Nghệ thuật cải lương với vấn đề truyền thống

Chia sẻ: Nguyenhoang Phuonguyen | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:17

Thêm vào BST

Báo xấu

345
lượt xem 82
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nói đến sân khấu ca kịch cải lương, hiện nay còn có người cho rằng nó chưa định hình thành một nghệ thuật hoàn chỉnh, hoặc chưa có hệ thống. Lấy cơ bộ môn nay xuất xứ từ thính phòng ca nhạc tài tử đem lên sân khấu, nên làn điệu hò, lý, ca, ngâm càng phong phú bao nhiêu, thì bộ điệu diễn xuất càng nghèo nàn bấy nhiêu. Do đó, họ có ấn tượng: sân khấu ca kịch cải lương không trình thức hóa như hát bội, một bộ môn chuyên diễn những tuồng cổ điển, có nhiều...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nghệ thuật cải lương với vấn đề truyền thống

Ngh thu t c i lương v i v n truy n th ng Nói n sân kh u ca k ch c i lương, hi n nay còn có ngư i cho r ng nó chưa nh hình thành m t ngh thu t hoàn ch nh, ho c chưa có h th ng. L y cơ b môn nay xu t x t thính phòng ca nh c tài t em lên sân kh u, nên làn i u hò, lý, ca, ngâm càng phong phú bao nhiêu, thì b i u di n xu t càng nghèo nàn b y nhiêu. Do ó, h có n tư ng: sân kh u ca k ch c i lương không trình th c hóa như hát b i, m t b môn chuyên di n nh ng tu ng c i n, có nhi u thành t u xu t s c. Nh ng ý ki n trên ch c chưa ư c nhi u ngư i tán ng. Ai cũng bi t, ca k ch c i lương k th a truy n th ng sân kh u c h u c a hát b i. Nó ti p thu ph n nào v hình th c, nhưng ch theo m t t l có ch ng thôi. Chính nó ã tinh gi n, ti t ch bư c u t o thành m t sân kh u riêng bi t c a ngành ca k ch c i lương. Th nào là sân kh u riêng bi t c a c i lương? Chúng tôi nghĩ, ã là ngh hý k ch thì dù l i cũ hay l i m i ph i có b t ch riêng, gi ng nói riêng, i u ca riêng. Mà ã có nh ng cái riêng như v y,t hì t t thành ra m t l i sân kh u riêng. Hát b i có i u b và nói l i, hát nam, hát khách (b c xư ng), t u mã, b t bài, ngâm (xư ng thán) v.v... thì c i lương v i tư cách là m t lo i hình ngh thu t sân kh u, cũng dùng i u b và nói l i, nhưng i u b và nói l i không gi ng y h t như hát b i, mà ca thì bài b n cũng khác như: Hành vân,
Lưu th y, Kim ti n, Bình bán, Xuân n , T i oán v.v... T i sao ngh thu t bi u di n c a hát b i thì nghiêm trang, bó h p trong khuôn kh , mà ngh thu t bi u di n c a c i lương thì r ng rãi, khoáng t? Theo chúng tôi ó là nh hư ng c a h tư tư ng và phép x th c a hai luông văn hóa (ngo i bang và dân t c), cho nên nó ph i có nh ng c i m khác nhau. Chúng ta không l y làm l khi th y di n viên hát b i ra sân kh u: ng thì ph i cúi r p như lưng cái khánh (khánh chi t), ng i thì khoanh tay như ôm cái tr ng (bão c ), i tròn thì ph i trúng như thư c quy, i vuông thì ph i trúng như thư c c , nhìn không ư c ra ngoài vòng v t áo, nói không ư c vư t quá ngôi th mình. Ph i chăng hát b i ã d a vào sách L ký mà bi u hi n ngh thu t di n xu t trên sân kh u c a mình ? Hình nh y là hình nh làm s ng l i trên sân kh u m t m u ngư i xưa: hình dáng nghiêm trang, i áp, ón chào u m c thư c, như theo m t cái nh p th i i ã nh s n. ó là m t quy lu t t t nhiên. Tìm hi u ngh thu t c i lương Như trên ã nói, c i lương t khi khai sinh n khi hình thành phát tri n, kinh qua nhi u ch ng ư ng, nhưng cũng r t nhanh chóng. Ch trong m t th i gian ng n mà hình th c “ca ra b ” ti n lên sân kh u, ti p theo là hát ch p; t hát ch p n ca k ch c i lương. V y “ca ra b ” là gì? Là ca hát có i u b minh h a. Hát ch p là cách hát g m nhi u bài liên ca c a t p th hát i nhau, có ng tác linh ho t, phong phú, ti n t i bi t l ng nó vào m t tích hát ng n, có ý nghĩa khuyên răn, có n i dung giao d c, d ng nên m t th lo i “ca k ch c i lương” mà bư c u ã di n tr n v n ư c hai v dài, tương i hoàn ch nh là: L c Vân Tiên, vi tt theo truy n thơ c a c Chi u, m t nhà nho yêu nư c mi n Nam, và Kim Vân Ki u vi t theo tác ph m o n trư ng tân thanh c a c Nguy n Du, m t thi hào c a dân t c. Sau ó, n các v : Lưu Bình Dương L , Cô Ba lưu l c, Tham phú ph b n, Sáu Tr ng, Duyên ch tình em, T tư ng, Áo ngư i quân
t , Màn h nh phúc, Tơ vương n thác, T i c a ai, L tay trói ã nhúng chàm, Khúc oan vô lư ng, Ai b n chung tình, Tô Ánh Nguy t, i cô L u, Lan và i p v.v... Khán gi mi n Nam ã tìm th y trên sân kh u c a dân t c mình nh ng con ngư i Vi t Nam c h u, nh ng m u ngư i Vi t Nam th c s mà hình tư ng áng yêu áng quý c a Nguy t Nga, và áng thương xót như thân th Thúy Ki u. Dù di n theo truy n cũ th i “Tây Minh” hay óng vai ngư i con gái i “Gia Tĩnh” là truy n c a Trung Qu c, dù phóng tá c t truy n Back Street (T c Tô Ánh Nguy t) c a nư c Anh hay d a vào tác ph m La Dame aux Camélias (t c Trà Hoa n ) c a ngư i Pháp, thì l i óng v n rút ra t hi n th c xã h i Vi t Nam, nhân v t th hi n có nh ng nét tiêu bi u, i n hình cho con ngư i s ng trong xã h i Vi t Nam ương th i. Nghĩa là ã Vi t hóa t cách trang ph c, hóa trang n di n xu t. Tuy không gi ng h t như ngoài i, nhưng l i r t g n cu c s ng, ư c nâng cao, ư c c i ti n, nên ph n ông khán gi ưa thích. Nh ng nhân v t “tân th i” m c âu ph c, nh ng nhân v t “c i” m c nam ph c xưa... Nhưng c i lương không th k th a hát b i m t cách r p khuôn. Vì sao? Vì ngh thu t c i lương ph n ánh cu c s ng ch y u b ng bi n pháp ngh thu t hi n th c, m c d u nó ph i vay mư n các ngành ngh thu t khác như: vũ o, võ thu t, xi c, i n nh, h i h a, ki n trúc và iêu kh c, thi ca v.v... nhưng có tuy n l a, có b sung và c i biên. Ngh thu t v n ph i ph c v nhân sinh! Mu n “v nhân sinh”, ngh thu t ph i ph c v con ngư i, ph i i sát nguy n v ng c a con ngư i, ph i tác ng m nh m vào m c m và tư duy con ngư i! Dù mu n hay không, c i lương bư c lên sân kh u kho ng năm 19121 m t cách v ng vàng. Có hàng ngũ di n viên các lo i vai, có dàn nh c dân t c, có tác gi biên k ch, có nhi u tài v dân gian, c tích l n xã h i kim th i, có th y tu ng (h i này chưa có công tác o di n), có h a sĩ v trang trí, ph c trang, có ánh sáng v.v... t c là c i lương ã xác nh ch c năng, v trí và nhi m v c a mình
là do nhân dân trao s m nh cho khá quan tr ng: em ngh thu t ph c v nhân sinh, giáo d c qu n chúng. Giáo d c nói chung thư ng d a vào hai y u t trong th gi i n i tâm c a con ngư i: trí quan và c m quan. Ngh thu t ph i rung ng ư c lòng ngư i và ph i huy ng ư c b óc con ngư i. Như v y s giáo d c v ngh thu t m i có hi u qu . B i vì, trong m t con ngư i, “s nh n bi t và s thích thú luôn luôn g n li n v i nhau. M t con ngư i không th ch bi t suy lý, mà còn ph i bi t yêu, ghét, bu n, vui...”. “Tình c m không ph i là cái ph n th p kém và i l p v i lý trí” (A- ri-xt t). Hu ng n a giáo d c c a sân kh u là m t l i “giáo d c gián ti p” thông qua ngh thu t du hý, trong ó khán gi là nhân dân lao ng ( a s là nông dân) t giác, t nguy n hư ng th ph n mua vui, gi i trí cho mình. Sau i chi n th gi i th nh t, ngư i lính m , n u ư c s ng sót h i hương, ã em theo c hơi hư ng và dáng d p xã h i Pháp v Vi t Nam. Phong t c, t p quán c c u b lung lay và tan rã trư c th l c ng ti n sai khi n. Sài Gòn, L c t nh ngày càng ông nh ng ngư i b n cùng n làm thuê, làm mư n, , kéo xe, mua gánh, bán bưng. Nông dân b lũy tre xanh, ng ru ng, lao vào xư ng máy, công, tư s , hãng tàu, nhà buôn v.v... “Vi c u tư m nh vào nông nghi p t sau chi n tranh th gi i l n th nh t ã làm cho a ch cư p nhi u ru ng t c a nông dân. Càng u tư m nh vào nông nghi p bao nhiêu, b n qu c càng làm cho nông dân phá s n b y nhiêu và bi n h thành tá i n ch có hai bàn tay tr ng”2. T ây, thành th có thêm nh ng nhân v t trư ng gi , ti u tư s n, trí th c, công ch c m i và các t ng l p th dân làm ngh ti u th công quen d n v i sân kh u c i lương. T t c nh ng c i m y làm cho m i thành ph n thành ph , dù nhà cao c a r ng hay hang cùng ngõ h m ho c u ư ng xó ch , u m n chu ng c i lương, vì h ã có m t nhu c u “ngh thu t lãng m n” thích h p v i “n p s ng m i” trong khi chán ghét n n “luân lý phong ki n h b i”.
Nh ng khán gi m i c a c i lương h i ó là: lính t p, b i b p, cai th u, thông ngôn, kýl c, kinh l ch, chánh án, tr ng sư, bi n lý, th m phán, du h c sinh t Pháp v , nông dân t ru ng r y ra, và nh ng tay t chi ng giang h “ki u m i” c nam l n n t b n phương t l i... Thêm vào ó là Pháp, n, Hoa ki u thương m i (có l y v Vi t Nam) cũng h ng êm n thư ng th c sân kh u c i lương. Sân kh u “hia mão bào giáp” ã ư c thay th b ng “u-ve âu ph c”. Hai th i kỳ là c hai th h . Có nhân v t m i, t c ph i có bi u di n m i: - Vai nghi n trong v T tư ng - Vai gái “giang h quý phái”: Tơ vương n thác - Vai Má Chín (khách trú) cũng trong v T tư ng. - Vai b i bàn khách s n trong v H ng y hi p n - Vai h a sĩ: êm dài vô t n. - Vai bác sĩ: Duyên ch tình em. - Vai i úy th y quân: T i c a ai? - Vai công nhân: óa hoa r ng. - Các vai chánh án, tr ng sư, bi n lý, b i th m trong v : Thành s u b kh v.v... Tôi t h i: n u bi u hi n ph i có “vũ o” như hát b i, thì i u b các vai trên s ra sao? Ví d : vai nghi n c m cái tiêm, huơ cái d c t u “múa” th nào? Vai gái “giang h quý phái” có còn dáng d p gì c a nhân v t iêu Thuy n không? Vai Má Chín cãi l n “rùm beng” thì s d ng ng tác, phong cách gì? Vai b i bàn, tay trái mang m t ch ng ĩa, m t cái khăn ăn, tay ph i mang m t ch u nư c á to,
m t chai “Canette” i t ng bàn h u, t ng ch (servir) v a rót rư u, v a hát m i khách, thì ph i vũ o th nào? Vai h a sĩ ng trư c giá v “v n bút” có s d ng ư c “tay nư c” không? Vai bác sĩ g p trư ng h p c u b nh, nh ng l p b t c p, t cách xem m ch, trông ch ng b nh nhân, n tiêm thu c cho ơn v.v... mùa mè, dáng i u th hi n ra sao? Vai i úy th y quân di u binh xu ng tàu, hình th , tư th , i ng th nào?Vai công nhân ánh tên “c p r ng” ph i dùng mi ng vũ thu t gì? Vai chánh án “thi t tòa” có như “thi t tri u” c a tu ng c i không? Còn vai bi n lý bu c t i, tr ng sư cãi án? v.v... V n th t không ơn gi n... M y v và các vai trên ph i thông qua hành ng m i b c l tính cách, v y thì, m i vai u có tâm lý riêng, có i u b riêng. i u b nào cũng ph i chân th t. Vì chân th t là sinh khí c a nhân v t, mà nh ng di n viên không óng theo “th i i m i” thì làm sao xúc ng ư c lòng ngư i? Tóm l i, v vui, bu n, m ng, gi n, cư i, khóc u tùy theo niên h n, khí ch t và hoàn c nh th i i mà bi u hi n tư tư ng, tình c m ch không th theo nh ng i u b ã quy nh b t di b t d ch như hát b i. “M t cô ào cho ta m t câu r t lâm ly bu n bã, áng l ta cũng c m ng ít nhi u, nhưng chán quá, nhìn dư i gh ta th y m t th ng cha th y tu ng búi tó, gương c n th lép nhép nh c cho ch ào h t câu b c, n câu nam, thì th t dù ta c m ng n m y cũng hóa b t cư i”3. Vì sân kh u lúc này, cũng như văn h c, v hình th c cũng như n i dung có khuynh hư ng v t th c xã h i. Cho nên khán gi ph n ông cũng có tâm lý: “Sao b ng i h c làm ông phán. T i rư u sâm banh, sáng s a bò”4. “Trong khi kr này n r p vì bu n không bi t làm gì hơn, thì k khác v a b a ti c y sơn hào h i v ng lên, n c ; i u áng b c hơn n a là nhi u k v a c h t m t t nh t báo, h v i vào r p hát v i thân hình p , và qu n áo l ng l y, nh ng thi u ph di m l thu hút qu n chúng cho ta không l y công...”5. V l i, b môn ngh thu t nào cũng có m c ích là ph n ánh cu c s ng, c i t o cu c s ng, và cu c s ng là cu c s ng chung c a xã h i. Nhưng, m i ngh thu t l i ph n ánh cu c s ng ó theo m t khía c nh riêng, m t phương ti n riêng, v i lo i ngôn ng ngh thu t riêng.
Ngh thu t hát b i ã làm s ng l i m t th i i xa xưa... “M t pho l ch s c a m t con ngư i, t c là m t tính cách xã h i nh t nh. Tính cách i n hình, là ki u m u (type) c a thái và hành ng c a con ngư i xã h i. i n hình, ki u m u này do nh ng i u ki n xã h i nh t nh t o nên”6. Vì nh ng l ó mà c i lương bi u di n c a có ph n khác v i hát b i. Nh ng c i m c a c i lương. Như trên ã nói, c i lương l y ca nh c thính phòng làm g c, nhưng khác v i thính phong ch : sân kh u ca k ch ph i có tính hành ng. Ngoài nh ng bài b n lương khác như hát b i, c ng vào ó, c i lương có thay i sân kh u theo l i kim th i: v tranh c nh, sơn th y, làm bài trí, b c nh, phông màn theo phương pháp m i. Theo s nghiên c u c a chúng tôi, thì c i lương v sau m i xoay sáng di n nh ng tài l y trong l ch s phong ki n Trung Qu c và La Mã c i vì nhi u lý do, nhưng lý do chính là: 1 - Nh ng v xã h i “kim th i” thu c lo i hi n th c phê phán có n i dung ti n b u b th c dân Pháp c m oán; 2 - Giai c p tư b n ã dùng sân kh u c i lương làm phương ti n thương m i, kinh doanh nên quay v khai thác tu ng hát rút t s tích tu ng c i Trung Qu c và La Mã c i tránh né d dàng hơn, và cũng thu nhi u l i nhu n. Tuy nhiên, nh ng tu ng tích này em ra di n, tinh th n v n nhu m màu s c dân t c Vi t Nam. ó là ph n n i dung. Còn ph n hình th c, c i lương cũng c mò m m th hi n l i óng riêng bi t, nh t là v y ph c và cách trang s c: “ ào kép võ, m c ng lo t áo nhưng theo ki u “py-ja-ma” c b , xung quanh vi n lông c u tr ng, hay lông th ho c tua kim tuy n, i khăn x p, i giày “ban”. Qu n thì như qu n ùi c a r p xi c, thư ng dùng bít t t dài n t lên n t n háng. Nh ng ào kép võ này, m c áo choàng, tay c m o n ao, ho c trư ng côn. Còn ào kép văn, m c áo g m dài, i khăn x p v.v...”7. V n này, chúng tôi chưa có ý phê bình sai hay úng, mà ch mu n
ch ng minh m t i u: c i lương là con c a hoàn c nh xã h i trong m t th i kỳl ch s nh t nh. Do ó, c i lương luôn luôn tìm phương hư ng, phong cách hóa ngành ngh thu t non tr c a mình, ngõ h u i sát trào lưu xã h i ương th i. T ca hát n bi u di n u khác hát b i. M t ng thì dùng nh ng i u b tư ng trưng, dùng “ngôn ng phù hi u”, nh y múa nhi u; còn m t ng theo i u b t nhiên. Nh ng màu mè, hình dáng u th hi n tính cách nhân v t, tình c m: h , n , ưu, tư, bi, kh ng, kinh (m ng, gi n, lo, nghĩ, bu n, ho ng, s ). Ph i nói thêm r ng: ch “t nhiên” c a c i lương bi u hi n ây không ph i cái “t nhiên” nguyên th y, cũng không ph i là như i s ng hàng ngày, mà nó ch là căn c vào “t nhiên” trong hoàn c nh i n hình mà sáng t o. B n thân c i lương là “trò di n”, s sáng t o cái chân th c ư c hình tư ng hóa sân kh u, do t ch th nghi m và tư ng tư ng khơi g i ra. Hơn n a, vi c bi u di n cũng r t c n có cái tình c m chân th t thì m i có th làm cho lòng ngư i c m ng. Sân kh u c i lương ng bên b môn chèo và hát b i như tranh: “Lưu Quan Trương trong th i Tam qu c”, l i s n sinh ra “ t m i” c a mi n nam Nam B , nên nó không ư c bi t n công trình kh o c u c a cu n Hý phư ng ph l c c a Lương Th Vinh biên so n t i Lê Thánh Tông. Trong sách này có ghi l i các khoán ư c cho các phư ng: t k ch b n n di n xu t, t cách ánh tr ng n phương pháp múa hát; ã ra nh ng nguyên t c: “t tương” (t c là b n s tương quan) trong múa, lu t “hô ng tương sinh” trong giao lưu nhân v t (t c là th gi ng co) trên sân kh u, quy t c “sáu ch ” (t c là: thanh, s c, th c, tinh, khí, th n) v tiêu chu n c a các di n viên8. Ti c r ng, cu n sách công phu ó ã th t truy n t lâu. T kh i th y, i u hát c i lương ã k th a hát b i (sau g n 200 năm kinh nghi m hý trư ng), nhưng c i lương ti p thu kh u hi u “thanh s c song toàn” b ng
cách thêu b n ch kim tuy n y lên b c trư ng xa-tanh màu lam, treo trư c t m màn nhung . Và c g ng th c hi n m t cách khiêm t n. Nh n th y câu thành ng “nh t thanh nh s c” không th “song toàn” ư c, vì n u coi nh các m t khác, thì không di n t tr ng thái tâm lý trong tình hu ng ph c t p, nên ph i thêm vào hai ch “tài duyên” h p l i, m i th hi n n i th gi i n i tâm c a nhân v t. Nghĩa là có “thanh” ph i có “s c”, có “tài” ph i có “duyên”; b n nhân t liên quan v i nhau, m t thi t như hình v i bóng, là quy t nh s thành công v bi u di n nói chung c a các b môn ngh thu t. Tóm l i, b n y u t này k t thành m t th th ng nh t. Trong “thanh s c” (gi ng hay, ngư i p) thì “tài duyên” (g m có i u b , màu mè) là um ic a ngh thu t bi u di n; n sau l p ph n hương là màu mè, b i u, còn ph i có t n k ch, t c là c t truy n; b c c ph i g n gàng, tích trò ph i có mâu thu n, có xung t k ch li t m i h p d n ngư i xem, dù tu ng, chèo hay c i lương cũng u như v y. Nhưng xét v phương di n k t c u m t v ca k ch, thì c i lương có khác hơn. Như trên ã nói, tu ng hát b i xưa b c c theo l i ti u thuy t trư ng thiên, nên dông dài phi n ph c, có khi hàng tháng, hàng năm m i di n h t, chêm vào nh ng c nh không liên quan gì n chính văn, làm loãng t n tu ng, không làm n i b t ch . ó là h n ch c a hát b i. C i lương bao gi cũng mu n câu chuy n tr n v n, liên t c, ti p di n, ho t ng sôi n i, hình nh nhân v t rõ ràng, tình ti t cô ng, và chú ý nêu b t tr ng i m. Xem cách k t c u c a m t s v ca k ch “kim th i”, chúng ta s nh n th y c i m y c a sân kh u c i lương. M t v ca k ch k t c u theo l i m i ph i g n gàng, mà không m t v t nhiên. Trong màn u ph i hé m cho khán gi bi t v n mà mình mu n di n gi i, dù ch là m m m ng. Trong vài màn ti p theo ph i cho th y k ch di n bi n như th nào, cách x lý làm sao? Màn chót ph i gi i quy t th nào cho th a áng sau khi êm bi u di n k t thúc.
Trư c kia, v t thư ng là nhi u màn, sau ph i thâu tóm câu chuy n l i trong ba, b n màn ho c n năm, sáu màn là cùng. M i màn ph i cho có sinh khí, dài hơi b ng nhau m i gi ư c th quân bình. Cách b c c l p lang ph i ti p t c nhau như s i ch n i li n thành xâu chu i, không nên l n x n... Ph i bi t cái “nút” c a t n k ch mình “th t” l ng hay ch t, ch nào, và “c i m ” cho có lý có l , h p tình h p c nh, cho rõ r t thêm. Câu chuy n ph i ly kỳ, nhưng không có nghĩa là quái n, ph i gay c n nhưng tránh gi t gân, làm náo lo n th n kinh c a khán gi . Ngôn ng c a nhân v t ph i tùy t ng th i i mà tái hi n, ch không gán ghép, cư ng ép m t cách thô b o. Di n tu ng xưa, tích cũ dù ph i dùng l i văn c i n, dù “t thư ngũ kinh”, ngư i so n v cũng ph i d ch di n thành nôm. Ch gi l y cái tinh hoa, thu n túy c a m t n n tri t h c c Á - ông và gi i thi u tinh th n ti n b , o c trong sáng, nghĩa nhân c h u c a ông cha ta (nhưng tránh dùng bác h c). Di n v kim th i ph i dùng văn phong m i cho ph c p, “nhưng tránh thông t c” và ph i nh y bén trư c th i cu c bi n thiên c a xã h i hi n t i, mà vươn t i tương lai. Tóm l i, ngh thu t c a hát b i có cái hay cái p, ngh thu t c a c i lương cũng cái p cái hay. Hát b i hay v âm i u hùng tráng, và pv b i u tư ng trưng, khu ch i; ti c r ng v cách x p tl p lang còn b h n ch . C i lương hay v gi ng nói, ti ng ca “tròn vành rõ ch ”, và pv b i u, cách b c c, dàn c nh theo phương pháp m i, tuy chưa ư c tinh vi, cao di u, nhưng cũng g n v i cu c s ng hơn. V âm i u, có ph n kém hùng tráng, nhưng l i r t tr i ph n tr tình. Nh ng l p “ c b ch” không nh ng i sâu vào tâm h n khán gi , mà nh ng o n i tho i, i ca u h p d n. ó là nh ng ưu i m c a c i lương. Văn chương hát b i hay theo l i c i n, nghĩa lý r ch ròi, tình ý sâu s c, nhưng l i dùng nhi u i n c và ch Hán, nên ít ngư i hi u rõ. Văn chương c i lương hay v tân kỳ, l i bi t ưa thêm vào thơ nôm dân t c, nhưng cũng m c như c i m là dùng nhi u t ng “sáo mòn”, kém ph n hàm súc và tinh t . Mu n cho t n thi n t n m , tư ng c hai b môn nên so sánh cân phân, s a i d n d n,
b sung cho nhau. Ch ng nên th y ngh thu t c a hát b i ã n ích r i mà v i cho r ng c i lương ch ng có truy n th ng và không có ngh thu t bi u di n. Chúng tôi nghĩ r ng, mu n hi u bi t m t lo i hình ngh thu t nào ó c a dân t c thì chúng ta ph i sưu t m, kh o c u cho tinh tư ng th u áo, tránh tình tr ng th y hoa mà ch ng th y g c, ho c ngư c l i. Dư i ch tư b n, m t s di n viên tr không h c t p, thi u tu dư ng, nh y lên sân kh u nh ca trôi ch y ư c sáu câu v ng c , là l p t c bư c lên ài danh v ng. H vào ngh thành công ch có th , mà ký ngay cái h p ng ba trăm ngàn, ư c ông b u, bà ch o b , vu t ve, thì còn coi ai ra gì n a. N u chúng ta òi h i m t s di n xu t có h th ng, có t ch c các lo i di n viên ó thì ch là s không tư ng, và không có cơ s th c t . Lòng t ph , t ái gi t ch t m t s kính tr ng th y, và khinh b b n nh ng ki u ngư i ngh sĩ ó r i. H quên nh ng ngh sĩ tiên phong như: Năm Ph , Phùng Há, Tư Sang, B y Nam, Kim Thoa, Sáu Ng c Sương, Thanh Loan, Thanh Tùng, B y Nhiêu, Năm Châu, Tư út, Tư Chơi, Ba Vân, Tư Th ch, T Anh v.v... khi bư c chân vào ngh ã tr i qua bao nhiêu ch ng ư ng chông gai bão táp, bao nhiêu kh c c gian nan, m i t ư c m t vài thành công b ng nư c m t, m hôi và máu. mi n Nam vùng t m b chi m m y năm nay, ngư i ta ang ca ng i l i di n xu t c a “ t sóng m i”, nghĩa là nhóm tr trên dư i hai mươi tu i, có thông minh và thanh s c như: Thanh Nga, khi c m v bi t li n o n nào làm cho ngư i ta ph i c m ng; H u Phư c, Ng c Giàu là di n viên cua “thiên phú” có l i di n xu t do tr i cho, ch c n ra sân kh u là t ý di n như “s ng th c”9. Chúng ta r t kính ph c và yêu quý nh ng di n viên có “khi u” y. Nhưng, ph i bi t thêm r ng: thiên tài b m sinh ch có năm ph n trăm, còn chín mươi lăm ph n trăm là công phu. Trong cu c nói chuy n v i các văn ngh sĩ và cán b năm 1962 mi n B c, Th tư ng Ph m Văn ng có nói i ý như sau: “... Mu n có b n lĩnh ph i có v n, l i ph i dày công rèn luy n cho có tài năng. Tài năng ph i i ôi v i công phu m i làm nên s nghi p. Tài năng là công phu” v.v...V sân kh u Trung Qu c, có ngư i k l i r ng: “Thư ng ngư i ta v n nói “anh kia óng
tu ng c i mà v n không có khi u”. Khi u ây là nói có n m v ng th nh th o k thu t bi u di n bên ngoài cho h p v i tình c m chân th t bên trong hay không. H n m v ng ư c s k t h p trong ngoài ó sáng t o ư c chân th t sân kh u, thì g i là bi t óng tu ng. Nó là cái m c ánh giá m t di n viên. Mu n t t i cái m c bi t óng tu ng, di n viên chúng ta c n ph i n l c h c t p m i có th thành công ư c”10. V sân kh u nư c Pháp, cũng có chuy n như sau: “Guitry óng v Ông Piégeois tìm ư c m t dáng i u y như th t. Ông v n ph i lôi kéo m t gã hoàn toàn th t v ng ra i, và c làm cho h n hy v ng lên m t chút. Ông bèn i vào u h n m t chi c mũ d ; gã kia m c t nhiên như v t vô h n; áng thì c ch ó ph i làm khán gi c m ng l m m i ph i; nhưng chi c mũ l i em i l ch thành c r p cư i ...”, và, “Mounet Sally v Edipe khéo dàn x p b i u (t trư c) c a mình, nên làm c m ng khách xem n c c i m. Nhưng, trong v Hamlet, ông ta, lúc ra trò m i nghĩ l y cách giơ tay, giơ chân, thành ra có lúc làm cho khán gi phì cư i. Ai cũng c m th y r ng cho m t vai trò th t qu gi n d , th t qu bu n r u, lên sân kh u là m t i u v ng d i. Ch là t i các d u hi u t nhiên t các tình c m con ngư i u có nhi u nghĩa c ; m t k ương lúc tình ng lên c c i m, th t là r , mà khán gi cũng lây cái r y n t... Sau n a, c ch cho chí nét m t không dàn x p trư c, v ngư i thành gi ng in m t trang sách l m ch è lên nhau, c gi m i ngư i hi u m t l i; tình c m không gi ư c duy nh t n a; m i khán gi t t l y cách thư ng th c c a riêng mình, ho c khen, chê hay ch nh o v.v... C hai chuy n trên, u có ý nghĩa i v i nh ng di n viên c a “thiên phú” (S.T. nh n m nh), có l i di n xu ta tr i cho; ch c n ra sân kh u là t ý di n như “s ng th c” (S.T. nh n m nh). Còn tình hình sân kh u mi n B c ra sao? Tôi xin mư n l i ng chí Tr n B ng phát bi u trong bài Ngh thu t sân kh u qua H i di n năm 1970 như sau:
... “ i ngũ di n viên c a chúng ta trong m y năm qua phát tri n r t nhanh, vư t xa m c ào t o h ng năm c a các trư ng ngh thu t. H i di n l n này m t m t phát hi n ư c nhi u tài năng tr , nhưng m t khác cũng b c l nhi u như c i m c a t ng l p di n viên này. V n nâng cao ch t lư ng ngh thu t bi u di n ư c t ra c p thi t. Bi n pháp nâng cao ch t lư ng ngh thu t bi u di n ư c t ra c p thi t. Bi n pháp nâng cao th c t nh t là h c t p truy n th ng, mà truy n th ng không âu xa, truy n th ng n m c th các ngh nhân, các di n viên già d n tu i ngh ang ho c ít ho c nhi u sinh ho t r i rác các oàn ngh thu t chuyên nghi p c a chúng ta”... “Tình tr ng h n t p trong phong cách ngh thu t c a các v di n, nh t là các v k ch hát dân t c, ch ng t r ng chúng ta còn chưa làm ch ư c ngh thu t c a truy n th ng, do ó, b lúng tùng r t nhi u trong khi phát tri n nó, v n d ng nó. S hi u bi t hi n nay c a chúng ta ph n l n m i d ng l i cái v bên ngoài c a truy n th ng”. Như th , ta th y r ng, sân kh u toàn qu c ang òi h i nh ng ngư i ngh sĩ chúng ta ph i c i ti n và k th a m t cách c p bách. Vì nhân dân ã thay im i quan h xã h i, c o c l n xúc ng th m m c a con ngư i, thư ng th c ngh thu t ngày nay không còn nh ư c n a, ng th i cũng mu n xóa nh ng tình tr ng xô b bi u hi n trên các m t ngh thu t. Nh t là ngh thu t di n viên, không th h n h p, tùy ti n, h th p ngh thu t. Mu n nâng cao ch t lư ng bi u di n thì m t trong nh ng bi n pháp th c t nh t là ph i h c t p k thu t cơ b n c a truy n th ng. V y h c t p k thu t cơ b n như th nào? K th a truy n th ng nh ng gì? Trên sân kh u h i di n, chúng ta ã ch ng th y có nhi u di n viên x lý múa cơ b n m t cách b a bãi, vô m c ích. Có di n viên t ra có công h c t p truy n th ng, như di n viên óng vai Tri u Qu c t trong v tu ng Tri u Qu c Trinh c a ngành hát b i. áng ti c là anh ã l p l i nguyên hình nh ng ng tác c a vai
ng Kim Lân trong tu ng Sơn H u vào vai Tri u Qu c t, không h chú ý t i tính cách riêng bi t c a hai nhân v t này khác nhau như th nào. Qua s trình di n c a các oàn Chuông Vàng, Nam Hà, Vĩnh Phú và Kim Ph ng (thu c ngành c i lương) thì: “Rõ ràng trình hi u bi t v di n xu t lo i “tu ng t u” thiên l ch quá nhi u gi a các di n viên, cho nên c nh “tr ng ánh xuôi, kèn th i ngư c” c di n ra t ng phút t ng giây trên sân kh u”... “T i sao cùng m t v Trưng Vương mà vai Mã T c thì hóa trang và di n xu t theo l i tư ng trưng, v m t eo râu, i ng kh n , còn vai ti u phu thì hóa trang, ph c trang, di n xu t theo l i hi n th c; trong khi Tô nh và Tào Uyên thì cách i u n a v i, ăn m c, i u b thì theo ư c l , nhưng m t mày v n nguyên?”... “T i sao i u b c a m t s nhân v t v L a Diên H ng l i b t chư c l i di n tu ng La Mã?”... “T i sao quân sĩ nhà Tr n xông ra chi n trư ng m c giáp eo gươm mà mi ng l i l m nh m hát m t bài hành khúc (marche) 2/4: Sát Thát! Ti n ra sa trư ng!”, v.v.... và v.v...11. Nói v y không ph i là chúng tôi ph nh n thành tích c a chúng ta qua H i di n năm 1970. V nhi u m t, các b n cũng có nhi u ưu i m. Nhưng, ây chúng tôi chưa nói n ư c, vì không thu c ph m vi bài này. Chúng tôi ch sơ b c p nv n truy n th ng và phong cách. Ph i chăng khi h c t p các vai m u, ngư i k th a truy n th ng, cũng như ngư i ti p thu truy n th ng không ng trên m nh t hi n th c mà khai thác truy n th ng sinh ng, l i i vào b i ng “xương tàn quá kh ”, mà d ng lên m t “t thi c i” b t chư c “nguyên xi”? Hay ngư c l i, ã hi n i hóa l ch s m t cách thô b o, nghĩa là b t chư c ngo i lai m t cách k ch c m, trong các tu ng thu c v l ch s ? Không bi t r ng, trong lĩnh v c ngh thu t sân kh u, n m v ng truy n th ng là v n d ng ư c truy n th ng trong s miêu t và tái hi n cu c s ng và con ngư i trong xã h i m i.
Chúng ta bi t r ng, hi n t i cũng như tương lai không th o n tuy t ư c v i quá kh . Không nh ng c i lương mà ca k ch m i, k ch nói u nên h c t p truy n th ng và ph i k th a mãi mãi. ng th i, cũng c n ph i ti p thu tinh hoa ngh thu t c a nư c ngoài và h c t p k x o ngh thu t c a các v ti n b i. M t khác, l i ph i bi t chú ý n t p quán sinh ho t và trình thư ng th c ngh thu t c a nhân dân, nh t là kh u v c a dân t c. Song, h c t p cũng như ti p thu không có nghĩa là bi n thành như m t, không th em cái này mà thay th cho cái kia. N u hát b i v t b tr ng, ng la, múa hát, như o n “T Trình, Kim Lân, Linh Tá th thách nhau”, ch nói không thôi thì cũng v n là hát b i; c i lương b âm nh c nh (lo i àn kéo và g y) i s d ng múa, có tr ng, có ng la, th m chí có c kèn trong l p “Quan Công nguy t h khán binh thư”, thì cũng v n là c i lương; và k ch nói di n v Thanh niên c n v i dù có nhi u màn ca, màn múa, thì cũng v n là k ch nói, ch không th l n l n ư c. Tóm l i, ngư i di n viên nào cũng ph i tìm th y i u hát c a riêng mình, mà ch có b t chư c câu chuy n nói h ng ngày tìm gi ng t nhiên, nh t là di n viên ca k ch. Trên sân kh u, áng l h kêu thì ph i hát, áng l h ng y thì ph i múa. ng tác sân kh u chính là múa ch không ph i c ng. Giơ con dao âm m t nhát cũng có m t i u riêng, huơ cái g y m t “mi ng” cũng ph i l a ch n ng tác cho p m t. Nguyên lý y ai n y u bi t, và ư c m i ngư i ch p nh n. Chúng ta ph i ra công h c t p truy n th ng n m v ng k thu t c a ông cha. ng th i ph i m nh d n c i cách, m nh d n sáng t o, c hai ph i k t h p v i nhau. K th a là ph i phát huy và phê phán, ch không th sáng t o vi n vông, c i cách vô m c ích. Chúng ta luôn luôn nh r ng s v t m i thư ng s n sinh ra trong lòng nh ng cái cũ. V v n này, ngay sau khi Cách m ng tháng Mư i Nga thành công mà v n còn có ngư i ch trương r ng t t c truy n th ng văn hóa ngh thu t trong quá kh c a dân t c u tiêu bi u cho m t h th ng tư tư ng không
theo ch nghĩa Mác, không phù h p v i tư tư ng xã h i ch nghĩa... M c dù có tư tư ng ti n b chăng n a cũng là n m trong ph m trù tư tư ng tư s n, phong ki n, không th giúp ích ư c gì cho xã h i xã h i ch nghĩa. Lê-nin ã nh n th y s sai l m “quá t ” ó và năm 1920, trong i h i l n th III c a oàn Thanh niên C ng s n Liên Xô, Lê-nin ã ch th r ng: “Văn hóa vô s n âu có ph i là i u mà ch ng ai bi t t âu giáng xu ng, âu có ph i là ư c b a t ra do m t s ngư i t cho mình là nh ng chuyên gia v văn hóa vô s n, nó ph i là s phát tri n theo quy lu t c a nh ng kho tàng ki n th c mà nhân lo i ã t ng t o nên dư i ách c a xã h i tư b n ch nghĩa, xã h i a ch , xã h i quan l i”12. Do ó n n sân kh u c a chúng ta cũng không th m t s m m t chi u v t b truy n th ng làm l i t t c t u ư c. Vì n u như v y s không sáng t o n i cái gì m i, dù cho có sáng t o, c i cách ư c i chăng n a thì cũng ch ng ư c b n lâu, mà qu n chúng cũng không hoan nghênh nh ng “cái m i” như v y. V v n này, ng chí Lê Du n có vi t: “Con ngư i xã h i ch nghĩa c a nư c ta không nh ng ph i h p th ư c nh ng thành t u m i nh t c a n n văn minh hi n i, mà còn ph i k th a và phát tri n nh ng c tính t t p tiêu bi u cho tâm h n c a con ngư i Vi t Nam ư c hun úc su t b n ngàn năm l ch s ”13. ng chí Trư ng Chinh cũng ã nói: “Có khai thác ư c v n cũ c a hàng nghìn năm lao ng sáng t o c a nhân dân ta, chúng ta m i t o nên ư c m t n n văn ngh m i phong phú hơn n n văn ngh c a t t c các th i i t trư c n nay trong l ch s dân t c”14. ó là phương châm ch o cho tôi suy nghĩ và nghiên c u h c t p, t bày m t vài ý ki n nh trong bài này. 1 . Theo Thu n phong, báo Tin Văn s 13, 1964, xu t b n Sài Gòn. 2 . Lê Du n: Giai c p vô s n v i v n nông dân trong Cách m ng Vi t Nam. 3 . H i Tri u: V văn h c ngh thu t.
4. Thơ Tú Xương 5. Gơ-tơ: (Goethe): Khai trư ng t 6. Ti-mô-phê-ép: Nguyên lý lý lu n văn h c. 7 . Xem b c nh “Thôi T thí T Quân” tr. 57 thì s rõ. 8 . Theo bài “Lương Th Vinh” c a Quỳnh Cư trong Nh ng ngôi sao t nư c, t p I, Nhà xu t b n Thanh niên. 9. Theo báo Văn àn (1962) xu t b n Sài Gòn. 10. Theo N n t ng ngh thu t bi u di n k ch hát Trung Qu c, H Lãng d ch 11 . Lê Văn Ch t: M t s nh n xét v sân kh u c i lương c a H i di n năm 1970. 12 . D n theo Nh ng ý ki n v văn h c dân gian Vi t Nam, Nhà xu t b n Khoa h c, Hà N i, 1966, tr.57. 13. Lê Du n: Dư i lá c v vang c a ng, vì c l p t do, vì ch nghĩa xã h i, ti n lên giành nh ng th ng l i m i, tr.80. 14. D n theo Nh ng ý ki n v văn h c dân gian Vi t Nam, sách ã d n tr.58.