Tóm tắt Luận văn Thạc sĩ Luật học: Lỗi cố ý trong luật hình sự Việt Nam

Lỗi cố ý trong luật hình sự Việt Nam<br /> Nguyễn Thị Nhuần<br /> Khoa Luật<br /> Luận văn ThS. ngành: Luật hình sự; Mã số: 60 38 40<br /> Người hướng dẫn: TS. Hoàng Văn Hùng<br /> Năm bảo vệ: 2011<br /> Abstract. Làm sáng tỏ nội dung lý luận của chế định lỗi cố ý trong Luật hình sự<br /> Việt Nam như: Lỗi và cơ chế hình thành hành vi phạm tội, cơ sở của lỗi, khái niệm<br /> lỗi… Đi sâu nghiên cứu và phân định rõ các hình thức lỗi, các dạng lỗi trong thực<br /> tiễn xét xử, trên cơ sở đó chỉ ra những điểm bất cập trong việc áp dụng chúng. Phân<br /> tích và làm sáng tỏ sự thể hiện lỗi cố ý trong Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999.<br /> Làm sáng tỏ và sâu sắc hơn nữa vị trí, vai trò và ý nghĩa của chế định lỗi cố ý trong<br /> việc định tội danh và định khung hình phạt trong việc áp dụng Luật hình sự.<br /> Keywords. Luật hình sự; Pháp luật Việt Nam; Lỗi cố ý<br /> <br /> Content<br /> MỞ ĐẦU<br /> 1. Tính cấp thiết của việc nghiên đề tài<br /> Lỗi là thái độ tâm lý của chủ thể đối với hành vi và hậu quả của hành vi đó. Vì thế,<br /> nó là yếu tố thuộc mặt chủ quan của tội phạm, phản ánh tính chất mức độ nguy hiểm của<br /> hành vi và sự nguy hiểm của người phạm tội. Lỗi cho phép người ta hiểu được rằng, tội phạm<br /> không chỉ là kết quả của một việc làm sai trái mà còn là hệ quả của một thái độ, một sự nhận<br /> thức. Việc ghi nhận lỗi như là một yếu tố thuộc về căn cứ của trách nhiệm hình sự, là một<br /> nguyên tắc quan trọng của luật hình sự nước ta. Nguyên tắc đó là cơ sở của chính sách hình<br /> sự của nhà nước. Việc thừa nhận lỗi với tính cách là cơ sở của mặt chủ quan của trách nhiệm<br /> hình sự thể hiện sự tôn trọng một cách đầy đủ và sâu sắc phẩm giá của con người. Luật hình<br /> sự của chúng ta coi con người là chủ thể có ý thức và lý trí, có thể tự hiểu được và đánh giá<br /> được hành vi của mình, làm chủ thiên nhiên và làm chủ bản thân mình. Do đó chúng ta nhìn<br /> nhận lỗi như là một yếu tố không chỉ mang tính pháp lý mà còn có cả giá trị đạo đức, văn<br /> minh, lỗi thể hiện cơ sở đạo lý của trách nhiệm hình sự. Con người chỉ có thể chịu trách<br /> nhiệm về hành vi của mình, về những gì con người đó hiểu được, những gì nằm trong tầm<br /> kiểm soát của sự nhận thức. Không thể nói đến trách nhiệm nếu thiếu đi khả năng tự lựa<br /> chọn cách ứng xử và hành động của con người.<br /> Lỗi trong luật hình sự là một chế định trung tâm và có thể coi là vô cùng phức tạp.<br /> Với bản chất là dấu hiệu của tội phạm, ở một mức độ nào đó cho phép các cơ quan bảo vệ<br /> pháp luật và toà án phân biệt đâu là hành vi có tính chất tội phạm, đâu là hành vi không<br /> có tính chất tội phạm và tương ứng như vậy sẽ quyết định được người đó có phải chịu<br /> trách nhiệm hình sự hay không.<br /> Lỗi của chủ thể trong việc thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự cấm<br /> phải được các cơ quan bảo vệ pháp luật và Toà án khẳng định dứt khoát là có lỗi hay không<br /> <br /> có lỗi. Nếu có người đó đã phạm tội, không thể có trường hợp thứ ba cái gọi là “nghi ngờ<br /> lỗi”. “Không có lỗi thì không thể có trách nhiệm hình sự”. Đó cũng là một trong những yêu<br /> cầu đòi hỏi dân chủ và khách quan, công bằng trong hệ thống pháp luật của nhà nước pháp<br /> quyền.<br /> Lỗi phản ánh những diễn biến tâm lý thể hiện tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi<br /> và của người thực hiện hành vi đó. Vì vậy, lỗi giúp cơ quan bảo vệ pháp luật và Toà án có thể<br /> cá thể hoá trách nhiệm hình sự một cách chính xác. Đồng thời các hình thức của lỗi còn là cơ<br /> sở để định tội danh với những trường hợp mà việc phân hoá trách nhiệm hình sự tối đa được<br /> dựa trên sự phân định các hình thức lỗi.<br /> Việc coi lỗi là cơ sở về mặt chủ quan của trách nhiệm hình sự gắn liền với xuất phát<br /> từ mục đích của luật hình sự, của trách nhiệm hình sự và hình phạt, chúng ta đều biết rằng<br /> mục đích của luật hình sự và trách nhiệm hình sự là giáo dục và cải tạo người phạm tội. Nếu<br /> trách nhiệm hình sự và hình phạt được áp dụng cho một người không kiểm soát được hành vi<br /> của mình, không nhận thức được về hành vi đó, thì trách nhiệm hình sự và hình phạt không<br /> có ý nghĩa, thậm chí là vô nhân đạo, phi nhân tính. Luật hình sự của chúng ta cũng như đạo lý<br /> của nhân dân ta không chấp nhận những việc làm như truy cứu trách nhiệm hình sự người vô<br /> tội, những người còn nhỏ chưa hiểu được hành vi của mình.<br /> Xuất phát từ những lý do và ý nghĩa nêu trên, việc nghiên cứu một cách sâu sắc và toàn<br /> diện về chế định lỗi, đặc biệt là hình thức lỗi cố ý trong luật hình sự là cần thiết và quan trọng để góp<br /> phần nâng cao nhận thức - khoa học về việc tiếp tục hoàn thiện nó trong pháp luật hình sự Việt Nam<br /> hiện hành. Do đó, tôi chọn và nghiên cứu đề tài: “Lỗi cố ý trong Luật hình sự Việt Nam”.<br /> 2. Tình hình nghiên cứu đề tài<br /> Lỗi cố ý đã từ lâu được nhà nghiên cứu đề cập đến trong luật hình sự Việt Nam, chế<br /> định lỗi cố ý luôn được chú ý đúng mức. Qua từng bước phát triển của luật hình sự Việt Nam<br /> chế định đó từng bước được phát triển và hoàn thiện. Trong nước, đáng chú ý nhất là các<br /> công trình của các nhà nghiên cứu như: Lê Cảm, Trần Văn Độ, Kiều Đình Thụ, Nguyễn<br /> Ngọc Hoà, Đào Trí Úc…mà ở đó các khía cạnh khác nhau của lỗi cố ý đã được làm rõ, chẳng<br /> hạn như: khái niệm, các hình thức và mức độ của lỗi nói chung và của lỗi cố ý nói riêng…Đề<br /> tài lỗi cố ý trong Luật hình sự Việt Nam trước đây cũng đã được nhắc đến rất nhiều, tuy<br /> nhiên hiện tại nó vẫn là vấn đề mũi nhọn của Luật hình sự…<br /> 3. Mục đích và nhiệm vụ của luận văn<br /> Mục đích tổng quát của luận văn là nghiên cứu một cách chuyên sâu và có tính hệ thống<br /> về chế định lỗi trong Luật hình sự Việt Nam; phân biệt rõ các hình thức lỗi và các dạng lỗi trong<br /> lý luận và thực tiễn áp dụng Luật hình sự ở nước ta.<br /> Để đạt được mục tiêu tổng quát như trên, luận văn tập trung giải quyết những nhiệm<br /> vụ cụ thể như sau:<br /> Một là, làm sáng tỏ nội dung lý luận của chế định lỗi cố ý trong Luật hình sự Việt<br /> Nam như: Lỗi và cơ chế hỡnh thành hành vi phạm tội, cơ sở của lỗi, khái niệm lỗi…<br /> Hai là, đi sâu nghiên cứu và phân định rõ các hình thức lỗi, các dạng lỗi trong thực<br /> tiễn xét xử, trên cơ sở đó chỉ ra những điểm bất cập trong việc áp dụng chúng.<br /> Ba là, phân tích và làm sáng tỏ sự thể hiện lỗi cố ý trong Bộ luật hình sự Việt Nam<br /> năm 1999.<br /> Bốn là, làm sáng tỏ và sâu sắc hơn nữa vị trí, vai trũ và ý nghĩa của chế định lỗi cố ý<br /> trong việc định tội danh và định khung hỡnh phạt trong việc ỏp dụng Luật hỡnh sự.<br /> 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu<br /> Đối tượng nghiên cứu<br /> Luận văn này tập trung nghiên cứu chế định lỗi mà đặc biệt là lỗi cố ý với tính chất là<br /> yếu tố quan trọng nhất trong mặt chủ quan của cấu thành tội phạm; thực tiễn áp dụng chế<br /> định này trong việc định tội danh, định khung hỡnh phạt đối với những chủ thể thực hiện<br /> hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999.<br /> <br /> Tuy nhiên, do đây là một chế định khó và phức tạp, thêm vào đó thời gian nghiên cứu<br /> có hạn cũng như năng lực nghiên cứu, kỹ năng phân tích và giải quyết vấn đề của tác giả còn<br /> hạn chế, nên trong Luận văn này, tác giả chỉ có thể làm sáng tỏ những khía cạnh mà theo<br /> quan điểm tác giả là quan trọng và chủ yếu hơn cả.<br /> Phạm vi nghiên cứu<br /> Luận văn nghiên cứu một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chế định lỗi cố ý theo pháp<br /> luật hình sự Việt Nam dưới góc độ của luật hình sự, đồng thời luận văn cũng đề cập một số<br /> quy phạm của luật tố tụng hình sự nhằm hỗ trợ cho việc giải quyết nhiệm vụ và đối tượng<br /> nghiên cứu.<br /> 5. Cơ sở lý luận và các phương pháp nghiên cứu của luận văn<br /> Luận văn được thực hiện trên cơ sở các quan điểm của chủ nghĩa Mác -Lênin, tư<br /> tưởng Hồ Chí Minh, các quan điểm của Đảng và Nhà nước về tội phạm cũng như đường lối<br /> xử lý tội phạm và đấu tranh phòng chống tội phạm. Đồng thời, cơ sở lý luận của Luận văn<br /> cũng dựa trên thành tựu của các chuyên ngành khoa học pháp lý và triết học, những luận<br /> điểm khoa học trong các công trình nghiên cứu, sách chuyên khảo và các bài viết đăng trên<br /> tạp chí của một số nhà khoa học luật hình sự Việt Nam.<br /> Trong quá trình nghiên cứu, luận văn này dựa trên việc sử dụng phương pháp luận của<br /> chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Ngoài ra, luận văn còn sử dụng<br /> các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: phương pháp lịch sử, phương pháp phân tích,<br /> phương pháp so sánh, phương pháp tổng hợp, phương pháp thống kê…trong sự nhìn nhận<br /> tổng thể và khách quan, không phiến diện một chiều.<br /> Đồng thời, việc nghiên cứu đề tài còn dựa vào các văn bản pháp luật của Nhà nước và<br /> những giải thích thống nhất có tính chất chỉ đạo của thực tiễn xét xử thuộc lĩnh vực pháp<br /> luật hình sự do Toà án nhân dân tối cao hoặc (và) của các cơ quan bảo vệ pháp luật ở<br /> Trung ương ban hành có liên quan đến chế định lỗi; dựa vào báo cáo tổng kết hàng năm<br /> của ngành Toà án nhân dân và Viện kiểm sát nhân dân để phân tích, tổng hợp các tri thức<br /> khoa học luật hình sự và luận chứng các vấn đề tương ứng được nghiên cứu trong luận văn.<br /> 6. Những đóng góp về mặt khoa học của luận văn<br /> Đây là công trình nghiên cứu chuyên khảo đầu tiền trong khoa học luật hình sự Việt<br /> Nam nghiên cứu một cách có hệ thống và đồng bộ những vấn đề lý luận và thực tiễn về vấn<br /> đề lỗi cố ý ở cấp độ một luận văn. Trong luận văn này, tác giả đã giải quyết về mặt lý luận<br /> những vấn đề sau:<br /> 1. Phân tích một cách tương đối có hệ thống và tương đối toàn diện những vấn đề<br /> lý luận về chế định lỗi mà đặc biệt là lỗi cố ý như: cơ chế hình thành hành vi phạm tội,<br /> cơ sở của lỗi, khái niệm lỗi, phân biệt các hình thức lỗi……<br /> 2. Phân tích sự cần thiết phải xác định lỗi trong định tội danh và định khung hình<br /> phạt.<br /> 7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn<br /> Về mặt lý luận: Đây là công trình nghiên cứu chuyên khảo đầu tiên đề cập một cách<br /> có hệ thống và toàn diện những vấn đề lý luận và thực tiễn về chế định lỗi cố ý theo pháp luật<br /> hình sự Việt Nam.<br /> Về mặt thực tiễn: Luận văn góp phần vào việc xác định đúng đắn những điều kiện cụ<br /> thể của từng trường hợp áp dụng chế định lỗi cố ý trong thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử của<br /> các cơ quan tiến hành tố tụng, để giúp việc áp dụng chúng trong thực tiễn ngày một hoàn<br /> thiện hơn.<br /> Ngoài ra, luận văn còn có ý nghĩa làm tài liệu tham khảo lý luận cần thiết cho các nhà<br /> khoa học, luật gia, cán bộ thực tiễn và các sinh viên, học viên cao học chuyên ngành tư pháp<br /> hình sự, cũng như phục vụ cho công tác lập pháp và hoạt động thực tiễn áp dụng pháp luật<br /> hình sự trong việc đấu tranh phòng và chống tội phạm, cũng như công tác giáo dục, cải tạo<br /> người phạm tội ở nước ta hiện nay.<br /> <br /> 8. Kết cấu của luận văn<br /> Xuất phát từ nội dung, yêu cầu của đề tài, ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục<br /> tài liệu tham khảo, kết cấu của luận văn gồm 2 chương như sau:<br /> Chương 1: Những vấn đề chung về lỗi<br /> Chương 2: Thực tiễn áp dụng các quy phạm pháp luật hình sự về lỗi cố ý trong Bộ<br /> luật hình sự ở nước ta giai đoạn hiện nay.<br /> Chương 1<br /> NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ LỖI<br /> 1.1. Lỗi và cơ chế hình thành hành vi phạm tội<br /> Tội phạm trước hết là một hành vi. Chính vì thế, tội phạm bao giờ cũng được thực<br /> hiện bởi chủ thể xác định. Không thể có hành vi xuất hiện bên ngoài Thế giới khách quan mà<br /> không có chủ thể. Theo quan điểm khoa học của chủ nghĩa Mác - Lênin, hành vi của con<br /> người suy cho cùng là do điều kiện xã hội khách quan quyết định. Tuy nhiên, đó phải là quá<br /> trình diễn ra phức tạp, không đơn thuần chỉ là kết quả của sự lệ thuộc tuyệt đối của con người vào<br /> hoàn cảnh khách quan đó. Trong quá trình này, ý chí của con người, nhận thức của con người có vị<br /> trí độc lập, có ý nghĩa không kém phần quan trọng, mặc dù bản thân ý chí và nhận thức cũng lại do<br /> các điều kiện khách quan quyết định. Do đó, có thể hiểu rằng: một hành vi phạm tội được thực hiện<br /> - đó không thể là sự phản ánh trực diện của con người đối với hoàn cảnh mà là kết quả của sự<br /> tương tác giữa một bên là điều kiện và môi trường xã hội với một bên (khác) là bản thân con<br /> người ấy.<br /> Hành vi của con người bao giờ cũng là sự thống nhất giữa biểu hiện cụ thể bên ngoài<br /> Thế giới khách quan và những nội dung tâm lý bên trong (ý chí) của chủ thể thực hiện hành<br /> vi chi phối hành vi đó. Tội phạm được biểu hiện bởi hành vi, do đó nó cũng là sự thống nhất<br /> giữa hai mặt khách quan và chủ quan. Hoạt động tâm lý bên trong của người phạm tội luôn<br /> gắn liền với các biểu hiện bên ngoài của tội phạm. Hành vi nguy hiểm cho xã hội chỉ được<br /> coi là tội phạm, nếu hành vi đó được thực hiện trong một thái độ tâm lý nhất định của con<br /> người đối với hành vi đó và hậu quả của hành vi đó gây ra hoặc đối với khả năng phát sinh<br /> hậu quả từ hành vi đó.<br /> Con người tồn tại trong Thế giới bị chi phối bởi những qui luật khách quan và hoạt<br /> động của con người bị chi phối bởi những điều kiện lịch sử xã hội cụ thể. Tất cả những động<br /> cơ thúc đẩy con người hành động không phải bộc phát một cách ngẫu nhiên trong ý thức của<br /> con người mà được hình thành một cách có qui luật. Đó là kết quả giao tiếp của người đó với<br /> người khác, sự phát triển tâm lý trước đây, sự phản ánh những sự vật, hiện tượng tác động<br /> trực tiếp đến người ấy. Thông qua hoạt động tâm lý con người hoạt động có ý thức, từ đó quyết<br /> định sự hình thành và phát triển xã hội.<br /> Xử sự của con người có tính qui luật nhưng không phải mang tính tuyệt đối. Khi sống<br /> trong cùng một xã hội, cùng một điều kiện nhưng có người vi phạm các chuẩn mực xã hội, có<br /> người thực hiện tốt các trách nhiệm của một thành viên trong xã hội, có người phạm tội, có<br /> người không phạm tội, có người phạm tội một lần, có người phạm tội nhiều lần… Tất cả<br /> những gì tác động đến con người, thúc đẩy hành vi đều phải thông qua bộ óc của con người.<br /> Hoạt động của con người không phải là kết quả tác động trực tiếp của các điều kiện lịch sử<br /> mà chịu ảnh hưởng trực tiếp của hoạt động tâm lý bên trong con người.<br /> Con người có sự tự do của mình, nghĩa là có quyền lựa chọn một xử sự phù hợp với<br /> các qui luật, đó là sự tự do thực sự. Ngược lại, con người sẽ bị tước bỏ sự tự do của mình khi<br /> xử sự không phù hợp với qui luật.<br /> Tóm lại, con người có khả năng nhận thức và vận dụng tốt các qui luật của xã hội để<br /> giành lấy tự do cá nhân. Tuy nhiên, không phải lúc nào họ cũng là như vậy. Đôi lúc, họ vẫn<br /> nhận thức được các qui luật đó nhưng không phải họ vận dụng nó để thực hiện hành vi một<br /> cách phù hợp với sự tự do của người khác mà ngược lại, họ hành động sai với qui luật. Đó là<br /> <br /> ý chí của cá nhân người muốn tự tước bỏ tự do của người khác và hậu quả cũng tự tước bỏ sự<br /> tự do của mình. Pháp luật buộc họ phải chịu trách nhiệm về hành vi đó của họ là phù hợp.<br /> 1.2. Tự do ý chí là cơ sở của lỗi trong luật hình sự<br /> Con người phải chịu trách nhiệm về hành vi gây thiệt hại cho xã hội của mình, vì con<br /> người có khả năng nhận thức được ý nghĩa xã hội của hành vi và có khả năng điều khiển<br /> được hành vi theo những đòi hỏi của xã hội. Một người chỉ phải chịu trách nhiệm về hành vi<br /> gây thiệt hại cho xã hội của mình trong trường hợp người đó đã lựa chọn hành vi này khi có<br /> đủ điều kiện lựa chọn hành vi khác không gây thiệt hại cho xã hội. Đó là những trường hợp<br /> có lỗi. Trong trường hợp này tội phạm được coi là một xử sự mất tự do.<br /> Lỗi là thái độ tâm lý của người phạm tội đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội mà họ<br /> thực hiện và hậu quả đó do hành vi đó gây ra cho xã hội. Con người chỉ có thể chịu trách<br /> nhiệm về hành vi của mình, về những gì con người đó hiểu được, những gì nằm trong tầm<br /> kiểm soát của sự nhận thức. Nó không thể phải chịu trách nhiệm về những gì tuy có liên quan đến<br /> việc làm của mình và thậm chí những gì đã dẫn đến hành vi đó, nhưng lại nằm ngoài nhận thức<br /> và ý thức của chủ thể. Từ đó cho thấy, không thể nói đến trách nhiệm nếu thiếu đi khả năng lựa<br /> chọn cách ứng xử và hành động của con người.<br /> Trong luật hình sự Việt Nam, nguyên tắc có lỗi là nguyên tắc cơ bản. Người phải chịu<br /> trách nhiệm hình sự theo Luật hình sự Việt nam không phải chỉ đơn thuần vì người này đã có<br /> hành vi khách quan gây thiệt hại cho xã hội mà còn vì đã có lỗi trong việc thực hiện hành vi<br /> khách quan đó. Theo nguyên tắc này, luật hình sự Việt nam không chấp nhận việc “qui tội<br /> khách quan”, nghĩa là truy cứu trách nhiệm hình sự con người chỉ trên cơ sở hành vi khách<br /> quan mà không xét đến lỗi của họ.<br /> Người thực hiện hành vi gây thiệt hại cho xã hội bị coi là có lỗi nếu hành vi đó là<br /> kết quả của sự tự lựa chọn của họ trong khi có đủ điều kiện khách quan và chủ quan để lựa<br /> chọn và thực hiện xử sự khác phù hợp với đòi hỏi của xã hội.<br /> Xử sự của con người tuy chịu sự tác động của điều kiện kinh tế - xã hội nhưng không<br /> phải là kết quả trực tiếp của riêng điều kiện kinh tế - xã hội, vì “mọi sự tác động của hiện<br /> tượng lên một hiện tượng khác đều bị khúc xạ bởi các thuộc tính bên trong của hiện tượng bị<br /> tác động”.<br /> Tự do là cơ sở của trách nhiệm và trách nhiệm chỉ đặt ra cho một người khi họ có tự<br /> do. Con người xử sự trái với lợi ích của nhà nước, lợi ích của xã hội trong khi có tự do thì có<br /> nghĩa họ là người có lỗi. Trách nhiệm chỉ đặt ra khi có lỗi. Điều đó có nghĩa là: lỗi bao giờ<br /> cũng phải đi liền với hành vi nguy hiểm cho xã hội và không thể nói đến lỗi khi không có<br /> hành vi cụ thể nguy hiểm cho xã hội. Lỗi trong Luật hình sự Việt Nam là lỗi cá nhân, lỗi của<br /> con người cụ thể khi thực hiện hành vi cụ thể nguy hiểm cho xã hội.<br /> Trong trường hợp có lỗi, chủ thể có nhiều khả năng xử sự - khả năng xử sự gây thiệt<br /> hại cho xã hội và khả năng xử sự phù hợp với lợi ích của xã hội. Những khả năng này chủ thể<br /> đều có thể lựa chọn quyết định và thực hiện xử sự gây thiệt hại cho xã hội. Như vậy, lỗi chỉ đặt ra<br /> cho những trường hợp trong đó có khả năng xử sự phù hợp với xã hội và chủ thể đã không lựa<br /> chọn khả năng này.<br /> 1.3. Khái niệm chung về lỗi theo Luật hình sự Việt Nam<br /> Lỗi là thái độ tâm lý bên trong của một người đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội<br /> của mình và đối với hậu quả do hành vi đó gây ra.<br /> Trong Luật hình sự Việt Nam, nguyên tắc lỗi là nguyên tắc cơ bản. Một người phải<br /> chịu trách nhiệm hình sự không chỉ đơn thuần vì họ có hành vi khách quan đã gây ra thiệt hại<br /> cho xã hội, mà còn vì đã có lỗi trong việc thực hiệm hành vi khách quan đó. Một người có<br /> hành vi gây thiệt hại cho xã hội sẽ bị coi là có lỗi nếu hành vì đó là kết quả của sự tự lựa chọn<br /> và quyết định của chủ thể trong khi chủ thể có đủ điều kiện khách quan và chủ quan để lựa<br /> chọn hoặc quyết định một xử sự khác phù hợp với đòi hỏi của xã hội.<br /> <br />