intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE
 » 
 » 

Bài giảng: Xã hội học - Th.S Nguyễn Đức Thành

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:51

Thêm vào BST
Báo xấu
23
lượt xem 7
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài giảng "Xã hội học" được biên soạn bởi Th.S Nguyễn Đức Thành sẽ giúp các em sinh viên có được nhận thức về bối cảnh rộng lớn của thực tế xã hội học và công việc trong tương lai. Chuẩn bị và hoàn thiện các kỹ năng học tập và làm việc. Giúp các học viên làm quen và sử dụng những cách tiếp cận khác nhau hoặc những lĩnh vực khoa học khác nhau để có những quyết định tốt hơn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng: Xã hội học - Th.S Nguyễn Đức Thành

  1. lOMoARcPSD|16911414 MÃ MÔN HỌC: 02621 XÃ HỘI HỌC ĐỀ CƯƠNG CHI TIẾT GIẢNG VIÊN Th.S Nguyễn Đức Thành Điện thoại: 0908639595 Email : ndthanh@hcmuaf.edu.vn, htqt@yahoo.com Website: www2.hcmuaf.edu.vn/?ur=ndthanh THÔNG TIN VỀ MÔN HỌC Moät caùch töï nhieân, caùc vaán ñeà xaõ hội laø raát phöùc taïp. Ñeå hieåu vaø xöû lyù, giaûi quyeát moät caùch thaønh coâng vôùi caùc vaán ñeà naøy ñoøi hoûi caùc kieán thöùc, kyõ naêng, vaø kinh nghieäm caû veà lónh vöïc khoa hoïc chuyeân moân laãn lónh vöïc kinh teá – vaên hoùa – xaõ hoäi. Thoâng thöôøng, trong tröôøng hoïc, sinh vieân ñöôïc daïy caùc moân hoïc thuoäc nhöõng lónh vöïc gaàn nhau, coù lieân quan vôùi nhau. Tuy nhieân, söï thaønh coâng trong taát caû caùc moân hoïc coù theå khoâng daãn tôùi thaønh coâng trong suoát caû quaù trình hoïc taäp hoaëc thöïc tieãn neáu sinh vieân khoâng hoäi nhaäp kieán thöùc töø caùc moân hoïc khaùc nhau. Moân hoïc naøy chuù troïng ñeán vieäc Mô tả môn khuyeán khích phaùt trieån moái lieân keát giöõa kieán thöùc chuyeân moân (khoa hoïc) vaø caùc kieán thöùc học khoa hoïc xaõ hoäi ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà ñaët ra. Ñaây laø moät lôùp hoïc töông taùc: lôùp hoïc naøy söû duïng phöông phaùp sinh vieân thuyết trình, thaûo luaän, vaø tình huoáng (case studies) ñeå giuùp cho hoïc vieân coù ñöôïc nhöõng tieáp caän vaø vieãn caûnh roäng lôùn hôn trong vieäc xöû lyù, giaûi quyeát caùc vaán ñeà lieân quan ñeán xaõ hoäi. Söû duïng phöông phaùp thaûo luaän tình huoáng coøn nhaèm ñeå phaùt trieån caùc nhaän bieát veà moät loaït caùc kyõ naêng ñöôïc ñoøi hoûi cho söï thaønh coâng cuûa hoïc vieân trong naêm hoïc chính khoùa cuõng nhö trong töông lai. 1. Laøm cho sinh vieân coù ñöôïc nhaän thöùc veà boái caûnh roäng lôùn cuûa thöïc teá xaõ hoäi vaø coâng vieäc trong töông lai. 2. Chuaån bò vaø hoaøn thieän caùc kyõ naêng hoïc taäp vaø laøm vieäc: caùc kyõ naêng hoïc taäp, giao tieáp, Mục tiêu thoâng tin, laøm vieäc ñoàng ñoäi, vaø ra quyeát ñònh taäp theå. 3. Giuùp cho hoïc vieân laøm quen vaø söû duïng nhöõng caùch tieáp caän khaùc nhau hoaëc nhöõng lónh vöïc khoa hoïc khaùc nhau ñeå coù ñöôïc nhöõng quyeát ñònh toát hôn. Điều kiện Nắm vững kỹ năng phân tích tiêp cận các vấn đề xã hội, chú trọng tính toàn diện và nhiều mặt tiên quyết của vấn đề xã hội Cấu trúc Số tiết lý thuyết: 30 môn học Số tiết thực hành: không hạn chế 1 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  2. lOMoARcPSD|16911414 Số tiết chuẩn bị ở nhà: không hạn chế Lôùp hoïc naøy ñöôïc thieát keá vôùi 30 tieát ñöôïc daïy trong 10 tuaàn lieân tuïc (3 tieát hoïc 1 ngaøy, 1 ngaøy moät tuaàn). Tổ chức Vì laø lôùp hoïc töông taùc, sinh vieân ñöôïc yeâu caàu chia nhoùm, tieán haønh chuaån bò trình baøy noäi lớp học dung ñöôïc phaân coâng, thaûo luaän quan ñieåm cuûa mình lieân quan ñeán vaán ñeà vaø sau ñoù trình baøy quan ñieåm cuûa nhoùm mình theo caùc chuû ñeà cuûa moân hoïc. Vì vaäy, söï chuaån bò tröôùc tö lieäu cuõng nhö tìm ñoïc theâm tö lieäu laø raát caàn thieát. Söu taàm taøi lieäu, ñoïc, phaân tích vaán ñeà, thaûo luaän nhoùm, brain storming (hoäi naõo), mind Phương map,... chuù troïng ñeán vieäc hieåu + khaû naêng aùp duïng caùc kieán thöùc hay quyeát ñònh tình huoáng. pháp học Khoâng yeâu caàu hoïc thuoäc loøng töøng caâu chöõ trong saùch. KIỂM TRA VÀ ĐÁNH GIÁ Trình bày thảo luận hoặc cá nhân thường xuyên trong các buổi học. Thi giữa kỳ và Thi cuối kỳ. Cách thức 1. Trình baøy theo nhoùm, khung thöïc hieän theo quy ñònh (25%). thi và kiểm 3. Kieåm tra giöõa kyø:traéc nghieäm/töï luaän (25%) tra 4. Thi cuoái khoùa: Traéc nghieäm, theo lòch chung cuûa tröôøng (50%). Moät soá phöông phaùp, kỹ năng hoïc taäp seõ ñöôïc aùp duïng trong lôùp: o Kỹ năng nói trước đám đông, bài giảng o Mind map: “maïng nheän”, handout o Brain storming: “hoäi naõo”, handout o Students-centered discussion: thaûo luaän laáy sinh vieân laø trung taâm o Suy luaän bieän chöùng o SWOT Analysis: SWOT laø chöõ vieát taét cuûa nhöõng töø chæ Theá maïnh (Strengths), Theá yeáu (Weaknesses), Cô hoäi (Opportunities) vaø Thaùch thöùc (Threats, hoaëc Constraint). Noù laø moät kyõ thuaät noåi tieáng ñeå xaùc ñònh caùc chieán löôïc töông lai hoaëc phöông thöùc giaûi quyeát vaán ñeà o Caùc kyõ naêng caàn thieát cho sinh vieân trong vieäc ñoïc, vieát, söu taàm taøi lieäu Taøi lieäu tham khaûo chuaån bò cho moân hoïc 1. Taøi lieäu chung theo quy ñònh cuûa khoa Khoa hoïc 2. Caåm nang töï hoïc daønh cho sinh vieân, taøi lieäu internet http://www.studygs.net/vietnamese/ !!! 3. Mind Mapping (Phöông phaùp baûn ñoà naõo) cùng phần mềm vận dụng (Mindjet Mindmanager 6.0 Pro) 4. SWOT analysis: Phaân tích caùc theá maïnh (Strength), yeáu (Weak), Cô hoäi (Opportunities) vaø Thaùch thöùc (Thread, Constrain) 5. Brainstorming: Hoäi naõo 6. Cause & Effect Analysis: Phaân tích nguyeân nhaân vaø keát quaû Nguoàn: www.mindgenius.com @ Gale Limited 2005 2 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  3. lOMoARcPSD|16911414 7. Cẩm nang về văn phong tiếng Việt, nguồn Wikipedia http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:C%E1%BA%A9m_nang_v%E1%BB%81_v%C4 %83n_phong Rất có ích cho việc viết bài tiểu luận hay trình bày các bài viết bất kỳ Các tài liệu tham khảo của môn học theo danh sách nêu ở phần bài giảng. Sinh viên có thể tham khảo thêm các tài liệu khác trên mạng, hoặc vào trang web của giảng viên để tải về. 3 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  4. lOMoARcPSD|16911414 Phần sau là tóm tắt ngắn gọn 1 số kiến thức được trình bày trên lớp. Sinh viên cần theo học đầy đủ và tham khảo các tài liệu để có cách nhìn tổng quát nhất về những vấn đề liên quan đến môn học. CHƯƠNG I KHAÙI LÖÔÏC VEÀ XAÕ HOÄI HOÏC II VAÊN HOAÙ III XAÕ HOÄI HOÙA & QUAÙ TRÌNH HÌNH THAØNH NHAÂN CAÙCH IV CAÙC TOÅ CHÖÙC VAØ ÑÒNH CHEÁ (THIEÁT CHEÁ) XAÕ HOÄI V GIAI CAÁP VAØ PHAÂN TAÀNG XAÕ HOÄI VI BIEÁN CHUYEÅN XAÕ HOÄI (SOCIAL CHANGE) VII VAÁN ÑEÀ GIÔÙI, HOÂN NHAÂN VAØ GIA ÑÌNH VIII PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU XAÕ HOÄI HOÏC IX THAÛO LUAÄN Chöông I. Khaùi löôïc veà Xaõ hoäi hoïc I. Xaõ hoäi hoïc laø gì? 1. Ñònh nghóa: - Xaõ hoäi hoïclaø “nhöõng nghieân cöùu coù muïc tieâu vaø heä thoáng veà xaõ hoäi vaø haønh vi xaõ hoäi”. 2. Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc Ñoái töôïng nghieân cöùu chính cuûa xaõ hoäi hoïclaø “Moái töông taùc giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi” thoâng qua hai caáp ñoä: Vó moâ (caùc qui luaät chung ñeå vaän haønh xaõ hoäi) vaø vi moâ (caùc moái quan heä xaõ hoäi, giai caáp vaø taàng lôùp xaõ hoäi...) 3. Chöùc naêng vaø Nhieäm vuï cuûa xaõ hoäi hoïc a. Chöùc naêng - Nhaän thöùc - Thoâng tin, döï baùo - Tö töôûng b. Nhieäm vuï cuûa xaõ hoäi hoïc - Tìm ra caùc qui luaät vaän ñoäng vaø phaùt trieån chung cuûa xaõ hoäi - Nghieân cöùu caùc hình thaùi kinh teá xaõ hoäi, caùc yeáu toá ñaëc thuø trong söï phaân boá khu vöïc cuûa caùc quoác gia - Ñoái vôùi rieâng Vieät Nam, xaõ hoäi hoïc “nghieân cöùu thöïc traïng xaõ hoäi Vieät Nam ñeå laøm tieàn ñeà xaây döïng chính saùch kinh teá – xaõ hoäi” (Nghò quyeát Ñaïi hoäi Ñaûng CSVN laàn 9) 4 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  5. lOMoARcPSD|16911414 c. YÙ nghóa cuûa xaõ hoäi hoïc Höõu ích, caàn thieát vaø coù taàm quan troïng ñaëc bieät ñoái vôùi ñôøi soáng xaõ hoäi vì xaõ hoäi hoïc giuùp chuùng ta coù ñöôïc nhöõng tri thöùc, nhöõng hieåu bieát veà nhöõng qui luaät khaùch quan cuûa thöïc tieãn xaõ hoäi, vaø trang bò nhöõng nhaän thöùc caàn thieát veà con ngöôøi vaø caùc bieän phaùp ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích caûi taïo xaõ hoäi, phuïc vuï con ngöôøi. 4. Xaõ hoäi hoïc vaø caùc ngaønh khoa hoïc khaùc Khi nhöõng phöông phaùp khoa hoïc ñöôïc aùp duïng leân nghieân cöùu haønh vi cuûa con ngöôøi, ngöôøi ta goïi ñoù laø khoa hoïc xaõ hoäi. - Kinh teá hoïc: Khoa hoïc nghieân cöùu veà caùch maø haøng hoùa hay dòch vuï ñöôïc saûn xuaát, phaân phoái, vaø tieâu duøng. - Chính trò hoïc: taäp trung vaøo hoaït ñoäng cuûa chính phuû vaø caùch söû duïng quyeàn löïc chính trò. - Lòch söû hoïc: nhìn veà quaù khöù trong moät noå löïc tìm kieám nguyeân nhaân, heä quaû vaø yù nghóa cuûa caùc söï kieän trong quaù khöù. - Taâm lyù hoïc: quan taâm ñeán yeáu toá taâm thaàn cuûa con ngöôøi. - Nhaân chuûng hoïc: nghieân cöùu veà sinh thaùi con ngöôøi vaø vaên hoùa ôû taát caû thôøi gian vaø ñòa ñieåm. 5. Xaõ Hoäi Hoïc laø moät moân khoa hoïc - khoa hoïc xaõ hoäi XHH quan taâm tìm hieåu veà haønh vi cuûa con ngöôøi, moät ñoái töôïng voán ñöôïc quan taâm bôõi caùc nhaø vaên, soaïn kòch, nhaø thô, nhaø taâm lyù, ... Tuy nhieân, khaùc vôùi caùc moân hoïc khaùc, ví duï nhö vaên hoïc coá gaéng saùng taïo ra haønh vi, thaùi ñoä, tu duy, tình caûm .... ñeå saùng taïo neân nhaân vaät; nhaø thô ñöa ra nhöõng hình töôïng khaùi quaùt xuùc tích ñeå thí vò hoùa hình töôïng con ngöôøi; thì nhaø xaõ hoäi hoïc laïi tìm caùch aùp duïng nhöõng phöông phaùp khoa hoïc ñeå tìm hieåu haønh vi cuûa con ngöôøi. Caùc ñaëc ñieåm ñeå coù theå keát luaän xaõ hoäi hoïc laø moät moân khoa hoïc bao goàm: - Tính khaùch quan: ñaùnh giaù vaán ñeà thoâng qua caùc caùch tieáp caän khaùc nhau, coá gaéng loaïi boû caùc nhaän ñònh chuû quan cuûa ngöôøi nghieân cöùu. - Phaûi coù baèng chöùng: Nhöõng vaán ñeà khi ñöôïc phaùt bieåu luoân phaûi coù nhöõng chöùng cöù thuyeát phuïc maïnh vaø chính xaùc. II. LÒCH SÖÛ PHAÙT TRIEÅN CUÛA XAÕ HOÄI HOÏC 1. Ñieàu kieän vaø tieàn ñeà ra ñôøi cuûa xaõ hoäi hoïc Ngaønh xaõ hoäi hoïc ñaõ ra ñôøi khi hoäi ñuû 3 ñieàu kieän sau:  Caùc cuoäc caùch maïng coâng nghieäp vaø chính trò: Xaõ hoäi hoïc phaùt trieån thoâng qua tìm hieåu ñaáu tranh giai caáp vaø nhöõng thay ñoåi caàn thieát phaûi coù cuûa xaõ hoäi (theo Karl Marx, Max Weber, Emile Durkheim, Georg Simmel)  Söï hình thaønh chuû nghóa xaõ hoäi vaø caùc vaán ñeà veà ñoâ thò hoùa  Söï phaùt trieån cuûa Khoa hoïc kyõ thuaät 2. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc tieàn boái: a. August Comte (1798-1857) Agust Comte laø ngöôøi ñaàu tieân söû duïng thuaät ngöõ “xaõ hoäi hoïc”. 5 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  6. lOMoARcPSD|16911414 Comte phaùt trieån vaät lí hoïc xaõ hoäi (social phisics), hoaëc caùi maø naêm 1822 oâng goïi laø xaõ hoäi hoïc, ñeå chieán ñaáu vôùi caùc trieát thuyeát tieâu cöïc vaø cheá ñoä quaân chuû maø theo quan ñieåm cuûa oâng ñaõ lan traøn khaép xaõ hoäi Phaùp luùc baáy giôø. Neàn taûng cuûa phöông phaùp tieáp caän cuûa A. Comte – Lyù thuyeát tieán hoùa xaõ hoäi, hay coøn goïi laø “qui luaät ba giai ñoaïn”. - Giai ñoaïn thaàn hoïc: ñònh tính treân theá giôùi töø tröôùc ñoù cho ñeán naêm 1300, tin töôûng raèng caùc löïc löôïng sieâu nhieân, caùc nhaân vaät toân giaùo ñöôïc hình töôïng bôûi loaøi ngöôøi, laø coäi nguoàn cuûa moïi söï vaät. ñaëc bieät, theá giôùi xaõ hoäi vaø vaät lí ñöôïc coi laø do Thöôïng ñeá saùng taïo ra. - Giai ñoaïn sieâu hình: 1300 – 1800 Tin raèng caùc löïc löôïng tröøu töôïng nhö “töï nhieân” chöù khoâng phaûi laø nhöõng thaàn thaùnh ñaõ ñöôïc nhaân caùch hoùa ñaõ giaûi thích moät caùch hieån nhieân moïi ñieàu. - Giai ñoïan thöïc chöùng: töø naêm 1800 trôû ñi, tin vaøo khoa hoïc. moïi ngöôøi giôø ñaây coù xu höôùng ngöng tìm kieám caùc nguyeân nhaân tuyeät ñoái (Thöôïng ñeá hay töï nhieân) vaø thay vaøo ñoù taäp trung vaøo quan saùt theá giôùi xaõ hoäi vaø theá giôùi töï nhieân ñeå tìm kieám caùc qui luaät vaän haønh cuûa chuùng. b. Herbert Spencer (1820-1903) Herbert Spencer laø nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi Anh, do aûnh höôûng thuyeát tieán hoaù cuûa Darwin (1809-1882), oâng ñöa ra quan ñieåm tieán hoaù xaõ hoäi. Theo oâng, chæ coù caùc caù nhaân naøo, heä thoáng xaõ hoäi naøo coù khaû naêng thích nghi nhaát vôùi moâi tröôøng xung quanh thì môùi coù theå toàn taïi ñöôïc trong cuoäc ñaáu tranh sinh toàn, “survival of the fittest”. Cuõng nhö moïi hieän töôïng töï nhieân, xaõ hoäi vaän ñoäng vaø phaùt trieån theo quy luaät. c. Emile Durkheim (1858-1917) Durkheim, laø nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi Phaùp, xem xaõ hoäi nhö laø moät thöïc theå bao goàm nhieàu boä phaän- heä thoáng chính trò, heä thoáng toân giaùo, heä thoáng gia ñình ....Khi xem xeùt baûn chaát cuûa moät xaõ hoäi phaûi xem moät caùch toaøn boä chöù khoâng theå xem caùc boä phaän moät caùch rieâng leõ. Theo Durkheim, nhoùm hoaëc xaõ hoäi laø ñoái töôïng trung taâm cuûa nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc chöù khoâng phaûi laø caù nhaân. Durkheim ñaõ thaáy raèng caù nhaân con ngöôøi laø moät sinh vaät bò ñoäng hoï coù caùch cö xöû, suy nghó bò chi phoái, aûnh höôûng bôûi söï mong chôø, luaät tuïc, phong tuïc cuûa nhoùm. Caùch toå chöùc vaø thieát keá cuûa moãi xaõ hoäi ñeàu coù aûnh höôû ng ñeán con ngöôøi soáng trong xaõ hoäi ñoù. Ví duï, oâng ghi nhaän raèng töï töû xaûy ra ôû caùc xaõ hoäi ñoâ thò hieän ñaïi nhieàu hôn caùc xaõ hoäi noâng thoân, noâng nghieäp. OÂng giaû thieát raèng sö khaùc bieät naøy laø do caùc xaõ hoäi noâng thoân, noâng nghieäp ñöôïc toå chöùc ñoàng nhaát vaø ít thay ñoåi hôn ñieàu ñoù laøm cho caùc nhaân caûm nhaän roõ hôn veà yù nghóa haønh ñoäng cuûa hoï vaø moái lieân heä vôùi nhöõng ngöôøi khaùc, cuoäc soáng cuûa hoï oån ñònh hôn. d. Karl Marx (1818- 1883) Karl Marx laø nhaø kinh teá – chính trò – xaõ hoäi ngöôøi Ñöùc, laø moät trong nhöõng ngöôøi ñaàu tieân vaø laø ngöôøi tieâu bieåu quan troïng cuûa lyù thuyeát xung ñoät. Lyù thuyeát xung ñoät, conflict theory, raát khaùc so vôùi tröôøng phaùi chöùc naêng. Nhöõng nhaø theo tröôøng phaùi chöùc naêng coù xu höôùng xem xaõ hoäi ôû traïng thaùi caân baèng, hôïp taùc, hoaø ñoàng, trong khi ñoù nhöõng nhaø hoïc thuyeát xung ñoät xem söï caïnh tranh, xung ñoät xaõ hoäi taïo thaønh neàn taûng cuûa nhoùm vaø ñôøi soáng xaõ hoäi. - Veà quy luaät phaùt trieån cuûa lòch söû, Marx ñaõ chæ ra raèng, lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi traûi qua 5 hình thaùi kinh teá xaõ hoäi: Coâng xaõ nguyeân thuyû, chieám höõu noâ leä, phong kieán, tö baûn chuû nghóa, coäng saûn chuû nghóa. e. Max Weber (1864-1920) 6 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  7. lOMoARcPSD|16911414 M.Weber laø nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi Ñöùc, cho ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa khoa hoïc töï nhieân laø caùc söï kieän vaät lyù cuûa theá giôùi töï nhieân, coøn ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa khoa hoïc xaõ hoäi laø hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. Tri thöùc khoa hoïc töï nhieân laø söï hieåu bieát veà theá giôùi töï nhieân coù theå giaûi thích noù baèng caùc quy luaät khaùch quan, chính xaùc. Coøn tri thöùc khoa hoïc xaõ hoäi laø söï hieåu bieát veà xaõ hoäi do con ngöôøi taïo ra. Coù 4 loaïi haønh ñoäng xaõ hoäi: - Haønh ñoäng duy lyù-coâng cuï: laø haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän vôùi söï caân nhaéc, tính toaùn, löïa choïn coâng cuï, phöông tieän, muïc ñích sao cho coù hieäu quaû nhaát: haønh ñoäng kinh teá; - Haønh ñoäng duy lyù-giaù trò: laø haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän vì baûn thaân haønh ñoäng. Loaïi haønh ñoäng naøy coù theå nhaèm vaøo nhöõng muïc ñích phi lyù nhöng laïi thöïc hieän baèng nhöõng coâng cuï, phöông tieän duy lyù: haønh vi tín ngöôõng; - Haønh ñoäng duy lyù truyeàn thoáng: laø haønh ñoäng tuaân thuû nhöõng thoùi quen, nghi leã, phong tuïc, taäp quaùn ñöôïc truyeàn töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc: “haønh ñoäng theo ngöôøi xöa”, “ caùc cuï daïy”,…. - Haønh ñoäng duy caûm (caûm xuùc): laø haønh ñoäng do caûm xuùc hoaëc tình caûm boäc phaùt gaây ra maø khoâng coù söï caân nhaéc, xem xeùt, phaân tích: nhö haønh ñoäng ñaùm ñoâng quaù khích… 7 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  8. lOMoARcPSD|16911414 CHÖÔNG II: VAÊN HOÙA & XAÕ HOÄI Döôùi con maét cuûa caùc nhaø xaõ hoäi hoïc, con ngöôøi laø moät “sinh vaät cuûa xaõ hoäi”, töùc laø con ngöôøi vôùi tö caùch laø moät thaønh vieân cuûa moät nhoùm, cuûa moät xaõ hoäi naøo ñoù. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc höôùng söï chuù yù cuûa mình vaøo nhöõng khía caïnh xaõ hoäi ôû caù nhaân nhöng khoâng phaûi caùc caù nhaân ñôn leû vôùi nhöõng thuoäc tính rieâng maø vaøo nhöõng moái quan heä vaø nhöõng moâ hình öùng xöû caù nhaân nhö laø thaønh vieân trong nhoùm ñoù. Hoï quan nieäm caù nhaân laø saûn phaåm cuûa caùc thieát cheá vaên hoaù vaø xaõ hoäi cuûa hoï. Hay noùi caùch khaùc, öùng xöû cuûa con ngöôøi chòu aûnh höôûng cuûa taùc ñoäng töông hoã trong xaõ hoäi (caùc moái quan heä trong nhoùm, giöõa caùc taàng lôùp xaõ hoäi nhö giôùi tính, daân toäc, giai caáp xaõ hoäi, ngheà nghieäp…). Con ngöôøi khaùc ñoäng vaät ôû choã hoï haønh ñoäng vaø öùng xöû coù yù thöùc vaø theo caùc chuaån möïc, giaù trò cuûa xaõ hoäi vôùi tö caùch hoï laø thaønh vieân. Ñaây laø bieåu hieän cuûa neùt vaên hoaù cuûa xaõ hoäi ñoù. I. VAÊN HOAÙ LAØ GÌ? Vaên hoùa laø phöông tieän öùng xöû cuûa con ngöôøi, vôùi tö caùch laø moät phaûn aùnh caùc neùt truyeàn thoáng cuûa caùc caù nhaân trong moät xaõ hoäi hay moïi tieán boä xaõ hoäi naøo ñoù. Vaên hoùa laø nhöõng neùt gioáng nhau, nhöõng caùi maø moïi ngöôøi cuøng nhaát trí ñoàng tình cho laø ñuùng vaø coù caùch nhìn gioáng nhau. Moãi xaõ hoäi hoaëc moät nhoùm xaõ hoäi nhaát ñònh coù moät neùt vaên hoùa rieâng ñaëc thuø (chæ phuø hôïp vôùi noù) vaø coù theå khoâng phuø hôïp vôùi nhöõng xaõ hoäi hay nhoùm xaõ hoäi khaùc. Do ñoù, khoân g coù nhöõng ñaùnh giaù “ñuùng/sai” ñoái vôùi vaên hoùa, vaø xaõ hoäi hoïc cho raèng caùi ñuùng – caùi sai ñöôïc xaùc ñònh bôûi heä thoáng giaù trò vaø heä thoáng tín ngöôõng cuûa nhoùm. Vaäy vaên hoaù laø gì? Noù laø toång theå nhöõng haønh vi hoïc hoûi ñöôïc, laø “nhöõng giaù trò, nieàm tin, ngoân ngöõ, luaät phaùp vaø kyû luaät” cuûa caùc thaønh vieân soáng trong moät xaõ hoäi nhaát ñònh naøo ñoù. Thuaät ngöõ “vaên hoùa” ñöôïc baét nguoàn töø chöõ Latin “Cultus”, nghóa laø gieo troàng, nhö gieo troàng treân ruoäng ñaát hoaëc laø gieo troàng tinh thaàn, töùc laø giaùo duïc boài döôõng taâm hoàn con ngöôøi. Thuaät ngöõ naøy nguï yù raèng vieäc boài döôõng con ngöôøi ngay töø khi coøn beù cuõng gioáng nhö öôm maàm vaø chaêm soùc caây non, luoân daønh cho noù nhöõng caùi gì quyù baùu vaø quan taâm caån thaän nhaát. Hieän nay, coù raát nhieàu quan nieäm khaùc nhau veà vaên hoaù. Ví duï, caùc nhaø taâm lí hoïc cho raèng vaên hoaù laø toaøn theå nhöõng moân hoïc cho pheùp caù nhaân trong moät xaõ hoäi nhaát ñònh ñaït tôùi söï phaùt trieån naøo ñoù veà baûn naêng, yù thöùc pheâ phaùn, caùc naêng löïc nhaän thöùc vaø khaû naêng saùng taïo. Trong khi ñoù, caùc nhaø trieát hoïc thì cho vaên hoaù laø toaøn boä nhöõng giaù trò vaät chaát, tinh thaàn do con ngöôøi saùng taïo ra trong quaù trình thöïc tieãn lòch söû xaõ hoäi vaø ñaëc tröng cho trình ñoä ñaït ñöôïc trong söï phaùt trieån lòch söû cuûa xaõ hoäi. Döôùi goùc ñoä xaõ hoäi hoïc, vaên hoùa laø saûn phaåm cuûa con ngöôøi, laø caùc quan nieäm veà cuoäc soáng, caùch toå chöùc cuoäc soáng aáy. Noù laø ñaëc tröng cho moät xaõ hoäi nhaát ñònh vaø ñem laïi dieän maïo, baûn saéc rieâng cuûa noù. Hay noùi caùch khaùc, vaên hoùa laø caùc giaù trò coù tính chaân lí, caùc chuaån möïc vaø muïc tieâu maø con ngöôøi cuøng thoáng nhaát vôùi nhau trong quaù trình töông taùc vaø traûi daøi theo thôøi gian. II. CAÙC LOAÏI HÌNH VAÊN HOAÙ Xeùt veà caùc moái quan heä giöõa ngöôøi vaø ngöôøi, coù theå taïm chia ra laøm 4 loaïi hình vaên hoaù sau: 8 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  9. lOMoARcPSD|16911414  Haønh ñoäng: laø caùc moâ hình öùng xöû giöõa caùc caù nhaân töông öùng vaø caùc chuaån möïc giaù trò cuûa xaõ hoäi. Ví duï: nhöôøng choã ngoài treân xe buyùt cho cuï giaø vaø phuï nöõ coù thai laø moät haønh ñoäng vaên hoaù.  Ñoà vaät: Laø nhöõng saûn phaåm do con ngöôøi taïo ra, bao goàm taát caû nhöõng gì do moät nhoùm hay taäp theå xaõ hoäi taïo ra vaø söû duïng. Ví duï: Chuøa Moät Coät laø moät di tích (ñoà vaät) vaên hoùa, ghe baàu Nam boä laø moät phöông tieän/coâng cuï vaên hoùa  Tö töôûng: Bao goàm caùc tín ngöôõng vaø kieán thöùc ñöôïc truyeàn laïi trong xaõ hoäi hay nhöõng caùi maø chuùng ta bieát, hay tin laø coù thaät ñeàu thuoäc khía caïnh tö töôûng cuûa vaên hoùa. Ví duï: thôø cuùng oâng baø laø tín ngöôõng phoå bieán cuûa ngöôøi Vieät Nam nhöng tin vaøo thaàn löûa laø tín ngöôõng cuûa ngöôøi Ba Tö xöa.  Tình caûm: Thaùi ñoä vaø giaù trò lieân quan ñeán caûm xuùc, duøng ñeå ñaùnh giaù veà caùi toát – caùi xaáu, caùi ñuùng – caùi sai. Ví duï: Coù hieáu vôùi baäc sinh thaønh laø neùt vaên hoùa tình caûm cuûa ngöôøi Vieät Nam. Nhöng ñoái vôùi moät soá vuøng ôû Nhaät Baûn, ngöôøi con coù hieáu phaûi laø ngöôøi giuùp ñöa cha meï ñaõ giaø yeáu ñeán nhöõng ngoïn nuùi giaù laïnh hoang vu ñeå töï sinh töï dieät. Nhìn chung, vaên hoaù laø saûn phaåm cuûa con ngöôøi, do ñoù noù bao goàm caû hai khía caïnh: vaät chaát vaø phi vaät chaát. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïccho raèng, moät neàn vaên hoùa coù hai boä phaän, hay hai loaïi hình vaên hoùa: ñoù laø vaên hoaù vaät chaát vaø vaên hoaù tinh thaàn:  Vaên hoùa tinh thaàn: laø nhöõng yù nieäm, tín ngöôõng, phong tuïc, taäp quaùn, giaù trò, chuaån möïc… taïo neân moät heä thoáng.  Vaên hoùa vaät chaát: ñoù laø nhöõng vaät phaåm do con ngöôøi taïo ra ñeå phaân bieät hoï vôùi ngöôøi khaùc (nhö coâng cuï saûn xuaát, nhaø ôû…). Noù luoân ñaët trong moät noäi dung tinh thaàn. Moãi neà n vaên hoùa ñeàu baét reã treân moät maûnh ñaát sinh, töû, phaùt trieån vaø phuï thuoäc vaøo moät moâi tröôøng sinh thaùi. Noù qui ñònh caùc kyõ thuaät ñöôïc taïo ra, laãn vieäc saùng taïo ra caùc saûn phaåm. Ví duï, troáng ñoàng ñöôïc taïo ra vôùi caùc bieåu töôïng laø hoa vaên chim laïc. III. CAÙC KHAÙI NIEÄM LIEÂN QUAN ÑEÁN VAÊN HOAÙ Haønh ñoäng cuûa con ngöôøi laø haønh ñoäng coù yù thöùc vaø raát phöùc taïp. Ñeå hieåu baûn chaát cuûa moät haønh ñoäng baát kyø, caàn phaûi xem xeùt caùc khía caïnh sau: baûn naêng, sinh toàn, vaên hoaù, truyeàn ñaït bieåu töôïng, phong caùch soáng, cô hoäi soáng. 1. Baûn naêng: Laø öùng xöû mang tính baåm sinh, khoâng caàn qua quaù trình hoïc hoûi. Ví duï: treû ñoùi thì khoùc, vui => cöôøi, noùng => ruït tay. Moïi haønh ñoäng thuoäc baûn naêng ñeàu gioáng nhau ôû moïi con ngöôøi (coù tính raäp khuoân). 2. Sinh toàn: Ngöôøi ta thöôøng cho raèng con ngöôøi coù “baûn naêng” sinh toàn. Tuy nhieân, neáu khaùt voïng sinh toàn laø phoå bieán ôû nhieàu ngöôøi thì caùc haønh ñoäng nhaèm sinh toàn laïi khaùc nhau. Ví duï: aên ñeå sinh toàn, nhöng ngöôøi Vieät vaø Haøn coù theå aên thòt choù, coøn ngöôøi chaâu Aâu thì khoâng. Ngöôøi Myõ thöôøng aên gaø raùn (KFC), ngöôøi Phaùp aên gaø naáu röôïu vang, ngöôøi Aán Ñoä aên caø ri gaø, coøn ngöôøi Vieät aên … taát caû caùc moùn ñoù. Ngay töø khi môùi sinh, con ngöôøi phaûi phuï thuoäc vaøo ngöôøi khaùc (cha meï, oâng baø…) ñeå sinh toàn. Khi ñöùa treû daàn daàn lôùn leân thì cuõng laø luùc chuùng daàn daàn hoïc ñöôïc caùch sinh toàn. Nhöõng haønh ñoäng ñeå sinh toàn naøy phaûn aùnh truyeàn thoáng vaø moâi tröôøng cuûa xaõ hoäi maø chuùng lôùn leân. Ví duï, moät ñöùa treû lôùn leân ôû mieàn queâ thöôøng phaûi bieát laøm ruoäng ñeå sinh toàn, nhöng ñöùa treû gioáng ôû mieàn hoang maïc Moâng coå phaûi bieát cöôõi ngöïa chaên nuoâi traâu boø ñeå tính keá sinh nhai. Con ngöôøi ngay nay muoán soáng phaûi laøm vieäc ñeå coù tieàn mua löông thöïc, khaùc vôùi con ngöôøi 10.000 naêm tröôùc ñaây phaûi ñi saên baét haùi löôïm ñeå toàn taïi. 9 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  10. lOMoARcPSD|16911414 3. Khaû naêng truyeàn ñaït: Moät ñieàu kieän quan troïng ñeå ñaùnh daáu con ngöôøi taùch khoûi ñoäng vaät laø khaû naêng thoâng ñaït. Chính nhôø söï giao tieáp baèng bieåu töôïng maø con ngöôøi deã daøng haáp thuï vaên hoaù vaø thöïc hieän vieäc truyeàn vaên hoaù töø theá heä naøy sang theá heä khaùc. Söï truyeàn ñaït baèng bieåu töôïng ñöôïc theå hieän qua 3 hình thöùc: ngoân ngöõ noùi, vieát, vaø haønh vi khoâng lôøi:  Ngoân ngöõ noùi: laø caùc khuoân maãu aâm thanh chöùa ñöïng nhöõng yù nghóa gaén lieàn vôùi nhau. Ngoân ngöõ baèng lôøi noùi ñem laïi thuaän lôïi nhaát cho vieäc giaùo duïc vaø truyeàn ñaït cho nhau. Ví duï: thöû töôûng töôïng baïn nhôø moät ngöôøi khaùc nhaët giuøm moät moùn ñoà khi hai tay ñang baän. Neáu khoâng duøng lôøi noùi, thì coù leõ toát hôn heát laø baïn töï thaân nhaët laáy vì nhö theá coøn deã daøng hôn laø tìm caùch cho ñoái phöông hieåu baïn nhôø hoï giuùp gì?  Ngoân ngöõ vieát: laø söï ghi laïi nhöõng lôøi noùi hay nhöõng yù nghó thaønh ngöõng kí töï/hình veõ theo moät qui taéc naøo ñoù. Ñaây chính laø phöông tieän höõu hieäu ñeå ñaûm baûo cho vieäc hoïc hoûi vaø baûo toàn di saûn vaên hoùa. Ngoân ngöõ vieát coù töø thôøi raát xa xöa vôùi nhöõng chöõ töôïng hình treân vaùch ñaù. Hieän nay, chöõ vieát ñaõ ñöôïc phaùt trieån thaønh nhöõng heä thoáng quy taéc khaù chaët cheõ. Tuy nhieân, gioáng nhö ngoân ngöõ noùi, chöõ vieát cuõng khoâng ngöøng phaùt trieån vaø bieán ñoåi ñeå phuø hôïp vôùi muïc ñích söû duïng con ngöôøi. (Ví duï: coù theå theå taïm chaáp nhaän caùc thoâng tin löu giöõ döôùi daïng baêng töø, ñóa CD, maùy vi tính, internet… laø moät daïng ngoân ngöõ vieát môùi. Caùc daïng naøy thaäm chí laán aùt chöõ vieát truyeàn thoáng. Vaán ñeà ñaët ra laø nhöõng thoâng tin naøy toàn taïi khoâng nhöõng ôû daïng chöõ vieát (ñieän töû) maø coøn laø hình aûnh, aâm thanh, bieåu töôïng…  Haønh vi khoâng lôøi: laø vieäc trao ñoåi caùc yù nghóa thoâng qua caùc yeáu toá phi ngoân ngöõ vaø chæ söû duïng caùc ñieäu boä, cöû chæ hay tö theá (nhö chuyeån ñoäng tay chaân, maét, moâi, nuï cöôøi, nheách meùp…). Nhöõng haønh vi khoâng lôøi naøy coù khi gioáng nhau nhöng khaùc nghóa nhau (ví duï haønh vi gaät ñaàu thöôøng bieåu thò laø ñoàng yù, nhöng ñoái vôùi moät soá nöôùc Chaâu Myõ La Tinh (Columbia) vaø Ñoâng Aâu (Bungary) thì coù nghóa laø khoâng. 3. Phong Caùch soáng: Laø loái soáng ñöôïc qui ñònh bôûi noäi dung truyeàn thoáng ñöôïc meänh danh laø vaên hoaù, hay noùi caùch khaùc, ñoù laø caùch öùng xöû cuûa caùc thaønh vieân ñaõ ñöôïc qui ñònh khaùc nhau veà vaên hoaù. Ñieàu naøy coù nghóa laø moïi ngöôøi phaûi coù caùch soáng, caùch öùng xöû vôùi caùc vieäc sao cho phuø hôïp vôùi ñoøi hoûi cuûa moïi ngöôøi (Ví duï: baø meï duø raát lo laéng cho con nhöõng vaãn ñeø neùn tình caûm ñoäng vieân con ñi ñaùnh giaëc). Vaø roõ raøng laø tình caûm vaø caùch öùng xöû cuûa con ngöôi khoâng phaûi luùc naøo cuõng töông xöùng nhau. Söï sai bieät giöõa lí töôûng vaø haønh ñoäng hieän thöïc naøy ñöa ñeán moät taäp hôïp nhöõng phong caùch soáng raát khaùc bieät giöõa nhöõng ngöôøi trong xaõ hoäi. Tuy nhieân, trong moãi neàn vaên hoaù nhaát ñònh ñeàu coù nhöõng phong caùch soáng chung maø moïi ngöôøi ñeàu noi theo. IV. NHÖÕNG ÑAËC ÑIEÅM CUÛA VAÊN HOÙA 1. Vaên hoùa laø caùi ñöôïc hoïc taäp Vaên hoùa khoâng mang tính baåm sinh maø laø keát quaû cuûa moät quaù trình hoïc hoûi: hoïc nhöõng caùch moâ hình öùng xöû töông öùng vôùi hoaøn caûnh ñaõ ñöôïc xaùc ñònh vôùi söï chôø ñôïi cuûa ngöôøi khaùc . Khi xaûy ra moät söï vieäc thì moïi ngöôøi chôø ôû ta moät caùch öùng xöû vôùi xu höôùng chung theo moâ hình chung. Ví duï, hai ngöôøi quen gaëp nhau, öùng xöû ñöôïc mong ñôïi ít nhaát laø hai ngöôøi chaøo nhau; Hoaëc khi moät ngöôøi naøo ñoù chöa quen vôùi vieäc xeáp haøng khi mua saép, coù theå hoï seõ chen laán giaønh mua tröôùc gaây caõi coï, tranh giaønh. Coù theå anh ta nhaän ra chen ngang khoâng laø öùng xöû toát , vaø baét ñaàu hoïc caùch xeáp haøng khi mua saém. Daàn daàn, vieäc xeáp haøng trôû thaønh thoùi quen vaø deã daøng trôû thaønh truyeàn thoáng neáu coù nhieàu ngöôøi cuõng traûi qua tình traïng gioáng nhö anh ta vaäy. 10 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  11. lOMoARcPSD|16911414 Söï töông ñoàng trong caùc haønh ñoäng cho thaáy raèng caùc thaønh vieân cuûa xaõ hoäi ñeàu hoïc gioáng nhö nhau veà caùc moâ hình öùng xöû truyeàn thoáng cuûa xaõ hoäi. Quaù trình hoïc hoûi aáy dieãn ra trong moái taùc ñoäng qua laïi trong xaõ hoäi vaø phuï thuoäc vaøo khaû naêng ngoân ngöõ tröøu töôïng. 2. Vaên hoùa coù theå truyeàn ñaït ñöôïc Vaên hoùa coù baûn tính tích luõy qua thôøi gian do noäi dung cuûa noù coù theå truyeàn ñaït laïi töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc, töø theá heä naøy sang theá heä khaùc (ví duï: Vaên Mieáu, Quoác Töû Giaùm coù töø laâu ñôøi, tö töôûng troïng nam khinh nöõ coù töø ñôøi chieán quoác vaø toàn taïi ñeán gaàn ñaây...). Vaø vì vaäy, vaên hoùa coù tính chaát xaõ hoäi, thöôøng khoâng coù saún, khoâng luoân truøng khôùp vôùi öùng xöû hieän thöïc vaø mang tính chaát laøm thoûa maõn vaø thích öùng vôùi moâi tröôøng xaõ hoäi. Vaên hoùa coù tính chaát xaõ hoäi vì noù ñi theo xaõ hoäi moät caùch lieân tuïc. Noù coù ñöôïc laø do quaù trình taùc ñoäng qua laïi giöõa caùc caù nhaân vôùi nhau trong xaõ hoäi thoâng qua hoaït ñoäng hoïc hoûi vaø tích luõy kinh nghieäm. Trong quaù trình taùc ñoäng qua laïi naøy caùc moâ hình ñöôïc phaùt trieån töø nhöõng caùi ñaõ ñöôïc xaùc laäp thaønh quy taéc hay laø nhöõng caùch haønh ñoäng ñaõ ñöôïc moïi ngöôøi chaáp nhaän. Khi ñaõ xaùc laäp ñöôïc caùc moâ hình naøy thì vaên hoùa xuaát hieän. Quaù trình naøy dieãn ra thoâng qua söï ñoàng tình giöõa caùc thaønh vieân (duø khoâng phaûi laø 100%) Vì laø moät quaù trình hoïc hoûi vaø tích luõy, vaên hoùa khoâng phaûi laø caùi coù saún. Moãi caù nhaân khi hoøa mình vaøo xaõ hoäi luoân phaûi hoïc hoûi vaø thích öùng vôùi nhöõng quy taéc hay moâ hình haønh ñoäng môùi. Ñieàu naøy coù theå minh chöùng thoâng qua söï hoøa nhaäp cuûa ngöôøi Vieät Nam (aên côm baèng ñuûa) khi sang soáng ôû caùc nöôùc phöông Taây (aên baèng thìa vaø nóa) vaø ngöôïc laïi. Vaên hoùa kyù tuùc xaù: Moät ví duï gaàn hôn, caùc sinh vieân môùi nhaäp hoïc thöôøng ñöôïc cho ôû troï taïi Kyù Tuùc Xaù. Hoï coù theå ñaàu tieân phaûi hoïc kyõ noäi quy cuûa Kyù tuùc xaù, phaûi ôû giöôøn g taàng, phaûi cuøng soáng chung vôùi nhieàu baïn môùi ñeán töø nhöõng vuøng queâ khaùc nhau, phaûi töï naáu côm hoaëc aên côm buïi, phaûi chòu söï quaûn lyù veà giôø giaác... Nhöõng ñieàu naøy coù theå hoøan toaøn traùi ngöôïc vôùi moâ hình vaên hoùa ôû gia ñình hay queâ nhaø. Vaø hoï ta buoäc phaûi hoïc hoûi vaø thích nghi. Vaø daàn daàn giöõa nhöõng con ngöôøi trong KTX hình thaønh moät moâ hình haønh ñoäng môùi: aên, uoáng, nguû nghæ, hoïc taäp, vui chôi, baïn beø, yeâu ñöông, v.v.. Nhöõng caùi naøy goäp laïi thaønh moät loaïi vaên hoùa, vöøa cuõ laïi vöøa môùi, vaên hoùa kyù tuùc xaù. Beân caïnh ñoù, caùc tö töôûng veà vaên hoùa khoâng luoân truøng khôùp vôùi öùng xöû hieän thöïc. Ví duï ngöôøi Vieät Nam coù tinh thaàn yeâu nöôùc, nhöng vaãn coù keû laøm tai sai cho giaëc. Trong vaên hoùa, nhöõng quan nieäm cuûa chuùng ta veà caùi gì neân laøm vaø caùi gì khoâng neân laøm thöôøng mang hình thöùc lyù töôûng. Nhöõng caùi gì ñöôïc goïi laø vaên hoùa thì ñöôïc moïi ngöôøi quan nieäm laø ñuùng nhöng trong thöïc teá khoâng phaûi ai cuõng thöïc hieän theo quan nieäm ñoù. Vaên hoùa coù tính chaát thoûa maõn nhu caàu vì caùc moâ hình öùng xöû thöôøng ñöa ra nhöõng phöông thöùc laøm thoûa maõn nhu caàu (aên, uoáng, xaây nhaø, laäp gia ñình...). Ñeå thoûa maõn côn ñoùi thì ta phaûi aên, muoán coù cuoäc soáng tieän nghi thì ta phaûi xaây nhaø ñeïp vaø hieän ñaïi. Hoaëc tröôùc ñaây, muoán baûo toàn taøi saûn thì anh em hoï ngöôøi Trung Quoác coù theå cöôùi nhau, hay thaäm chí gaàn ñaây ôû AÁn Ñoä ngöôøi em trai choàng phaûi cöôùi chò daâu sau khi anh trai mình maát... Vaán ñeà laø vaên hoùa luoân thích öùng vôùi söï thay ñoåi cuûa thôøi ñaïi vaø moâi tröôøng xaõ hoäi. Tìm hieåu ñöôïc söï thay ñoåi veà vaên hoùa cuûa moät xaõ hoäi nhaát ñònh, chuùng ta coù theå phaàn naøo ñaùnh giaù ñöôïc nhöõng bieán chuyeån trong caùc giai ñoaïn phaùt trieån cuûa xaõ hoäi ñoù. 11 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  12. lOMoARcPSD|16911414 V. VAÊN HOÙA PHUÏ 1. Vaên hoùa phuï laø gì? Caùc nhoùm xaõ hoäi luoân luoân coù nhöõng moâ hình öùng xöû rieâng bieät mang neùt ñaëc thuø cuûa mình, töùc laø coù neùt vaên hoùa rieâng, hay ta coøn goïi laø vaên hoùa phuï. Ví duï: vaên hoùa phuï cuûa nhoùm söû duïng ma tuùy, cuûa moät baêng cöôùp, hoaëc cuûa moät nhoùm sinh vieân chuoäng xe Vespa, moät nhoùm thaønh vieân cuûa dieãn ñaøn online....Ngoaøi ra, coøn coù theå keå ñeán caùc hình thöùc vaên hoùa phuï khaùc nhö phöông ngoân, tieáng loùng, y phuïc, moùn aên, aâm nhaïc... Chuùng ta coù theå tìm thaáy söï ñoàng tình trong loøng nhöõng vaên hoùa phuï. Nhöng chuùng ta cuõng coù theå tìm thaáy nhieàu baát doàng giöõa nhöõng vaên hoùa phuï vôùi nhau hoaëc giöõa vaên hoùa phuï vôùi toaøn xaõ hoäi noùi chung. Söï töông taùc hay xung ñoät giöõa caùc vaên hoùa naøy coù theå laø ñieåm maáu choát ñeå tìm hieåu veà haønh vi con ngöôøi, ví duï ñeå nghieân cöùu taïi sao moät nhoùm ñoái töôïng coù khuynh höôùng phaïm toäi, hoaëc khuynh höôùng quaäy phaù trong nhaø tröôøng... 2. Moät soá loaïi hình vaên hoùa phuï Vaên hoùa phuï ma tuùy (cuûa giôùi huùt ma tuùy) hay vaên hoùa phuï mafia laø nhöõng daïng vaên hoùa ñoái nghòch vôùi nhöõng giaù trò vaø nguyeân taéc cuûa xaõ hoäi. Khoâng phaûi moïi vaên hoùa phuï ñeàu laø vaên hoùa ñoái nghòch. Do ñoù, caàn tìm hieåu kyõ veà söï khaùc bieät veà vaên hoùa, phaân tích nhöõng heä quaû vaø nguyeân nhaân cuûa chuùng ñeå traùnh ñöa ra nhöõng ñaùnh giaù sai laàm khi gaëp nhöõng khaùc bieät veà vaên hoùa trong giao löu giöõa caùc truyeàn thoáng vaên hoùa khaùc nhau. 12 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  13. lOMoARcPSD|16911414 CHƯƠNG III: XÃ HỘI HÓA VÀ QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH NHÂN CÁCH I. XÃ HỘI HÓA LÀ GÌ? 1. Khái niệm Một đứa trẻ sinh ra không mang sẵn bản chất xã hội, mà chỉ có các phản xạ bẩm sinh. Theo thời gian, cùng với quá trình phát triển thể chất, đứa trẻ dần dần học được từ bố mẹ và những người xung quanh cách sử sự. Quá trình hình thành ý thức trong cách ứng xử của đứa trẻ này được gọi là quá trình xã hội hóa. Hay nói cách khác, quá trình xã hội hóa là quá trình mà trong đó chúng ta có thể tiếp nhận nền văn hóa của xã hội, có thể học được cách suy nghĩ và ứng xử hợp với đặc trưng của xã hội. Trong quá trình xã hội hóa, cá nhân thu thập kinh nghiệm xã hội và học các chuẩn mực, khuôn mẫu một cách tự nhiên mà không chống đối lại được. Ví dụ: một đứa trẻ được cha mẹ dạy cho cách ăn uống, tư thế ngồi, ăn, giao tiếp như khi ai cho cái gì phải cảm ơn, nếu không sẽ bị khiển trách. Mỗi cá nhân được xã hội mặc cho một chiếc áo văn hóa phù hợp theo cách nhìn của xã hội với từng nơi, từng thời điểm và từng giai đọan của cuộc sống. Tuy nhiên, cá nhân không có quyền tự chọn chiếc áo văn hóa đó. Khi cá nhân phát triển đến một lúc nào đó, cá nhân không chỉ tiếp thu những kinh nghiệm xã hội mà còn tham gia vào quá trình sáng tạo ra các kinh nghiệm xã hội. 2. Định nghĩa xã hội hóa Theo Neil Smelser (Mỹ), xã hội hóa là “quá trình mà trong đó cá nhân học cách thức hành động tương ứng với vai trò của mình để phụ vụ tốt cho việc thực hiện các mô hình hành vi tương ứng với hệ thống vai trò mà cá nhân phải đóng trong cuộc đời mình”. Trong ñònh nghóa naøy, vai troø caù nhaân trong quaù trình xaõ hoäi hoaù chæ giôùi haïn trong vieäc tieáp nhaän caùc kinh nghieäm, giaù trò, chuaån möïc. Neil Smelser chöa ñeà caäp ñeán khaû naêng saùng taïo cuûa caù nhaân maø lòch söû ñaõ chöùng minh. Nhöõng nhaø tö töôûng ñaõ taïo ra haøng loaït nhöõng chuaån möïc, giaù trò…coù nhöõng giaù trò ñöôïc theå hieän trong quoác gia, coù nhöõng giaù trò ñöôïc theå hieän treân toaøn theá giôùi, ñoù laø nhöõng nhaø chính trò, nhaø giaùo duïc hoïc, nhöõng nhaø vaên hoaù noåi tieáng. Fichter ( nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc ngöôøi Myõ khaùc) ñaõ xem “ xaõ hoäi hoaù laø moät quaù trình töông taùc giöõa ngöôøi naøy vaø ngöôøi khaùc, keát quaû laø moät söï chaáp nhaän nhöõng khuoân maãu haønh ñoäng vaø söï thích nghi vôùi nhöõng khuoân maãu” Nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi Nga G.Andreeva, ñaõ neâu ñöôïc caû hai maët cuûa quaù trình xaõ hoäi hoaù . Theo baø, xaõ hoäi hoaù laø quaù trình hai maët. Moät maët, caù nhaân tieáp nhaän kinh nghieäm xaõ hoäi baèng caùch thaâm nhaäp vaøo xaõ hoäi, vaøo heä thoáng xaõ hoäi ; Maët khaùc, caù nhaân taùi saûn xuaát moät caùch chuû ñoäng baèng caùc moái quan heä thoâng qua vieäc hoï tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng vaø thaâm nhaäp vaøo caùc quan heä xaõ hoäi. Nhö vaäy caù nhaân trong xaõ hoäi hoaù, khoâng chæ laø söï thu nhaän kinh nghieäm xaõ hoäi, maø coøn chuyeån hoaù noù thaønh nhöõng giaù trò, xu höôùng cuûa caù nhaân ñeå tham gia taùi taïo “saûn xuaát” chuùng trong xaõ hoäi. Maët thöù nhaát cuûa quaù trình xaõ hoäi hoaù, laø söï thu thaäp kinh nghieäm xaõ hoäi ñeå hình thaønh nhaân caùch, caù tính cuûa mình. Maët thöù hai cuûa quaù trình xaõ hoäi hoùa laø caùch con ngöôøi theå hieän söï taùc ñoäng cuûa con ngöôøi trôû laïi moâi tröôøng thoâng qua haønh ñoäng cuûa mình, ñoù laø luùc con ngöôøi theå hieän nhaân caùch, hay caùi toâi cuûa hoï. Nhö ta ñaõ noùi ôû treân, xaõ hoäi hoaù laø moät quaù trình, vaäy thì noù coù baét ñaàu, coù dieãn bieán vaø coù keát thuùc. 3. Caùc giai ñoaïn cuûa quaù trình xaõ hoäi hoaù. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc gaàn nhö ñaõ thoáng nhaát vôùi nhau 3 giai ñoaïn cuûa xaõ hoäi hoaù (tuy nhieân, moãi tröôøng phaùi coù söï ñaùnh giaù khaùc nhau veà taàm quan troïng cuûa töøng giai ñoaïn): 13 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  14. lOMoARcPSD|16911414 Giai ñoaïn xaõ hoäi hoaù ban ñaàu cuûa ñöùa treû trong gia ñình: Moâi tröôøng gia ñình laø moâi tröôøng xaõ hoäi hoùa quan troïng baäc nhaát cuûa caù nhaân, bôûi vì haàu heát caù nhaân ñeàu sinh ra vaø lôùn leân trong gia ñình, chòu söï giaùo duïc veà nhöõng quan nieäm ñuùng, sai cuûa rieâng gia ñình vaø caùc phöông caùch öùng xöû chuaån bò cho vieäc gia nhaäp xaõ hoäi lôùn hôn. Coù theå xem gia ñình nhö moät tieåu vaên hoùa, vôùi neàn giaùo duïc, loái soáng, truyeàn thoáng cuûa gia ñình, v.v.. maø caù nhaân seõ tieáp nhaän caùc ñaëc ñieåm naøy. Tuy nhieân, söï aûnh höôûng cuûa gia ñình thöôøng laø khoâng chính thöùc vaø khoâng coù chuû ñích, vì noù laø saûn phaåm cuûa söï töông taùc qua laïi giöõa nhöõng ngöôøi soáng gaàn guõi nhau veà maët tinh thaàn vaø theå chaát. Söï tieáp thu trong giai ñoaïn ñaàu cuûa quaù trình xaõ hoäi hoùa naøy khoâng ñôn thuaàn thoâng qua nhöõng lôøi raên daïy, maø coøn thoâng qua caùc haønh vi cuûa thaønh vieân trong gia ñình1. Giai ñoaïn xaõ hoäi hoaù dieãn ra trong nhaø tröôøng: Döôùi maùi tröôøng, treû con ñöôïc hoïc taäp vaø vui chôi vaø daàn daàn trôû thaønh moät con ngöôøi cuûa xaõ hoäi thoâng qua hoaït ñoäng thu nhaän nhöõng kieán thöùc ban ñaàu veà yù thöùc traùch nhieäm vaø xaõ hoäi, thoâng qua giao tieáp vaø daàn daàn hình thaønh caùc moái quan heä xaõ hoäi. Theo caùc nhaø xaõ hoäi hoïc, tröôøng lôùp khoâng chæ ñôn thuaàn laø cô sôû ñeå truyeàn ñaït kieán thöùc khoa hoïc cô baûn veà töï nhieân, vaên hoùa – kinh teá – xaõ hoäi laøm neàn taûng cho cuoäc soáng sau naøy, maø coøn laø caùc cô quan xaõ hoäi chính yeáu. Khi ñöùa treû ñeán tröôøng, noù khoâng chæ hoïc caùc kieán thöùc, maø hoïc caû nhöõng qui taéc vaø caùch thöùc xaùc ñònh haønh vi. Giai ñoaïn con ngöôøi thöïc söï böôùc vaøo xaõ hoäi ñeå ñaûm nhaän vai troø maø hai giai ñoaïn tröôùc ñaõ ñöôïc chuaån bò ñaày ñuû. Luùc naøy, caù nhaân tham gia vaøo xaõ hoä thöôøng döôùi daïng thaønh vieân cuûa nhoùm (töø nhoùm sinh vieân, nhoùm coù cuøng sôû thích, nhoùm nghieân cöùu, saùng taùc, nhoùm laäp trình vieân treû... ñeán thaønh vieân cuûa caùc hoäi ñoaøn, caùc toå chöùc chính thoáng cuûa xaõ hoäi). Luùc naøy, quaù trình xaõ hoäi hoùa cuûa caù nhaân ñöôïc theå hieän thoâng qua caùc chuaån möïc chính thöùc (cuûa xaõ hoäi) hay khoâng chính thöùc (cuûa nhoùm). Ñaây laø moät quaù trình phöùc taïp vaø choàng cheùo hôn nhieàu so vôùi hai giai ñoaïn tröôùc, vaø thöôøng laø moät quaù trình lieân tuïc vaø keùo daøi ñeán suoát ñôøi. Trong quaù trình naøy, caù nhaân thöïc hieän moät luùc nhieàu vai troø khaùc nhau trong caùc nhoùm xaõ hoäi vaø trong toaøn xaõ hoäi (laøm choàng, vôï, hay trôû thaønh caùn boä coâng chöùc nhaø nöôùc…). Chính giai ñoaïn naøy caù nhaân phaùt huy khaû naêng saùng taïo cuûa mình nhieàu nhaát Ranh giôùi giöõa caùc giai ñoaïn treân khoâng phaûi luùc naøo cuõng roõ raøng maø chæ mang tính öôùc leä. Töùc laø noù khoâng ñöôïc phaân chia moät caùch raïch roøi theo kieåu giai ñoaïn naøy keát thuùc thì giai ñoaïn khaùc môùi ñöôïc baét ñaàu. Vì trong thöïc teá cuoäc soáng, caù nhaân coù theå ñaõ ñi laøm, ñaõ coù gia ñình, nhöng vaãn tieáp tuïc hoïc taäp vaø coù nhieàu vaán ñeà phöùc taïp naûy sinh ôû cô quan hay trong quan heä vôï choàng, hoï vaãn tìm ñeán cha meï ñeå tìm moät lôøi khuyeân. Nhö vaäy, quaù trình xaõ hoäi hoaù chæ chaám döùt khi cuoäc soáng cuûa chuùng ta chaám döùt maø thoâi. II. SỰ HÌNH THÀNH CÁI TÔI CỦA CÁ NHÂN Thông qua quá trình xã hội hóa, mỗi cá nhân dần dần nhập tâm những giá trị và chuẩn mực xã hội và dần dần biến chúng thành những giá trị chuẩn mực của riêng mình. Sự cá nhân hóa các giá trị chân lý, xã hội và qui tắc ứng xử để biến con người thành chủ thể xã hội này chính là quá trình hình thành “cái tôi” của con người, hay nói cách khác, “cái tôi” chính là kết quả của quá trình xã hội hóa. 1. Cơ sở hình thành cái tôi của con người Người ta thường đề cập đến “Cái tôi” nhằm nói kinh nghiệm của các cá nhân trong quá trình xã hội hóa cũng như những đặc trưng nhân cách của cá nhân ấy trong quá trình tương tác xã hội. Theo 1 Ñieàu naøy giaûi thích taïi sao coù hieän töôïng “soùng tröôùc ñoå ñaâu soùng sau ñoå ñoù”, hay cha meï ñoái xöû theá naøo ñoái vôùi cha meï mình thì con caùi sau naøy cuõng ñoái xöû vôùi mình theo caùch nhö vaäy. 14 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  15. lOMoARcPSD|16911414 lý thuyết biểu tượng của George H. Mead, những tương tác biểu tượng là trung tâm của các tác động hỗ tương trong xã hội và chính nó qui định kinh nghiệm xã hội đối với cá nhân. Theo Talcot Parsons (1954), ứng xử của con người thường dựa trên 4 cấp độ:  Cấp độ văn hóa, liên quan đến những truyền thống, chẳng hạn như thiết chế hay các giá trị chuẩn mực  Cấp độ xã hội, liên quan đến tổ chức và bao hàm những khái niệm như nhóm, địa vị, vai trò…  Cấp độ nhân cách, gắn liền với cái tôi và những khái niệm mô tả về cái tôi cũng những những kinh nghiệm cá nhân.  Cấp độ cá nhân, liên hệ tới sinh vật sinh lý, cơ thể. Bốn cấp độ trên đều thuộc khía cạnh ứng xử của con người, và qua quá trình xã hội hóa, con người sẽ không ngừng học tập, cải thiện mình để lĩnh hội được những kỳ vọng đối với hành vi và giá trị mà xã hội đó thừa nhận. Tuy nhiên, sự kiểm soát của xã hội bằng các chế tài chỉ là từ bên ngoài (ngọai tại), các thành viên trong xã hội luôn tự tìm cách điều chỉnh hành vi của mình để phù hợp với những phản ứng đã được trù liệu trước. 2. Sự phát triển của cái tôi Sự phát triển của cái tôi, theo lý thuyết biểu tượng, là quá trình cá nhân học hỏi để đáp ứng lại các kì vọng của người khác về cách thức họ đánh giá bản thân và thể hiện mình. Cái tôi được phát triển thông qua sự tác động qua lại với những người khác, được họ đánh giá, hướng dẫn. Cái tôi mang tính phản chiếu và được Cooley (1922) mô tả thông qua hình tượng cái tôi trong gương: “cá nhân thực hiện hành vi nào đó và có thể tự quan sát hành vi của mình thông qua phản ứng của cá nhân khác, sau đó lí giải những đánh giá phản ứng đó về những hành vi của mình”. Nhờ đó, cá nhân hiểu được cái tôi của mình và phản ứng tương đối với những đánh giá (dù chính xác hay không), bằng sự xấu hổ hoặc giận dữ (khi nhận được những phản ứng tiêu cực), hoặc tự hào (khi nhận được phản ứng tích cực. Những phản ứng của người khác là cơ sở cho sự đánh giá lại bản thân mình, và cũng là cơ sở để cá nhân ý thức về chính bản thân mình (cái tôi). 4. Một số lí thuyết về sự hình thành cái tôi - Lý thuyết sinh học xã hội: cho rằng những yếu tố di truyền đóng vai trò quyết định hành động con người, ví dụ như quan điểm về phân loại chủng tộc cho rằng sự khác biệt chủng tộc quyết định sự khác biệt trong trí lực, sức kkhỏe của con người và vì vậy có người thông minh, có người ngu đần. Những quan điểm này dễ dàng bị bác bỏ bằng phát triển phản xạ có điều kiện, và những nghiên cứu về lí thuyết hành vi cho thấy quá trình xã hội hóa mới là quan trọng (ví dụ: những đứa trẻ bị cô lập không phát triển bình thường được), yếu tố sinh vật chỉ đóng vai trò là điều kiện cần nhưng chưa đủ quyết định hành vi của con người. - Lý thuyết hình thành hân cách theo lứa tuổi: Theo Jean Piaget (1896-1980), quá trình hình thành nhân cách của con người trải qua 4 giai đoạn: (1) Giai đọan cảm giác (0-2 tuổi), nhận thức thị giác bằng các giác quan qua tiếp xúc mang tính vật chất; (2) Giai đoạn tiền thao tác (2-7 tuổi), nhận thức thông qua biểu tượng và ngôn ngữ, đứa trẻ phân biệt tư tưởng và thực tại khách quan bằng cách cho mình là trung tâm; (3) Giai đoạn thao tác cụ thể (7-11 tuổi), bắt đầu lý luận nhưng dựa vào những tình huống cụ thể chứ chưa nâng lên mức trừu tượng; (4) Giai đoạn lý luận hình thức (11 tuổi trở lên), có tư duy trừu tượng cao, có thể hình dung khả năng của thực tế. - Lý thuyết Freud: do Etik Emikson sáng lập (ông là học trò của Freud), chú ý đến quá trình học hỏi trong việc hình thành nhân cách con người. Ông cho rằng sự hình thành cái tôi của con người là một quá trình xã hội, trong đó cá nhânlựa chọn và cố gắng bắt chước hành vi người lớn hoặc những người mình ngưỡng mộ (quá trình cố gắng đồng nhất hóa – Identification). Quá trình này kéo dài suốt cuộc đời của con người, nhưng những khía cạnh cơ bản nhất và quan trọng nhất được hình thành từ thời ấu thơ. - Lý thuyết về đạo đức, do Lowtence Kolbeng (học trò của Jean Piaget) sáng lập, chú ý quá trình hình thành nhân cách về mặt đạo đức, thông qua 3 giai đoạn: (1) Giai đoạn tiền qui ước, trong đó hành vi đạo đức cá nhân chịu sự chi phối của các tiêu chuẩn chế tài (khen thưởng hay trừng 15 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  16. lOMoARcPSD|16911414 phạt); (2) Giai đọan qui ước, hiểu được cái đúng cái sai của luật lệ hay luật pháp; (3) Giai đoạn hậu qui ước, cá nhân phân biệt được những qui chuẩn của luật pháp và các nguyên tắc đạo đức. Lí thuyết này bị phê phán là không chú trọng đến sự khác biệt giữa các nền văn hóa và khác biệt giới tính. - Lý thuyết tương tác biểu tượng về sự hình thành cái tôi (George Herbert Mead khởi xướng năm 1934): đưa ra sự giải thích về cách thức cá nhân học tập để đáp ứng lại các kỳ vọng của người khác và cách thức họ tự đánh giá về bản thân mình mỗi khi bị phản ứng. Cái tôi hình thành nhờ sự tương tác với người khác và nó quyết định cách thức hành động trong quan hệ xã hội. cái tôi vừa là chủ thể (vì là tác nhân của hành động), vừa là đối tượng (vì có thể nhìn chính mình qua phản ứng của người khác). Quá trình này được phân tích thông qua khái niệm phản ứng “cái tôi trong gương”, theo đó (1) cá nhân thực hiện hành vi và được mọi người xung quan quan sát và phản ứng lại, (2) cá nhân tiếp nhận và lý giải những phản ứng của người khác đối với ứng xử của mình, (3) sau đó, cá nhân phản ứng lại với những đánh giá của những người khác bằng sự kiêu hãnh hay xấu hổ. - Trong khuôn khổ của lý thuyết tương tác biểu tượng, G. Mead còn đề ra những khái niệm về “những người khác nói chung”, và “những người khác có ý nghĩa”: Khi cá nhân sống trong xã hội và được kì vọng một số vai trò nào đó. Kết hợp những vai trò được kỳ vọng này được gọi là “những người khác nói chung”, theo đó khi cá nhân đóng một vai trò nào đó, cá nhân cũng coi mình như người khác (ví dụ: cô bé đóng vai cô bảo mẫu để chăm sóc các búp bê) và thông qua đó làm cá nhân hiểu người khác hơn (cô bé khi đóng vai cô bảo mẫu phải làm những công việc phù hợp với vai trò bảo mẫu, từ đó hình thành ý niệm về thái độ, hành vi ứng xử của người bảo mẫu). Tuy nhiên, đối với những người có khả năng tạo ra ảnh hưởng đối với hành vi của cá nhân (cha mẹn, anh chị, bản thân, thầy cô), cá nhân ý thức về những người này như là “những người khác có ý nghĩa”, và cố gắng làm điều gì đó để vừa lòng họ, mong muốn tuân theo lời khuyên hay hướng dẫn của họ, từ đó hình thành nhân cách. III. VAI TROØ VAØ ÑÒA VÒ XAÕ HOÄI Lieân quan chaët cheõ vôùi söï hình thaønh veà caùi toâi, yù thöùc cuûa con ngöôøi veà ñòa vò vaø vai troø cuûa mình trong xaõ hoäi coù aûnh höôûng raát quan troïng ñeán haønh vi cuûa hoï. 1. Ñòa vò xaõ hoäi: Theo quan nieäm xaõ hoäi hoïc, ñòa vò xaõ hoäi laø vò theá phaûn aùnh moät vò trí trong xaõ hoäi cuûa caù nhaân naøo ñoù. Moãi vò theá quyeát ñònh choã ñöùng cuûa moãi caù nhaân trong xaõ hoäi vaø moái quan heä cuûa caù nhaân ñoù vôùi nhöõng ngöôøi khaùc. Noù laø söï ñaùnh giaù cuûa coäng ñoàng xaõ hoäi ñoái vôùi caù nhaân, bieåu thò söï kính neå, troïng thò cuûa coäng ñoàng ñoái vôùi caù nhaân do thaâm nieân ngheà nghieäp , taøi naêng, ñöùc ñoä, tuoåi taùc taïo neân. Moät caù nhaân coù theå coù nhieàu vò theá xaõ hoäi tuyø theo caù nhaân ñoù tham gia hoaït ñoäng trong nhieàu toå chöùc xaõ hoäi khaùc nhau. Tuy nhieân, vò theá xaõ hoäi bao giôø cuõng coù moät vò trí then choát maø caù nhaân gaén boù hoaëc chuyeân traùch. Theo quan nieäm xaõ hoäi hoïc thì ñòa vò xaõ hoäi coù theå chia thaønh hai loaïi: Ñòa vò gaùn: laø vò theá töï nhieân theá maø con ngöôøi ñöôïc gaén bôûi nhöõng thieân chöùc, nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn maø hoï khoâng theå töï kieåm soaùt ñöôïc nhö treû hay giaø, nam hay nöõ… Ñòa vò ñaït ñöôïc: laø vò theá xaõ hoäi, phuï thuoäc vaøo nhöõng ñaëc ñieåm maø trong moät chöøng möïc nhaát ñònh caù nhaân coù theå kieåm soaùt ñöôïc, noù phuï thuoäc vaøo söï noã löïc phaán ñaáu vaø nghò löïc cuûa baûn thaân nhö anh coù theå trôû thaønh kyõ sö hay baùc só hay giaùm ñoác… 16 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  17. lOMoARcPSD|16911414 2. Vai troøxaõ hoäi Vai troø cuûa caù nhaân nhö laø moät vai dieãn treân saân khaáu, trong ñoù haøm chöùa moät hoaëc nhieàu chöùc naêng maø caù nhaân aáy phaûi ñaûm traùch tröôùc xaõ hoäi. Vai troø töùc laø taäp hôïp caùc chuaån möïc haønh vi, quyeàn lôïi vaø nghóa vuï ñöôïc gaén lieàn vôùi moät vò theá xaõ hoäi nhaát ñònh. Coù 5 loaïi vai troø xaõ hoäi maø caù nhaân thöôøng ñaûm traùch: (1) Vai troø ñònh cheá laø vai troø caù nhaân ñoùng phaûi theo caùch thöùc nhaát ñònh mang tính cheá taøi cuûa haønh ñoäng theo khuoân maãu ñaõ ñöôïc vaïch saün cuûa moät toå chöùc chính trò-xaõ hoäi naøo ñoù. (2) Vai troø thoâng thöôøng laø vai troø caù nhaân baét chöôùc hoïc hoûi moät caùch ñôn giaûn. (3) Vai troø kyø voïng laø vai troø caù nhaân ñaûm nhieäm thì ñöôïc nhieàu ngöôøi mong ñôïi vaø caù nhaân ñoù caàn phaûi ñaùp öùng söï mong ñôïi ñoù. (4) Vai troø gaùn laø vai troø do moät toå chöùc xaõ hoäi hay moät nhoùm xaõ hoäi gaùn cho caù nhaân. (5) Vai troø töï choïn laø vai troø tuyø theo yù muoán cuûa caù nhaân. Khi caù nhaân thöïc hieän vai troø, töùc laø anh ta ñang thöïc hieän nhöõng haønh vi thöïc teá öùng vôùi moät ñòa vò xaõ hoäi ñang chieám giöõ (ví duï: sinh vieân hoïc baøi, ñi hoïc, nghieân cöùu tìm hieåu theâm). Vaø ngöôøi ta seõ khoâng gioâng nhau trong vieäc thöïc hieän caùc vai troø cuûa mình (ví duï: khoâng phaûi sinh vieân naøo cuõng chaêm chæ hoïc haønh). Moãi caù nhaân coù theå coù nhieàu vai troø, taïo thaønh taäp hôïp nhöõng vai troø (ví duï: giaûng vieân vöøa coù vai troø cuûa ngöôøi thaày, ngöôøi nghieân cöùu, ñoàng nghieäp, thaønh vieân trong gia ñình…). Ñoâi khi, trong cuoäc soáng caù nhaân buoäc phaûi ñaûm nhieäm nhieàu vai troø khaùc nhau cuøng moät luùc (ví duï: moät nöõ giaùm ñoác vöøa ñieàu haønh moät coâng ty, vöøa laø ngöôøi meï, ngöôøi vôï…). Maâu thuaån coù theå phaùt sinh khi caùc vai troø naøy xung ñoät vôùi nhau veà yeâu caàu thôø i gian, hieäu quaû laøm vieäc… gaây neân söï xung ñoät vai troø (khi cuøng luùc naém giöõ nhieàu vai troø) hoaëc caêng thaúng vai troø (khi caù nhaân nhaän thaáy khoâng theå ñaûm nhieäm noåi vai troø ñöôïc troâng ñôïi). Nhìn chung, vò theá vaø vai troø cuûa caù nhaân trong xaõ hoäi baét nguoàn töø vò trí kinh teá, chính trò, xaõ hoäi cuûa hoï, töø ñòa vò cuûa caùc caù nhaân thuoäc caùc giai caáp vaø caùc nhoùm xaõ hoäi khaùc maø quy ñònh neân. Moãi caù nhaân coù nhieàu vò theá vaø vai troø khaùc nhau ôû gia ñình, ngoaøi xaõ hoäi…vaø tuyø theo vai troø cuûa mình maø caù nhaân seõ coù caùch öùng xöû, haønh vi, taùc phong, haønh ñoäng töông öùng vôùi vai troø maø caù nhaân ñaûm traùch. Caùc yeáu toá coù theå aûnh höôûng ñeán vò theá vaø vai troø cuûa caù nhaân trong xaõ hoäi bao goàm thu nhaäp, uy theá ngheà nghieäp, trình ñoä hoïc vaán, chuûng toäc, … Chöông IV: TOÅ CHÖÙC VAØ THIEÁT CHEÁ XAÕ HOÄI I. Nhoùm xaõ hoäi Nhoùm xaõ hoäi laø moät taäp hôïp ngöôøi coù lieân heä vôùi nhau, veà vò theá, vai troø, nhu caàu lôïi ích vaø nhöõng ñònh höôùng giaù trò nhaát ñònh. Moãi nhoùm xaõ hoäi ñöôïc hình thaønh coù moät kieåu ñaëc tröng quan heä khaùc nhau. Nhoùm laø nhöõng boä phaän höõu cô, ñeå caáu thaønh neân xaõ hoäi. Tuyø theo caùch phaân chia, xaõ hoäi hoïc phaân theo nhieàu loaïi hình, caùc ñoä khaùc nhau. Nhoùm theo nghóa heïp laø nhoùm nhoû, nhoùm theo nghóa roäng laø nhoùm lôùn. Ñeå thaønh laäp nhoùm, tröôùc heát phaûi coù 2 tieâu chuaån: - Soá ñoâng caù nhaân: hai hoaëc ba ngöôøi trôû leân - Haønh ñoäng cuûa moãi caù nhaân trong nhoùm phaûi coù yù nghóa vôùi phaûn öùng cuûa nhöõng ngöôøi khaùc (söï taùc ñoäng töông hoã) Taát caû caù nhoùm ñeàu coù caùc ñaëc tröng bao goàm: tö caùch thaønh vieân, vai troø, ñòa vò, chuaån möïc, cheá taøi vaø muïc tieâu roõ raøng. Trong ñoù, öùng vôùi moãi nhoùm, caùc ñaëc tröng naøy laø hoaøn toøan 17 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  18. lOMoARcPSD|16911414 ñaëc tröng vaø khaùc bieät nhau. Theo GS. TS C.H.Cooley (1999, ngöôøi ñaàu tieân phaân loïai nhoùm), thì nhoùm coù theå bao goàm nhoùm sô caáp hoaëc thöù caáp, nhoùm töï nguyeän hay khoâng töï nguyeän: Nhoùm sô caáp: Nhoùm töông ñoái nhoû, caùc caù nhaân coù quan heä tröïc tieáp gaàn guõi (ví duï: gia ñình, baïn beø ngang haøng). Ñaëc tröng cuûa nhoùm naøy laø coù söï ñoàng nhaát giöõa caùc thaønh vieân cuûa nhoùm, haønh ñoäng mang tính töï phaùt, caùc cheá taøi khoâng chính thöùc, quan heä mang tính caù nhaân vaø muïc tieâu khoâng roõ raøng. Nhoùm thöù caáp: Nhoùm coù soá löôïng thaønh vieân lôùn hôn, moái quan heä giöõa caùc thaønh vieân khoâng tröïc tieáp. Caùc chuaån möïc vaø qui taéc öùng xöû, toå chöùc döïa treân quan heä vai troø vaø ñòa vò. Söï ñoàng nhaát giöõa caù thaønh vieân thaáp hôn nhoùm sô caáp. Cheá taøi mang tính chính thöùc, muïc tieâu roõ raøng, söï bieán thieân bò haïn cheá. Ví duï: coâng ñoøan, ñoøan thanh nieân, taäp theå… Trong söï hình thaønh nhoùm, thuû lónh ñöôïc xem laø thaønh vieân coù uy tín nhieàu nhaát vaø quan troïng nhaát ñoái vôùi nhoùm. Coù hai hình thöùc thuû lónh: - Thuû lónh coâng vieäc: laø ngöôøi tröïc tieáp ñieàu haønh nhoùm, toå chöùc, höôùng daãn caùc thaønh vieân nhoùm hoaøn thaønh nhieäm vuï cuûa mình. Ñoù laø nhöõng ngöôøi coù kinh nghieäm vaø naêng löïc toå chöùc, khoâng nhaát thieát laø ngöôøi coù chuyeân moân gioûi nhaát - Thuû lónh tinh thaàn: laø ngöôøi coù khaû naêng taïo ñöôïc baàu khoâng khí vui veû, thoûai maùi, laøm dòu ñò khoâng khí caêng thaúng trong taäp theå, laø ngöôøi coù khaû naêng giaûi quyeát caùc maâu thuaån giöõa caùc thaønh vieân nhoùm. Thuû linh tinh thaàn khoâng nhaát thieát laø thuû lónh coâng vieäc. Trong thöïc teá, ôû moãi nhoùm hay taäp theå coù theå ñoàng thôøi toàn taïi song song hai daïng thuû lónh treân, nhöng cuõng coù theå chí coù moät ngöôøi ñöùng ñaàu ñaûm ñöông caû hai vieäc. Vaán ñeà naøy lieân quan caùch thöùc laõnh ñaïo moät nhoùm, theo ñoù ngöôøi ta chia ra laøm 3 loaïi: - Laõnh ñaïo kieåu ñoäc ñoùan: laõnh ñaïo chuû yeáu baèng caùc meänh leänh, buoäc moïi thaønh vieân trong nhoùm phaûi thöïc hieän. Kieåu laõnh ñaïo naøy thöôøng chæ coù theå ñaûm nhieäm vai troø thuû lónh trong coâng vieäc maø thoâi. - Laõnh ñaïo kieåu daân chuû: laõnh ñaïo khoâng baèng meänh leänh, ngöôøi thuû lónh chæ höôùng daãn, gôïi yù caùc yù töôûng, coøn caùc quyeát ñònh döïa treân söï löïa choïn vaø quyeát ñònh cuûa caû nhoùm. Ñaây laø caùc h laõnh ñaïo coù theå ñaûm nhieäm caû hai vai troø thuû lónh coâng vieäc vaø tinh thaàn. - Laõnh ñaïo thuï ñoäng: laø kieåu laõnh ñaïo chung chung, khoâng coù söï quyeát ñoùan. Söï quan taâm ñoâi khi khoâng lieân quan ñeán muïc tieâu cuûa nhoùm, taïo neân thieáu yù thöùc töï giaùc cuûa caùc thaønh vieân trong vieäc thöïc hieän muïc tieâu cuûa nhoùm. Nhìn chung, trong xaõ hoäi hieän ñaïi vaø phöùc taïp, caùc toå chöùc thöôøng lôùn vaø chöùa ñöïng nhieàu nhoùm nhoû khaùc nhau. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc khoâng nhöõng quan taâm ñeán hoaït ñoäng cuûa töøng nhoùm nhoû maø coøn quan taâm ñeán söï phoái hôïp vaø lieân quan laãn nhau. Ñieàu naøy lieân quan ñeán caùc thieát cheá xaõ hoäi, maø trong ñoù moãi caù nhaân phaûi töï ñieàu chænh öùng xöû cuûa mình sao cho phuø hôïp vôùi nhu caàu cuûa baûn thaân, cuûa nhoùm, vaø cuûa taäp ñoøan lôùn hôn. II. Thieát cheá xaõ hoäi ( social institution) Theo quan nieäm xaõ hoäi hoïc thì khaùi nieäm thieát cheá xaõ hoäi hay coøn goïi laø theå cheá xaõ hoäi coù theå theå hieän theo hai caùch: - Caùch thöùc toå chöùc xaõ hoäi vôùi toaøn boä boä khung cuûa xaõ hoäi do luaät phaùp taïo neân. - Thieát cheá xaõ hoäi duøng chæ moät taäp hôïp nhöõng giaù trò chuaån möïc, quy taéc, thoùi quen hay taäp tuïc ñöôïc aùp duïng trong xaõ hoäi vaø ñöôïc thöøa nhaän. Thieát cheá xaõ hoäi laø moät taäp hôïp beàn vöõng caùc giaù trò chuaån möïc, vò theá, vai troø vaø nhoùm vaän ñoäng xung quanh nhu caàu cô baûn cuûa xaõ hoäi. Noù laø moät toå chöùc nhaát ñònh cuûa söï hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø caùc quan heä xaõ hoäi ñöôïc thöïc hieän baèng moät heä thoáng cuûa caùc haønh vi con ngöôøi vôùi 18 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  19. lOMoARcPSD|16911414 caùc chuaån möïc vaø quy phaïm xaõ hoäi. Taát caû caùc thieát cheá ñeàu coù caùc quy taéc chuaån möïc, ñieàu luaät vaø caû cô cheá vaät chaát cuûa noù maø caùc nhoùm xaõ hoäi phaûi toân troïng, noù laø chaát keát dính giöõa caùc caù nhaân, caùc nhoùm xaõ hoäi vaø söï ñieàu tieát hoaït ñoäng cuûa chuùng. Trong moät xaõ hoäi, thöôøng toàn taïi 5 loaïi thieát cheá cô baûn laøm neàn moùng cho toaøn xaõ hoäi ñoù laø: gia ñình, giaùo duïc, toân giaùo, kinh teá vaø nhaø nöôùc ( chính trò). Moãi moät thieát cheá ñeàu coù chöùc naêng vaø nhieäm vuï roõ raøng cuûa noù. Caùc thieát cheá naøy toàn taïi trong moïi xaõ hoäi, nhöng hình thöùc cuûa caùc thieát cheá naøy khaùc nhau trong caùc xaõ hoäi khaùc nhau. Ñoù laø nhöõng hieän töôïng vaên hoaù, ñaõ phaûn aùnh ñöôïc nhöõng ñaëc tröng rieâng cuûa moãi xaõ hoäi . Söï naûy sinh thieát cheá xaõ hoäi, laø do ñieàu kieän khaùch quan nhaát ñònh, bieåu hieän ôû tính thoáng nhaát vôùi cô sôû kinh teá xaõ hoäi . Baûn thaân thieát cheá xaõ hoäi, coù söï ñoäc laäp töông ñoái vaø coù söï taùc ñoäng trôû laïi ñoái vôùi cô sôû kinh teá, xaõ hoäi. Toàn taïi trong xaõ hoäi, caùc thieát cheá tuy coù nhöõng ñaëc tröng rieâng veà chöùc naêng vaø nhieäm vuï, nhöng laïi lieân quan raát chaët cheõ vôùi nhau, taïo thaønh moät heä thoáng. Thuaät ngöõ heä thoáng, aùm chæ caùc moái quan heä qua laïi giöõa caùc boä phaän, aûnh höôûng vaø phuï thuoäc laãn nhau. Vì vaäy, chuùng ta coù theå deã daøng nhaän thaáy raèng, caùi gì xaûy ra ôû boä phaän naøy coù theå keùo theo söï bieán ñoåi trong caùc boä phaän khaùc (xem sô ñoà 1). 19 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
  20. lOMoARcPSD|16911414 Sô ñoà 1: Moái quan heä töông hoã giöõa caùc thieát cheá cô baûn trong xaõ hoäi TOÂN GIAÙO NHAØ NÖÔÙC Khaúng ñònh vaø cuûng coá heä Quy ñònh vaø söï toân troïng phaùp luaät, thoáng quoác gia phoái hôïp caùc hoaït ñoäng vaø dòch vuï GIA ÑÌNH Xaõ hoäi hoaù- thoaû maõn nhu caàu baûo veä vaø hoã trôï GIAÙO DUÏC KINH TEÁ Huaán luyeän caùc thaønh vieân caâu hoûi Saûn xuaát vaø phaân phoái haøng hoaù nhaèm veà nhöõng ñòa vò: ngöôøi tröôûng thoaû maõn nhu caàu cuûa caùc thaønh vieân thaønh, ngheà nghieäp trong xaõ hoäi 1. Thieát cheá toân giaùo (Religious Institution): Toàn taïi ôû haàu heát caùc xaõ hoäi, thieát cheá toân giaùo ñaùp öùng ñöôïc caùc nhu caàu cô baûn cuûa con ngöôøi maø caùc thieát cheá khaùc khoâng thöïc hieän ñöôïc. Thieát cheá toân giaùo ñaùp öùng moái quan taâm cô baûn cuûa con ngöôøi veà söï soáng vaø caùi cheát. Ñaùp öùng nhu caàu caên baûn cuûa con ngöôøi laø giaûi thích yù nghóa cuûa söï soáng. Thieát cheá toân giaùo coù caùc chöùc naêng sau ñaây: - Cung caáp moät heä thoáng caùc ñöùc tin ( set of beliefs) nhaèm giaûi thích, laøm saùng toû caùc söï kieän trong moâi tröôøng töï nhieân vaø xaõ hoäi maø khoâng theå giaûi thích baèng caùch khaùc. - Thoaû maõn nhu caàu caên baûn cuûa baèng caùch cung caáp cho con ngöôøi caùc toân chæ xöû theá, ñaïo ñöùc, vaø caùc nguyeân taéc chuû ñaïo cuûa moät haønh vi phuø hôïp. - Cung caáp moät heä thoáng caùc ñöùc tin ñeå giaûi thích caùc nguyeân nhaân vaø keát quaû cuûa tö caùch cuûa con ngöôøi ôû quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai. Noù traû lôøi caâu hoûi taïi sao con ngöôøi toàn taïi. - Hoã trôï veà maët tinh thaàn vaø an uûi khi con ngöôøi ñoái maët vôùi söï baáp beânh, lo laéng, thaát baïi, söï chaùn naûn, thaát voïng. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc xem toân giaùo nhö laø moät saûn phaåm cuûa con ngöôøi. Emile Durkheim, ngöôøi ñaõ nghieân cöùu toân giaùo cuûa caùc boä toäc ôû UÙc nhaán maïnh raèng toân giaùo hoaøn toaøn laø moät hieän töôïng xaõ hoäi ( social phenomenon). OÂng cho raèng nguoàn goác cuûa toân giaùo laø ñôøi soáng coäng ñoàng, vaø caùc tö töôûng, nghi thöùc toân giaùo bieåu tröng cho ñôøi soáng coäng ñoàng. Toân giaùo coù theå ñöôïc ñònh nghóa laø heä thoáng caùc ñöùc tin vaø nghi leã lieân quan ñeán caùc vaät linh thieâng (“ system of beliefs and practices relating to sacred things”). Marx coù caùch nhìn veà toân giaùo khaùc haún vôùi Durkheim. Durkheim quan nieäm toân giaùo, vôùi caùc nghi leå, nghi thöùc cuûa noù, nhö laø thöïc hieän moät chöùc naêng caàn thieát cho xaõ hoäi. Marx cho raèng, toân giaùo laø moät daïng cuûa nhaän thöùc sai laàm vaø laø moät coâng cuï ñeå bieän minh, hôïp thöùc hoaù quyeàn löïc cuûa giai caáp thoáng trò. Ñoái vôùi Marx, moät toân giaùo coù aûnh höôûng lôùn ôû baát kyø xaõ hoäi naøo cuõng laø toân giaùo cuûa giai caáp thoáng trò. Toân giaùo phaùt trieån nhö laø moät söï bieän minh cho söï toàn taïi cuûa baá bình ñaúng xaõ hoäi vaø uûng hoä cho vò trí ñaëc quyeàn ñaëc lôïi veà kinh teá, chính trò cuûa giai caáp caàm quyeàn. Marx xem toân giaùo nhö laø “thuoác 20 Downloaded by Nguynhavy Ha Vy (Ntkphuong205@gmail.com)
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

THÔNG TIN
TRỢ GIÚP
HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG
Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2