Tóm tắt Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Nghiên cứu đối chiếu hành động bác bỏ trong tiếng Thái và tiếng Việt

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI<br /> TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN<br /> <br /> SIRIWONG HONGSAWAN<br /> <br /> NGHIÊN CỨU ĐỐI CHIẾU HÀNH ĐỘNG BÁC BỎ<br /> TRONG TIẾNG THÁI VÀ TIẾNG VIỆT<br /> <br /> LUÂN AN TIÊN SĨ NGÔN NGƢ HOC<br /> ̣<br /> ́<br /> ́<br /> ̃<br /> ̣<br /> <br /> HÀ NỘI - 2009<br /> <br /> MỞĐẦ<br /> U<br /> 1. Tính cấp thiết của đề tài<br /> Nghiên cứu đối chiếu hành động bác bỏ (HĐBB) trên cứ liệu tiếng Thái và tiếng<br /> Việt có thể cho thấy những nét tương đồng và khác biệt vê ngôn ngữ, về tính lịch sự, về<br /> ̀<br /> cách ứng xử văn hóa và cách thức tư duy thể hiện trong hành động ngôn từ (HĐNT) của<br /> hai dân tộc. Hiện nay vẫn còn ít tài liệu tham khảo cả tiếng Việt lẫn tiếng nước ngoài về<br /> các HĐNT xét theo góc độ đối chiếu, đặc biệt là đối chiếu tiếng Thái với tiếng Việt.<br /> Khi nói đến những nghiên cứu về ngữ dụng học và đặc biệt về hành động (HĐ) giao<br /> tiếp có liên quan đến tiếng Thái và tiếng Việt, người ta chỉ chủ yếu nhắc đến một số luận<br /> văn thạc sĩ và một vài (rất ít) luận án tiến sĩ của Thái Lan và Việt Nam. Quả thật, từ năm<br /> 1996 đến nay có một số luận văn thạc sĩ và luận án tiến sĩ thực hiện tại Thái Lan và Việt<br /> Nam sử dụng lý thuyết “Hành đông ngôn tư ” của John L. Austin và John R. Searle. Ở<br /> ̣<br /> ̀<br /> Thái Lan có những luận văn và luận án như “The Speech Act of Apologizing in Thai”<br /> (วัจนกรรมการขอโทษในภาษาไทย) của Thasanee Makthavornvattana (1998), “The<br /> Speech<br /> <br /> Act<br /> <br /> of<br /> <br /> Promising<br /> <br /> in<br /> <br /> Thai<br /> <br /> Children:<br /> <br /> a<br /> <br /> Metapragmatic<br /> <br /> (วัจนกรรมการคัดค้านของเด็กไทย: การศึกษาเชิงอภิวัจนปฏิบัติศาสตร์<br /> <br /> )<br /> <br /> Study”<br /> <br /> của<br /> <br /> Sinee<br /> <br /> Wanitchanon (1998), “Linguistic Device in Examination in Chief, Cross-Examination,<br /> Re-Examination<br /> <br /> in<br /> <br /> (กลวิธีทางภาษาในการถามซัก ถามค้าน ถามติง<br /> <br /> Trial”<br /> <br /> ในการพิจารณาคดี) của Sareeya Thabthan (2000), “Responding to Apologies in Thai”<br /> (การตอบรับคาขอโทษในภาษาไทย) của Passapong Pewporchai (2002), “Indirectness as<br /> Communicative<br /> <br /> Strategy<br /> <br /> in<br /> <br /> Japanese<br /> <br /> Language”<br /> <br /> (กลวิธีการสื่อสารโดยการพูดอ้อมในภาษาญี่ปุ่น ) của Watcharachai Khobluang (2004),<br /> “Strategies<br /> <br /> for<br /> <br /> Expressing<br /> <br /> Conflict<br /> <br /> in<br /> <br /> Thai”<br /> <br /> (กลวิธีการแสดงความเห็นโต้แย้งในภาษาไทย) của Supasinee Pothiwit (2004), v.v. Còn<br /> trong văn liệu tiếng Việt, đã xuất hiện một số công trình nghiên cứu như: “Ngữ nghĩangữ dụng câu hỏi chính danh (Trên ngữ liệu tiếng Việt)” của Lê Đông (1996), “Một số<br /> khác biệt giao tiếp lời nói Việt - Mĩ trong cách thức khen và tiếp nhận lời khen” của<br /> Nguyễn Quang (1999), “Hội thoại trong truyện ngắn Nam Cao (các hành thức thoại dẫn)”<br /> <br /> của Mai Thị Hảo Yến (2000), “Cơ sở giải nghĩa hàm ẩn của các hành vi ngôn ngữ gián<br /> tiếp trong hội thoại” của Đặng Thị Hảo Tâm (2002), “Một số đặc điểm ngôn ngữ-văn<br /> hóa ứng xử của hành vi từ chối trong tiếng Việt (có sự đối chiếu với tiếng Anh)” của<br /> Nguyễn Phương Chi (2004), “Phương thức biểu hiện hành vi từ chối lời cầu khiến trong<br /> tiếng Anh (liên hệ với tiếng Việt)” của Trần Chi Mai (2005), “Hành động phản bác trong<br /> tiếng Việt” của Nguyễn Thị Kim Dung (2006), v.v. Có thể thấy, trong một bối cảnh<br /> nghiên cứu chung như vậy, việc nghiên cứu HĐBB trong phối cảnh đối chiếu giữa tiếng<br /> Thái và tiếng Việt quả thật là một khoảng trống cần được bổ khuyết càng sớm càng tốt.<br /> Ngày nay trong xu thế hội nhập của toàn cầu hóa, việc thương lượng, đàm phán<br /> kinh tế giữa các quốc gia là lĩnh vực của những chấp thuận và BB, vậy cần phải biết cách<br /> BB và biết cách giữ hòa khí v.v. Đối với HĐBB, chúng tôi cho rằng đây là một đề tài<br /> nghiên cứu đầy hứa hẹn vì cấu trúc ngôn ngữ dùng để thực hiện HĐBB rất phong phú.<br /> Đặc biệt là HĐNT này liên quan đến một loạt nhân tố ngữ dụng thú vị, chẳng hạn như<br /> phải chọn chiến lược bác bỏ (BB) như thế nào để đạt hiệu quả cao nhất, sử dụng những<br /> biểu thức điều biến (modification) nào để có thể bảo đảm được tính lịch sự. Có thể nói<br /> BB là một trong những HĐ dễ làm mất lòng người đối thoại nhất, vì thế việc nghiên cứu<br /> loại HĐNT này sẽ góp phần làm sáng tỏ những vấn đề trung tâm nhất của ngữ dụng học.<br /> Theo từ điển tiếng Việt (1997) của Hoàng Phê (Chủ biên), BB là: “…bác đi, gạt đi<br /> không chấp nhận” [40, 22]. Còn theo từ điển tiếng Việt (2001) của Bùi Quang Tịnh, BB<br /> là: “không nạp, không nhận” [57, 30]. Hiệu lực của lời nói BB được Nguyễn Thị Thìn<br /> (2003) mở rộng, cụ thể hóa ở phương diện phạm vi, đó là: “…phủ định một lời khẳng<br /> định, đoán định, phê phán buộc tội trước đó của người đối thoại” [55, 174]. BB là một<br /> trong những HĐ dễ đe dọa đến thể diện người nghe nhất cho nên trong tiếng Thái và<br /> tiếng Việt có những chiến lược làm giảm thiểu sự mất thể diện. Ở đây, cũng cần phân biệt<br /> BB với từ chối. BB khác với từ chối vì BB là BB về mặt thông tin, tức là có một người<br /> đưa ra một nhận định (tiếng Anh gọi là “statement” hoặc “assertion”) sau đó có người<br /> phủ định (PĐ) thông tin đó. Còn từ chối là không chấp nhận lời mời. Ví dụ, có người<br /> mời: “Em có muốn đi ăn cơm với anh không?” Người được mời có thể từ chối: “Em<br /> không đi được vì em có hẹn rồi”.<br /> <br /> Mặc dù tiếng Thái và tiếng Việt có nguồn gốc khác nhau (tiếng Thái có nguồn gốc<br /> “Thái Kadai” và tiếng Việt có nguồn gốc “Nam Á” [96, 1] ), có diện mạo ngữ âm, từ vựng,<br /> ngữ pháp khác nhau, chúng tôi vẫn đặt ra giả thuyết nghiên cứu là: bên cạnh những<br /> điểm khác biệt thì HĐNT nói chung và BB nói riêng trên cứ liệu hai thứ tiếng ắt có nhiều<br /> điểm tương đồng, thể hiện những phương diện chung nào đó trong chiến lược giao tiếp.<br /> Việc tìm hiểu HĐBB theo hướng đối chiếu, so sánh như vậy là rất quan trọng trong việc<br /> dạy và học tiếng với tư cách là một ngoại ngữ.<br /> 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu<br /> 2.1. Đối tượng của luận án là HĐBB, một loại HĐNT luôn luôn đe dọa xúc phạm<br /> thể diện, và do đó nó đặt ra nhiều vấn đề có liên quan về lịch sự, về ứng xử văn hóa. Nói<br /> cách khác, đối tượng nghiên cứu của luận án là HĐBB trong tính toàn diện của nó. Việc<br /> nghiên cứu HĐBB trong tính toàn diện, nhiều chiều kích của nó sẽ cho phép hiểu sâu hơn<br /> những đặc trưng văn hóa ứng xử của người Thái Lan và người Việt Nam.<br /> 2.2. Cũng như các HĐ khác, BB có trường hợp gián tiếp, có trường hợp trực tiếp.<br /> Khi nào người ta bác bỏ gián tiếp (BBGT) là vấn đề rất thú vị, có liên quan đến những<br /> nguyên tắc giao tiếp chung, nhưng cũng liên quan đến những đặc thù văn hóa riêng của<br /> các cộng đồng dân tộc.<br /> 2.3. HĐBB là HĐ có rất nhiều dấu hiệu tường minh (explicit), đã ổn định hay đang<br /> trên đường ổn định. Trong trường hợp lí tưởng nhất, khi dấu hiệu BB là ổn định, có thể<br /> thấy quan hệ giữa BB (một HĐ) và một loại câu, đó là câu PĐ1 (một kiến trúc ngôn ngữ).<br /> 3. Mục đích và nhiệm vụ của luận án<br /> Luận án đặt cho mình mục đích và nhiệm vụ sau đây:<br /> 3.1. Khảo sát HĐBB trên cứ liệu tiếng Thái và tiếng Việt.<br /> 3.2. Tìm hiểu những nét tương đồng và khác biệt trong cấu trúc hình thức và ngữ<br /> nghĩa của những phát ngôn dùng để thực hiện HĐBB trong tiếng Thái và tiếng Việt.<br /> <br /> 1<br /> <br /> Ở đây, cần nhắc lại rằng bác bỏ không nhất thiết phải dùng câu phủ định (đây là trường hợp chọn lối bác bỏ gián<br /> tiếp), và ngược lại, câu phủ định không nhất thiết chỉ dùng để bác bỏ, mà có thể dùng để miêu tả cũng như thực hiện<br /> nhiều hành động ngôn từ khác.<br /> <br /> 3.3. Phân tích ảnh hưởng của phép lịch sự đối với HĐBB, qua đó đưa ra những<br /> nhận xét về cách ứng xử văn hóa và cách thức tư duy của hai dân tộc Thái và Việt được<br /> thể hiện qua HĐBB.<br /> 4. Đóng góp mới của luận án<br /> Về ý nghĩa lý luận, luận án góp phần làm rõ những tương đồng và khác biệt của<br /> HĐBB trong tiếng Thái và tiếng Việt ở cả hai mặt hình thức tổ chức và ngữ nghĩa-ngữ<br /> dụng. Sau nữa, đối với một loại HĐNT có nhiều điểm thú vị như BB, luận án cũng đặt<br /> cho mình nhiệm vụ bước đầu giải thích những tương đồng, khác biệt của HĐ này trong<br /> tiếng Thái và tiếng Việt từ góc độ tư duy và văn hóa.<br /> Về ý nghĩa thực tiễn, chúng tôi cho rằng kết quả nghiên cứu của luận án sẽ có tác<br /> dụng tích cực trong việc biên soạn các tài liệu giảng dạy và xây dựng phương pháp học<br /> ngoại ngữ theo lí thuyết HĐNT, ứng dụng trong lĩnh vực dịch thuật, góp phần tăng sự<br /> hiểu biết về phép lịch sự, về ứng xử văn hóa ngôn từ và về phương thức tư duy của người<br /> Thái Lan và người Việt Nam. Tất cả đều là chìa khóa cho sự hợp tác thành công và có<br /> hiệu quả giữa hai dân tộc.<br /> 5. Phƣơng pháp nghiên cứu và tƣ liệu nghiên cứu<br /> 5.1. Phương pháp nghiên cứu: Để làm sáng tỏ HĐBB trên cứ liệu tiếng Thái và<br /> tiếng Việt, luận án sử dụng hai phương pháp nghiên cứu chung là phương pháp qui nạp<br /> và phương pháp diễn dịch, vận dụng chúng một cách linh hoạt, trong đó phương pháp qui<br /> nạp là phương pháp chủ đạo.<br /> Phương pháp qui nạp được thực hiện qua việc thu thập tư liệu về HĐBB trong tiếng<br /> Thái và tiếng Việt, từ đó đi đến khái quát hóa hai chiến lược BB với những biểu hiện cụ<br /> thể của chúng.<br /> Phuơng pháp diễn dịch được thể hiện trong luận án thông qua nguyên lí lịch sự,<br /> diễn giải nguyên lí này với tư cách là nguyên lí phổ quát chi phối giao tiếp ngôn từ nói<br /> chung và BB nói riêng.<br /> Đi vào những vấn đề cụ thể, luận án sử dụng một loạt các thủ pháp nghiên cứu ngôn<br /> ngữ học như thủ pháp miêu tả định tính, thủ pháp so sánh đối chiếu và thủ pháp phân tích<br /> <br />