố bên ngoài để làm mới nền văn hoá Việt Nam. Bên cạnh những kỳ vọng đầy lạc quan về Internet, không ít người Việt, đặc biệt là những người có xu hướng coi trọng truyền thống, dễ có ý thức cảnh giác về văn hoá (cultural vigilance), rõ nhất là cảnh giác du nhập văn hoá bên ngoài và đánh mất bản sắc văn hoá. Tiêu biểu cho lối nhận thức cảnh giác về văn hoá đối với Internet là quan điểm xem Internet là “thuộc về phương Tây” và là một biểu hiện của hiện đại hoá, của toàn cầu hoá. Những công nghệ kết nối mới, những dòng thông tin tự do trên Internet được nhìn nhận như là “con dao hai lưỡi” đối với nền văn hoá Việt. Chúng có thể mang lại cơ hội mới để văn hoá Việt Nam tiếp nhận tinh hoa văn hoá thế giới và giới thiệu bản sắc văn hoá dân tộc ra bên ngoài, nhưng tác hại của chúng cũng không ít và khôn lường. Sự điều chỉnh một cách hài hoà giữa việc giữ gìn văn hóa dân tộc và tiếp nhận tinh hoa văn hóa nhân loại là một trong những thách thức lớn. 2.1.2. Tổ chức và quản trị Internet Xã hội Internet cũng chịu sự phân tầng khá sâu sắc thành nhiều nhóm phân bố ở 4 phân vùng khác nhau: 1) Vùng lõi kiến tạo (giới kỹ trị); 2) Vùng ảnh hưởng (giới chủ thông tin); Vùng thực thi (người tham dự, giới hiệp sĩ, kẻ nổi loạn); Vùng quan sát (giới quan sát). Tư duy quản lý Internet hiện nay ở Việt Nam vẫn cho thấy ảnh hưởng rõ ràng của tư duy tập quyền và văn hóa làng xã đang được áp đặt lên một đối tượng có đặc điểm và bản chất văn hóa hoàn toàn ngược lại. Trước hết là tư duy tập quyền, phản ánh qua tham vọng muốn kiểm soát chặt chẽ các hoạt động trên xã hội Internet, kể cả hoạt động phát ngôn cá nhân, quản lý thời gian chơi game online… Thứ hai là thói quen văn hóa làng xã, nghĩ Internet Việt Nam cũng như một làng xã riêng sau “lũy tre xanh” mà có thể áp đặt cho nó những ngăn cấm cục bộ, quên mất rằng Internet vốn là không gian toàn cầu xuyên biên giới, nên những chuyện như cấm dịch vụ game online Việt Nam, cấp phép quảng cáo online,… Dước góc nhìn văn hóa, những mâu thuẫn và bất cập nói trên về tư duy quản lý Internet thực chất cũng phản ánh sự chưa tiếp cận thấu đáo các đặc tính văn hóa hoàn toàn khác biệt của xã hội Internet. Thực tế này cũng cho thấy Việt Nam chưa có chiến lược văn hóa thật sự đủ hiệu lực để ứng phó với các vấn đề mới phát sinh trong xã hội Internet.