Báo cáo " Bàn về phương thức biểu đạt ý phủ định trong tiếng Hán và tiếng Việt "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:12

Thêm vào BST

Báo xấu

115
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tần suất sử dụng từ và câu phủ định trong tiếng Hán và tiếng Việt đều tương đối cao. Xét về tổng thể, có thể thấy được một số điểm giống nhau trong hai ngôn ngữ, nhưng khảo sát chi tiết cho thấy có sự khác biệt mang đặc điểm riêng của mỗi ngôn ngữ. Phương thức biểu đạt ý phủ định trong tiếng Hán và tiếng Việt cũng được coi là điểm khó cần chú ý đến trong dạy học tiếng Hán và tiếng Việt như một ngoại ngữ. ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo " Bàn về phương thức biểu đạt ý phủ định trong tiếng Hán và tiếng Việt "

Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 23 (2007) 155-166 Bàn về phương thức biểu đạt ý phủ định trong tiếng Hán và tiếng Việt Cầm Tú Tài* Khoa Ngôn ngữ và Văn hóa Trung Quốc, Trường Đại học Ngoại ngữ, Đại học Quốc gia Hà Nội, Đường Phạm Văn Đồng, Cầu Giấy, Hà Nội, Việt Nam Nhận ngày 03 tháng 12 năm 2007 Tóm tắt. Tần suất sử dụng từ và câu phủ định trong tiếng Hán và tiếng Việt đều tương đối cao. Xét về tổng thể, có thể thấy được một số điểm giống nhau trong hai ngôn ngữ, nhưng khảo sát chi tiết cho thấy có sự khác biệt mang đặc điểm riêng của mỗi ngôn ngữ. Phương thức biểu đạt ý phủ định trong tiếng Hán và tiếng Việt cũng được coi là điểm khó cần chú ý đến trong dạy học tiếng Hán và tiếng Việt như một ngoại ngữ. Bài viết tiến hành khảo sát, miêu tả, phân tích và so sánh phương thức diễn đạt ý phủ định trong tiếng Hán và tiếng Việt từ góc độ ngữ pháp và ngữ dụng, từ đó tìm ra điểm giống nhau và khác nhau trong việc sử dụng từ phủ định, từ ngữ có ý nghĩa phủ định và các phương thức dụng học để biểu đạt ý phủ định trong hai ngôn ngữ. Hy vọng nội dung nghiên cứu có thể cung cấp thêm tài liệu tham khảo, cũng như những gợi ý trong việc dạy học, phiên dịch, nghiên cứu tiếng Hán và tiếng Việt. khác biệt và mang đặc điểm riêng của mỗi 1. Mở đầu* ngôn ngữ. Do có tính đa dạng và phức tạp Biểu đạt ý phủ định thông qua phương như vậy, cho nên hiện tượng ngôn ngữ này tiện ngôn ngữ trong tiếng Hán và tiếng Việt cũng là điểm khó cần được chú trọng đúng tương đối đa dạng, tần suất sử dụng trong mức trong dạy học tiếng Hán và tiếng Việt giao tiếp thường rất cao. Trong tiếng Hán, như một ngoại ngữ. Bài viết tập trung khảo thường sử dụng các từ mang dấu hiệu phủ sát, phân tích và đối chiếu một số phương định, như: “ ” và “ ”, tương ứng với thức biểu đạt ý phủ định của tiếng Hán và một số từ “không”, “chẳng”, “chả” hoặc tiếng Việt từ góc độ ngữ nghĩa từ vựng, cú “chưa” trong tiếng Việt. Ngoài ra, còn sử pháp và ngữ dụng, qua đó tìm hiểu những dụng tới các từ ngữ và câu mang ý nghĩa phủ điểm giống nhau và khác nhau trong hai định khác. Chúng tôi nhận thấy, phương ngôn ngữ. Hy vọng nội dung nghiên cứu này, thức biểu đạt ý phủ định trong hai ngôn ngữ có thể cung cấp thêm tài liệu tham khảo cũng Hán - Việt quả là không đơn giản. Xét về như những gợi ý liên quan tới việc dạy học, tổng thể, từ hay câu diễn đạt ý phủ định phiên dịch, nghiên cứu tiếng Hán và tiếng trong hai ngôn ngữ có một số điểm giống Việt như một ngoại ngữ. nhau, nhưng khảo sát chi tiết cho thấy có sự ______ 2. Phương thức biểu đạt ý phủ định trong * ĐT: 84-4-8352877 tiếng Hán và tiếng Việt E-mail: camtutai@yahoo.com 155
156 Cầm Tú Tài / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 23 (2007) 155-166 2.1. Phương thức ngữ pháp Cùng mang sắc thái khẩu ngữ có các từ, như “chả”, “chớ” (tiếng Việt) và “ ” (tiếng Hán). 2.1.1. Sử dụng các từ mang dấu hiệu phủ định Trong tiếng Hán và tiếng Việt đồng thời còn xuất hiện hiện tượng một từ phủ định Qua khảo sát ngữ liệu chúng tôi nhận trong ngôn ngữ này có thể tương đương với thấy, hai ngôn ngữ đều sử dụng các từ mang hai hoặc trên hai từ phủ định trong ngôn ngữ dấu hiệu phủ định với tần suất tương đối cao, kia, như trong tiếng Hán, có thể tương ứng phạm vi xuất hiện tương đối rộng, như: với các từ phủ định “không”, “chẳng”, “chả”, trong tiếng Hán, “chưa” trong tiếng Việt. Ví dụ: tương ứng với các từ “không”, “chẳng”, (Chưa ai đến/Không ai (4) “chả”, “chưa”, “đừng”, “chớ” trong tiếng đến/Chẳng ai đến/Chả ai đến). Việt. Bên cạnh đó còn có các từ mang dấu “Đừng” đồng thời có thể diễn đạt bằng hiệu phủ định khác, xuất hiện với tần suất các từ “ ” trong tiếng Hán. thấp hơn, như: (đừng, chớ) (chưa, Ví dụ: không) (không, đừng, chớ) (không (5) Đừng nói gì nữa ( / / có) (không, đừng, chớ) (không ). phải) (không/ chưa hẳn) (chưa hề, Hiện tượng này cũng xảy ra với các từ chưa từng) (chưa hề, chưa từng) phủ định khác. Tuy nhiên, cần lưu ý đến các (không/chưa hề) (không thể, không trường hợp trong tiếng Việt dưới đây: biết) () (không phải) (6) Tôi không có tiền. (không/khỏi cần) (không phải) Nếu chuyển dịch thành câu tiếng Hán “* (đừng có/vội) trong tiếng Hán “không hề”, ” thì là câu sai. Vì động từ biểu thị sự “chẳng hề”, “chả hề”, “chưa hề”, “không sở hữu, tồn hiện “ ” trong tiếng Hán chỉ có phải”, “chẳng phải”, “chả phải”, “chưa thể dùng “ ” để phủ định. Câu đúng phải là phải”... trong tiếng Việt. “ ” Một số từ phủ định trong hai ngôn ngữ (7) Ông ấy không phải thầy Lý, mà là thầy có ngữ nghĩa hoàn toàn tương ứng, có thể Vương. cùng chuyển dịch trực tiếp. Ví dụ: (Anh ta không biết nói Nếu tiếp tục sử dụng “ ” để chuyển dịch (1) tiếng phổ thông). sang câu phủ định tiếng Hán “* (Tôi chưa từng đến Bắc Kinh). (2) ” sẽ là một câu sai. Động từ “ ” (Đừng nói gì nữa). (3) trong tiếng Hán chỉ có thể dùng từ “ ” để Từ phủ định “chưa” của tiếng Việt và phủ định. Câu đúng phải là: “ trong tiếng Hán có điểm giống nhau là đều ” xác nhận sự vắng mặt của vấn đề phủ định, Qua các ví dụ (6 - 7) cho thấy, từ phủ định tính đến thời điểm phát ngôn là chưa xảy ra, tiếng Việt “không”có trường hợp chỉ có thể có sự dự báo, tính toán đến hành động hoặc tương đương với một từ phủ định tiếng Hán, sự việc sẽ xuất hiện hay xảy ra trong tương hoặc là lựa chọn “ ” hoặc là lựa chọn “ ”. lai sau thời gian phát ngôn. Trong tiếng Việt, từ phủ định “chẳng” “Đừng”, “chớ” trong tiếng Việt và “ hàm chứa ý nghĩa phủ định triệt để, “ ” và )” trong tiếng Hán đều mang “ ” trong tiếng Hán còn cần phải căn cứ vào hàm ý phủ định cầu khiến, khuyên răn, cấm ngữ cảnh và sự kết hợp với một số từ ngữ đoán và thương lượng. khác mới biểu đạt ý nghĩa tương đương như “chẳng”. Từ phủ định “chả” của tiếng Việt
157 Cầm Tú Tài / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 23 (2007) 155-166 mang phong cách khẩu ngữ, còn “ ” và “ ” 2.1.3. Sử dụng các từ mang ý nghĩa phủ định mang sắc thái phong cách chung. “ Chúng tôi phân chia theo thực từ (động ( ) ” cho thấy dấu ấn tồn tại của từ, tính từ, danh từ, số từ) và hư từ (phó từ, tiếng Hán cổ mà đa phần còn xuất hiện trong trợ từ/thán từ) như sau: bút ngữ tiếng Hán hiện đại. Còn có nhiều A. Động từ mang ý nghĩa phủ định điểm khác biệt, phức tạp khác trong cách sử Một số động từ tiếng Hán mang ý nghĩa dụng các từ phủ định trong tiếng Hán phủ định thường thấy, gồm: (từ chối) và “không”, “chẳng”, “chả”, “chưa” trong (phủ nhận) (bác bỏ) (nghi tiếng Việt. Đây cũng là những vấn đề đang ngờ) (ngăn chặn) (phòng ngừa) được giới nghiên cứu tranh luận và tiếp tục (tránh) (tránh) (may) triển khai nghiên cứu. (đừng nghĩ/ đừng tưởng) (lười)… Tương tự, trong tiếng Việt cũng xuất hiện 2.1.2. Sử dụng từ mang dấu hiệu phủ định làm một số động từ mang nghĩa phủ định, như: tiền tố để cấu tạo các từ hoặc cụm từ mang ý Bác bỏ, phủ nhận, từ chối, tránh, quên, ngoại nghĩa phủ định trừ, mất, thất lạc... Ví dụ: Mặc dù tiếng Hán và tiếng Việt cùng là (8) (Nó từ chối kí tên). những ngôn ngữ ít có sự thay đổi về hình (9) (Ngăn nó tham dự). thái của từ, nhưng vẫn xuất hiện một số (10) (Phòng xảy ra tai nạn). trường hợp từ mang dấu hiệu phủ định đóng (11) Tôi dặn trước để anh tránh mắc sai lầm vai trò là một tiền tố cấu tạo từ hoặc cụm từ (12) (Tôi nghi ngờ sự thành biểu đạt ý phủ định. Như: thật của nó). (13) Nó lười tham gia hoạt động chung . đấy mà. Tương tự, trong tiếng Việt cũng xuất hiện Trong tiếng Hán và tiếng Việt các động từ một số từ gốc Hán được cấu tạo theo hình “bác bỏ”, “phủ nhận”, cùng được hiểu nghĩa thức, như: bất hạnh, bất hợp pháp bất qui tắc, “coi là không phải”; Động từ “từ chối” trong bất công, bất lực, vô duyên, vô phúc, vô lý, ví dụ (8) mang nghĩa phủ định “không thực vô cảm, muối vô cơ, phi nghĩa, phi pháp, vị hiện”; Động từ “ngăn” trong ví dụ (9) mang thành niên, vị hôn thê/phu… nghĩa phủ định là “không để xuất hiện”; Trong phương thức cấu tạo này, chúng ta Động từ “phòng”, “tránh” trong ví dụ (10) và cần chú ý phân biệt với các cấu trúc rút gọn (11) có nghĩa là “không để xảy ra”... Riêng theo qui luật tiết kiệm của ngôn ngữ, dễ gây động từ “nghi ngờ” ví dụ (12) thì mang ý ra sự nhầm lẫn trong cả hai ngôn ngữ. Như: nghĩ chủ quan cho rằng “không đúng”, không gia đình (không có gia đình), không “không thật”; “lười” trong ví dụ (13) được nhà không cửa (không có nhà ở, không có gia hiểu là “không chăm chỉ, hăng hái”, “không đình). Và: ( /không có duyên hết mình”, nếu như câu nói tường thuật lại phận)/ ( /không có mặt mũi nào)/ sự việc đã diễn ra thì mang ý phủ định là “đã ( /vô gia cư)… cùng một số từ không thực hiện”. chỉ sử dụng hoặc thường xuyên sử dụng kèm Khẩu ngữ tiếng Việt còn xuất hiện cách với các từ mang dấu hiệu phủ định, gồm: không đoái hoài, không sơ múi, không ăn sử dụng động từ “khỏi”, “thèm”, và từ tục thua (tiếng Việt), /nhất thiết không “đ…” trong các trường hợp không chính /không khả dĩ /không để ý thức để diễn đạt ý phủ định. Ví dụ: /không ra sao (tiếng Hán)…
158 Cầm Tú Tài / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 23 (2007) 155-166 (14) Khỏi nói. (nghĩa là: đừng nói, không Các danh từ mang nghĩa thô tục, biểu thị phải nói). bộ phận sinh dục nam và nữ, bộ phận bài tiết (15) Thèm vào đi. (nghĩa là: không muốn kín hoặc chất cặn bã, cũng được hai ngôn đi, không cần đi). ngữ Hán - Việt sử dụng để biểu đạt ý phủ B. Tính từ mang ý nghĩa phủ định định. Như: /mông, đít /phân /bộ Tiếng Hán và tiếng Việt có sử dụng đến phận sinh dục nam /bộ phận sinh dục các tính từ, như: /trống (tiếng Hán), và nữ… Ví dụ: “trống trơn”, “trống trải”, “vắng vẻ”, “rỗng”, (22) Sợ đ…/ c… gì. (nghĩa là: không sợ gì cả). “sáo rỗng” (tiếng Việt)… để diễn đạt ý phủ (23) (Cậu ta thành thật cái đ… định là “không có ai”, “không có gì”, “không ấy !) (tức là: không thành thật). có kết quả gì”. Ví dụ: Danh từ thô tục biểu thị ý phủ định trong (16) (Tôi đã đi tìm nó, tiếng Hán và tiếng Việt đa số được sử dụng kết quả chẳng được gì cả). trong khẩu ngữ, có từ thể hiện sắc thái (17) Tôi chỉ nhìn thấy một căn phòng phương ngữ, như “nỏ” (tiếng Huế), “ ” (số 6) trống trơn. (tôi không nhìn thấy thứ gì trong (phương ngữ Bắc Kinh). Những danh từ này căn phòng cả). thường mang sắc thái tình cảm nhấn mạnh Một số nhà nghiên cứu ngữ pháp tiếng sự phẫn nộ, không hài lòng, được sử dụng Hán còn đưa ra nhận định tính từ (hình dung trong phạm vi hẹp, ít khi được dùng trước từ) “ /khó”, diễn đạt ý phủ định mang tính mặt nhiều người, hầu như không xuất hiện uyển chuyển, khéo léo, sử dụng cách đánh trong các giáo trình dùng cho dạy học ngôn giá chủ quan để đưa ra phán đoán phủ định ngữ, không dùng trong lời lẽ diễn thuyết và về tính khả thi trong thực tế khách quan là trong các cuộc tiếp xúc chính thức, trang “khả năng không thực hiện được là rất cao” trọng. Đối tượng sử dụng thường là những [1]. Tuy vậy, trường hợp này còn đang gây người có trình độ văn hóa thấp, ít có điều nhiều tranh luận. Chúng tôi nhận định, có kiện được học hành, các đối tượng lưu manh thể xếp trường hợp này vào sử dụng phương và xã hội đen. thức dụng học để biểu đạt ý phủ định. Ví dụ: Khẩu ngữ tiếng Việt còn dùng tới cả hình (18) (Ý tưởng này của cậu ảnh của “khỉ”, “chó” để biểu đạt ý phủ định ta khó thực hiện nổi). trong các ngữ cảnh không chính thức. Ví dụ: C. Danh từ mang ý nghĩa phủ định (24) Sợ cái con khỉ ấy. (nghĩa là: không sợ gì). Tiếng Hán và tiếng Việt cùng sử dụng D. Đại từ mang ý nghĩa phủ định một số danh từ biểu thị sự vật trừu tượng, không có thực thể, lực lượng siêu nhân, Một số đại từ nghi vấn biểu thị hàm ý không thấy thực thể xuất hiện trong thế giới phủ định, như: (gì) (nào) (ở khách quan, như: “ /trời”, “ /quỉ”, “ /ma”, đâu) (ở đâu) (lúc nào/ bao giờ) “ /không khí”, “ /gió”, để biểu đạt ý phủ (tiếng Hán); “Gì”, “ai”, “nào”, “làm sao” định “không có” hoặc “không tồn tại”. Ví dụ: (tiếng Việt). Ví dụ: (19) Việc này có trời biết. (tức là: việc này (25) (việc không có ai biết). tốt nỗi gì! Hễ đi là mất dạng đến vài tiếng đồng (20) Có ma nào đến đâu. (tức là: không có hồ, làm người ta phát ngán quá!) (tức là: việc đó ai đến). không tốt) ( , “ ”, 2000) [2]. (21) Làm như vậy có mà ăn không khí. (26) (anh ta nào có (nghĩa là: không thu được hiệu quả gì). hay là mọi người đang chê cười cho) (mang nghĩa: anh ta không biết).
159 Cầm Tú Tài / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 23 (2007) 155-166 (27) Hôm qua nào nó có đi chơi. (tức là: (37) “” (Nó đã để “lãng hôm qua nó không đi chơi). phí” một vài ngày vô ích như vậy) ( (28) Khó gì. (tức là: không khó). , 1936, tr 299). (29) Ai cho tao lương thiện. (Nam Cao, (38) (Tôi không thể ngồi ăn “Chí Phèo”, 1941) (tức là: không ai cho cả). không mà không làm gì được). (30) Việc đó tôi làm sao biết nổi. (tức là: Ví dụ (37) và (38) của tiếng Hán diễn đạt không thể biết được). ý “bỏ công sức ra nhưng không có được thu Một số đại từ nghi vấn có thể thay thế cho hoạch gì”, hoặc ví dụ (39) diễn đạt ý “có danh từ tục trong cách diễn đạt ý nghĩa phủ được gì đó mà không mất công sức, không định. Ví dụ: mất tiền bạc”. (31) “ ” (nó thật thà Phó từ “ ” “ ” còn được sử dụng gì: nghĩa là nó không thật thà). thay thế cho cách dùng danh từ tục. Như: “ ” “ ” (Xem ví dụ 24). E. Số từ mang ý nghĩa phủ định Số từ “ ” trong tiếng Hán tương ứng với H. Trợ từ/thán từ/tình thái từ biểu đạt ý số “0” trong tiếng Việt, là con số biểu thị giá nghĩa phủ định trị nhỏ nhất trong các cơ số. Ngôn ngữ đã Khẩu ngữ tiếng Việt sử dụng các thán từ, mượn số “0” để diễn đạt với ý nghĩa phủ trợ từ, kèm theo ngữ khí để diễn đạt ý nghĩa định các sự vật “không có gì cả”, “không tồn phủ định. Như: “đâu”, “ứ”. Ví dụ: tại”. Ví dụ: (39) Đâu phải ạ. (nghĩa là: không phải). (32) (40) Tôi đâu có tiền. (nghĩa là: không có tiền). (phút giây có được cảm nhận thi ca đó (41) Tôi có biết đâu. (nghĩa là: không biết). chính là sự vĩnh hằng, không có thi ca thì thế (42) Ứ cần. (tức là: không cần). kỷ này chỉ là con số 0) ( , , 1944). Ví dụ (39 - 41) cho thấy vị trí của trợ từ (33) Tất cả trở lại con số 0. “đâu” trong câu tương đối linh hoạt, có thể xuất Tiếng Hán còn sử dụng “ ” (số 8) và “ ” hiện ở đầu câu, ở giữa câu, hoặc ở cuối câu. (số 6) (tiếng địa phương Bắc Kinh mang ý 2.1.4. Các cụm từ hoặc khuôn cố định diễn đạt ý nghĩa phủ định thô tục), để biểu đạt ý nghĩa phủ định “không có”, “không tồn tại”. Ví dụ: (34) (Câu này anh nói Tiếng Hán và tiếng Việt đều sử dụng tới các đến đất nước nào đó không có trên bản đồ ). từ ngữ phủ định hoặc mang nghĩa phủ định để (35) “ ”“ ” tạo ra khuôn cố định (có cả khuôn cố định giãn (“Người ta có thế lực đấy”. “Đ… sợ! Có thế lực cách) và các cụm từ cố định, nhằm diễn đạt tiêu cũng sợ gì nó”) ( , 1981) [3]. điểm hay trọng tâm của ý phủ định. G. Phó từ mang ý nghĩa phủ định Trong tiếng Việt sử dụng các từ phủ định Một số phó từ phủ định trong tiếng Việt và “không”, “chẳng”, “chả”, “chưa” kết hợp với tiếng Hán đã được miêu tả ở phần 2.1, như: “ từ chỉ thời gian “bao giờ”, “đời nào”, tạo ra ” và “không”, “chẳng”, cả một kết cấu cố định biểu đạt sự phủ định “chả”, “chưa”, “đừng”, “chớ”, “cóc” (nghĩa thô về thời gian. Như: “không bao giờ/đời nào”, tục)... Ngoài ra, tiếng Hán còn dùng các phó từ “chẳng bao giờ/đời nào”, “chả bao giờ/đời khác, như: “ …” Ví nào”, “chưa bao giờ/đời nào”. Ví dụ: dụ: (43a) Chưa bao giờ tôi gặp nó. (36) (Suốt cả một buổi (43b) Tôi chưa bao giờ gặp nó. sáng nó làm không đem lại kết quả gì).
160 Cầm Tú Tài / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 23 (2007) 155-166 (44a) Không đời nào nó bảo anh. (Có) phải… đâu. Ví dụ: (44b) Nó không đời nào bảo anh. (57a) Có phải anh ấy nói đâu. “Không”, “chẳng”, “chả”, “chưa” kết hợp (57b) Phải anh ấy nói đâu. với “một lần nào”, tạo ra cả một kết cấu cố Làm sao mà (có thể)… được. Ví dụ: định biểu thị sự phủ định về tần suất, trình (58a) Làm sao mà có thể đi bộ được. tự, thứ tự. (58b) Làm sao mà đi bộ được. (45) Tôi chưa một lần được đến Trường Trong tiếng Hán, chúng tôi quan sát thấy Thành. từ phủ định cũng kết hợp với một số từ hay Đâu có phải… Ví dụ: cụm từ tạo thành các khuôn cố định. Như: (46a) Đâu có phải anh ấy nói. …/ / , hoặc + /lượng từ + (46b) Đâu phải anh ấy nói. /danh từ ( / danh lượng từ) + / / Đâu có… Ví dụ: , nhấn mạnh ý nghĩa phủ định về số (47a) Anh ấy đâu có nói thế. lượng. Ví dụ: (47b) Anh ấy đâu nói thế. (59) (cả buổi sáng tôi Làm gì có… Ví dụ: (48) Làm gì có ai nói không uống lấy một chút nước). xấu anh. (60) (tôi mới Trong tiếng Việt, cụm từ cố định diễn đạt ý đến, chẳng biết tí thông tin gì cả). nghĩa phủ định còn nằm ở phía sau. Bao gồm: (61) (nó chẳng nói lấy một … gì đâu. Ví dụ: (49) Vất vả gì đâu. câu). … làm gì. Ví dụ: (50) Trời nắng to thế này, Khuôn cố định… / / … mang áo mưa làm gì. nhấn mạnh ý nghĩa phủ định về mức độ. Ví dụ: Sử dụng khuôn cố định mà trong đó có (62) (vấn đề này chẳng các từ tục, có cấu trúc gồm: Từ/cụm từ + khó tẹo nào). Cái/con (loại từ/lượng từ) + từ tục. Như “… Cấu trúc từ phủ định / + // cái (con) c (l)…”, “… cái cục c…”. Ví dụ: (51) Sợ cái con c…/ Sợ cái l… (giới từ/quan hệ từ)… cũng tạo thành các Tiếng Việt sử dụng các khuôn cố định khuôn phủ định tương đối cố định. Ví dụ: giãn cách để phủ định, như: (63) (anh ta không cao hơn tôi). Tưởng... lắm à. Ví dụ: (52) Cậu tưởng dễ Cấu trúc / +/+ / + lắm à. (từ phủ định + giới từ/quan hệ từ + danh “Không”, “chẳng”, “chả”, “chưa” kết hợp từ/cụm danh từ + tính từ), tạo thành các cùng “một chút nào/tí nào/tẹo nào”, tạo ra khuôn phủ định có sự linh hoạt về vị trí từ kết cấu khuôn cố định giãn cách biểu thị sự phủ định. Như: phủ định bác bỏ về số lượng hoặc mức độ. . Ví dụ: (64) … Thường xuất hiện các động từ hoặc tính từ (cách làm của tôi không giống với cách làm giữa khuôn cố định giãn cách. Ví dụ: của nó). (53) Tôi chẳng biết tí nào. . Ví dụ: (65) /… (54) Tôi thấy không chua tẹo nào. (cách làm của tôi không giống với cách Trong các khuôn cố định giãn cách diễn làm của nó). đạt nghĩa phủ định có thể rút bớt từ. … . Ví dụ: (66) (Nó không cư xử tốt (Nào) có… đâu. Ví dụ: (55a) Nào có ai đâu. với tôi, tôi không làm bạn cùng nó nữa). (55b): Có ai đâu. … . Ví dụ: (67) (Nó không cư xử tốt (Không) có… đâu. Ví dụ: với tôi, tôi không làm bạn cùng nó nữa). (56a) Anh ấy không có nói đâu. (56b) Anh ấy có nói đâu.
161 Cầm Tú Tài / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 23 (2007) 155-166 (70) Cấm không hút thuốc lá. (mang Một số cấu trúc câu phức tiếng Hán cũng được dùng như những khuôn phủ định cố định. nghĩa: ngăn cấm, không cho hút thuốc lá). (71) (Tôi quên không mang tiền lẻ) (nghĩa Như: /… /… /… / … Ví dụ: (68) (Thời tiết hôm là: không mang theo tiền lẻ). nay không nóng cũng chẳng lạnh, rất dễ chịu). (72) (Cẩn thận đừng giẫm Giống như tiếng Việt, cấu trúc câu có từ dây điện) (mang nghĩa khuyên nhủ người tục để diễn đạt ý phủ định trong tiếng Hán khác không giẫm lên dây điện). thường là: / + + (Từ/cụm từ + Trong các ví dụ trên, việc bỏ bớt từ phủ Cái/con (loại từ/lượng từ) + từ tục). Xem ví định sẽ không hề ảnh hưởng đến ý nghĩa phủ dụ (23 - 24) và (51). định của câu. Thông thường từ phủ định Bên cạnh đó, cấu trúc đảo ngữ cũng được thường không xuất hiện, phần lớn chỉ xuất sử dụng trong hai ngôn ngữ Hán - Việt, hiện khi người phát ngôn vô tình không để ý thường là đảo vị ngữ lên trước để nhấn mạnh nên nói ra. Tuy nhiên, cấu trúc này trong ý phủ định vào thành phần đảo, gây một ấn tiếng Hán lại rất phức tạp, gây ra rất nhiều tượng sâu sắc, đậm nét về sự vật và hiện khó khăn trong việc chuyển dịch sang tiếng tượng. Ví dụ: Việt. Kết quả khảo sát điều tra bước đầu (69) (Vấn đề này chúng chúng tôi thực hiện với đối tượng sinh viên tôi không hề được biết). năm thứ hai và thứ ba trong năm học 2006 - 2007 ở Khoa Ngôn ngữ và Văn hóa Trung 2.1.5. Sử dụng cấu trúc thừa từ phủ định Quốc Trường Đại học Ngoại ngữ thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội cho thấy, sinh viên Tiếng Hán và tiếng Việt đều có các cấu thường dựa vào ý nghĩa câu khẳng định và trúc thừa từ phủ định, đặc biệt là trong giao phủ định làm tiêu chí phân biệt ngữ nghĩa và tiếp khẩu ngữ. Tức là không cần thiết dùng cấu trúc hình thức câu thừa phủ định trong tới từ phủ định nữa, ngữ nghĩa thông báo đã tiếng Hán. Ba phần tư trong số 140 sinh viên hoàn chỉnh. Đây là biểu hiện thuộc tính phi tham gia làm bài tập khảo sát đã không phân lôgíc của ngôn ngữ, đã được một số học giả biệt được rõ câu “ngược nhau về hình thức, nghiên cứu [4]. Tựu trung các cách giải thích nhưng có cùng ngữ nghĩa” và câu “cùng hình nhận định hiện tượng này mang tính không thức, nhưng ngữ nghĩa trái ngược nhau” có qui chuẩn trong sử dụng ngôn ngữ, thuộc về liên quan đến cấu trúc này. Ví dụ: thói quen tư duy dân tộc, có sự liên quan tới (73a) (Suýt nữa ngã: kết quả là ý nguyện của người phát ngôn, một dạng không bị ngã). chập cấu trúc mang thuộc tính tiết kiệm của (74a) (Suýt nữa không mua ngôn ngữ [5]. Hiện tượng thừa từ phủ định được: đã mua được). trong tiếng Hán và tiếng Việt thường xuất Hai cấu trúc cùng xuất hiện từ phủ định, hiện trong những câu có sử dụng các từ nhưng chỉ có ví dụ (73a) là biểu đạt ý phủ mang ý nghĩa phủ định biểu thị sự khuyên định, còn ví dụ (74a) thì ngược lại lại là ý can, cấm đoán, từ chối, quên, phòng, tránh, nghĩa khẳng định. Trong khi đó, cấu trúc phủ định cầu khiến, tạo nên các cấu trúc câu hình thức khẳng định của chúng lại đều có ngữ nghĩa tương ứng: (động từ mang mang nghĩa phủ định. Ví dụ: nghĩa phủ định + từ phủ định + thành phần (73b) (Suýt nữa ngã: kết quả là khác). Ví dụ: không bị ngã).
162 Cầm Tú Tài / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 23 (2007) 155-166 Hán để biểu đạt ý phủ định. Đây được coi là (74b) (Suýt nữa mua được: một điểm khác so với tiếng Việt. Ví dụ: không mua được). (75) . Câu (73a và 73b) “ngược nhau về hình Trong trường hợp “ ” đảm nhận chức thức, nhưng có cùng ngữ nghĩa”, cấu trúc năng của thành phần trạng ngữ trong câu, thì câu (73a) có từ phủ định , câu (73b) không chỉ có thể chuyển dịch sang tiếng Việt với có, nhưng ý nghĩa cả hai câu đều giống nhau, nghĩa là “không dễ dàng gì/khó khăn tức là “chỉ suýt bị ngã, kết quả là không bị ngã”. Vì vậy cả hai câu chuyển dịch sang lắm/mới tìm được nó”. Trong câu không hề tiếng Việt đều là “Suýt nữa ngã”. Ví dụ (73a xuất hiện từ phủ định hoặc từ mang nghĩa và 74a) có cấu trúc “có cùng hình thức, phủ định nào, nhưng lại mang ngữ nghĩa của nhưng ngữ nghĩa trái ngược nhau”, cả hai câu phủ định. câu này mặc dù đều có từ phủ định , nhưng 2.1.6. Sử dụng ngữ khí câu để biểu đạt ý phủ định kết quả câu (73a) là “không bị ngã”, còn kết quả câu (74a) là “đã mua được”. Ví dụ (73a Tiếng Hán và tiếng Việt cùng sử dụng và 73b) xét từ góc độ tâm lý, thì chủ quan ngữ khí câu nghi vấn. Ví dụ: người phát ngôn không mong muốn sự việc (76) (Anh không đến à?). không hay “bị ngã” xảy ra. Ví dụ (74a và 74b) Tiếng Hán sử dụng câu mang ngữ khí thì ý muốn của người phát ngôn lại hy vọng phản vấn để biểu đạt ý phủ định. Ví dụ: thực hiện được công việc. Ngữ nghĩa trong (77) (Chẳng lẽ nhất định cứ các cấu trúc hình thức trên được giải thích phải đi ư?). theo nội dung nhà nghiên cứu ngữ pháp Tiếng Việt dùng các từ “ư”, “mà”, “đâu”, tiếng Hán Chu Đức Hi (Trung Quốc) đã tổng kèm theo ngữ khí phản vấn. Ví dụ: kết như sau: 1. Hễ là sự việc hay sự tình mà người phát ngôn mong muốn xuất hiện thì (78) Nó mà đòi học tiếng Hán ư? (cho hình thức khẳng định sẽ biểu thị ý nghĩa phủ rằng: không có khả năng học). định, hình thức phủ định sẽ biểu thị ý nghĩa (79): Họ mà đòi xây dựng được chủ nghĩa xã khẳng định; 2. Hễ là sự việc hay sự tình mà hội? (nhận định: không có khả năng thực hiện). người phát ngôn không mong muốn phát Ví dụ (76) vì thấy không đến, nên người sinh thì bất kể là hình thức khẳng định hay là hỏi đưa ra câu hỏi như vậy để yêu cầu xác hình thức phủ định, đều là nghĩa phủ định. nhận là “không đến nữa”. Ví dụ (77) người “1. nói sử dụng câu phản vấn biểu đạt mức độ . phủ định: không hề có ý định muốn đi. ” [6]. Tuy nhiên, với trường hợp phát ngôn của cổ động 2.2. Phương thức ngữ dụng viên bóng đá khi thấy đội nhà bị thủng lưới, việc này rõ ràng cổ động viên đó không hề 2.2.1. Thông qua ngữ cảnh mong muốn xảy ra, bèn nói giọng buồn bã: ” (quả đó suýt nữa không vào “ A. Sử dụng phản ngữ (lối nói ngược) lưới: đã vào lưới, không thể hiểu theo nghĩa là: Leech (1993) đã đưa ra nhận xét về cách “không vào lưới” được). Điều này đòi hỏi sử dụng lối nói ngược xuất phát từ việc đảm chúng ta cần xem xét kỹ càng hơn đặc trưng bảo cơ chế lịch sự: “Nếu buộc phải xúc phạm tâm lý dân tộc và thói quen được qui ước đến người khác, chí ít cũng cần phải thực chung trong cách thức diễn đạt của tiếng Hán. hiện nguyên tắc tránh đối lập với cơ chế lịch Cách thức phủ định này cũng có điểm sự, làm cho người nghe thông qua suy luận giống việc sử dụng câu khẳng định tiếng
163 Cầm Tú Tài / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 23 (2007) 155-166 C. Sử dụng phương thức lảng tránh, chuyển sẽ gián tiếp lĩnh hội được nội dung xúc phạm đổi nội dung chủ điểm trong câu nói của bạn”. Khi không muốn trả lời thẳng thắn câu hỏi (“ của đối phương, có thể vận dụng nguyên tắc bất hợp tác trong hội thoại để diễn đạt ý phủ ”) (sđd: , 2003). định của mình một cách uyển chuyển. Ví dụ: Tiếng Hán và tiếng Việt thể diễn đạt như sau: (83) (A: Quả (80) thật tôi không thích đọc bài của ông Lý, còn anh (Thím Tứ: Tôi đã tìm thằng hai rồi. Tìm thì sao?). khắp các nơi các chốn cũng chẳng tìm ra nó). (B: Con gái ông ấy (Đinh Tứ: Đúng, chắc năm nay thi đại học chứ?). lại làm lạc thêm thằng bé, quá tốt rồi! Tôi sẽ (84) A: Cậu có thể giúp tôi nấu cơm được bỏ cái nơi xui xẻo này! Nơi này không có tốt không? lành gì đâu!) ( , , 1952) B: Liên nấu nướng ngon lắm đấy. Trong ví dụ (81), đứa con gái của Đinh Tứ Ví dụ (83) cho thấy B đã tránh nói thẳng ý phủ định và sử dụng việc chuyển chủ đề để bị chết đuối ở kênh Long Tu, thằng con thứ biểu đạt ý “tôi không thích đọc”. Trong câu hai cũng không tìm thấy, trong lòng Đinh Tứ (84) B lảng tránh nấu cơm bằng cách chuyển đang rất lo lắng mà lại còn nói “quá tốt rồi”, hướng chú ý đến một đối tượng khác. rõ ràng ở đây phải hiểu nghĩa ngược lại là D. Sử dụng phương thức tỉnh lược thông qua “quá tồi tệ”, được nhấn mạnh qua lối nói việc giữ im lặng ngược, mang ngữ khí châm chọc, đay nghiến. Tiếng Hán và tiếng Việt cùng sử dụng Khi trả lời câu hỏi: - “Đẹp không?”, Tiếng phương thức này để diễn đạt ý phủ định. Việt nói: - “Đúng, đẹp, đẹp, đe-ẹp… lắm!”, là Ngữ cảnh đối đáp cho phép lược bỏ nội dung có ý chê: không đẹp. Tiếng Hán cũng có cách của câu đã được xác định mà vẫn đảm bảo diễn đạt tượng tự được nội dung thông tin. Im lặng thường B. Sử dụng phương thức lặp lại lời nói của được dùng để diễn tả sự e thẹn, uất ức, đối phương nghẹn ngào, chế nhạo hoặc giống mục C nêu Tiếng Hán và tiếng Việt cùng sử dụng trên. Ví dụ: cách thức lặp lại lời nói của đối phương (85) (Bố: thường biểu thị sự phủ định về tính xác thực, Kỳ thi này con thi đạt kết quả tốt chứ?). sự không quan tâm và mang ngữ khí châm … (Con: Con…) biếm, ở một mức độ nhất định nào đó mang Sự im lặng sau đó của người con đã giúp hàm ý gần giống với lối nói ngược. Trong cho người cha đoán ra được: Kết quả thi tiếng Hán có một số cấu trúc hình thức diễn không tốt, người con có ý diễn đạt qua hình đạt ý phủ định này. Như: “ X ” “ thức ý tại ngôn ngoại. X” “ X X” “X ”. Ví dụ: Phương thức tỉnh lược còn tạo ra các câu ! (A: Chúng ta đợi (82) rút gọn đặc biệt được diễn đạt bằng các từ nó thêm lát nữa đi!). phủ định, làm cho sự đối đáp trong phong ? (B: Còn đợi nó nữa cách khẩu ngữ diễn ra nhanh chóng, tiện lợi à! Đã là mấy giờ rồi?) và tiết kiệm. Ví dụ: Hàm nghĩa câu đáp của B là “không thể (86) (Nó lắc đầu) - Em không sợ. Em làm đợi thêm được nữa”. ra tiền mà ăn. Không đi ăn mày.
164 Cầm Tú Tài / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 23 (2007) 155-166 (Đức bảo nó) - Thì tội gì mà khổ thân. Cứ C. Dùng qui luật hoặc đặc điểm chung để ở nhà này. phán đoán phủ định cá thể - Không. (90) (A: - Thế thì tôi đi với mợ. Khẩu súng này là đầu mối quan trọng để phá (Nó sợ hãi) - Không. án đấy). (sđd: Diệp Quang Ban, 2004) [7] (B: Trong thành phố hầu như người nào cũng có loại 2.2.2. Sử dụng phương thức suy luận để tri nhận súng này). Như vậy, khẩu súng này không có đặc A. Phủ định bằng phương thức không thể có điểm gì cả, không thể coi là tang vật làm đầu được về mặt thời gian mối phá án được. Đặc điểm chung đã phủ Ví dụ: định ý kiến này. (87) (A: Bao giờ bạn ra (91) Cơ quan chúng tôi có tới 7 người tên nước ngoài?) là Hà. Anh không nhớ quê ở đâu thì biết là (B: Sang kiếp sau) Hà nào. B không thể ra nước ngoài được, và cũng D. Phủ định qua phương thức dự báo kết quả không muốn nói thẳng điều này ra, nên đã xấu nhất có thể xảy ra mượn thời gian không thể có được để biểu (92) (Tôi đạt ý: Không thể ra nước ngoài được. Hình mà đợi bạn thêm lát nữa thì máy bay sẽ bay thức câu nói là khẳng định, những thực chất mất) (Tôi không thể đợi thêm được nữa) ngữ nghĩa là phủ định. (93) Anh mà còn nói nữa tôi sẽ không Những ngữ cố định, như “Đến mùa chịu nhịn đâu. (mang ý răn đe: không được quýt”, “Đến tết Công-gô” (Công-gô là một nói nữa) đất nước ở châu Phi không có tết hay năm Ngoài ra còn có thể sử dụng nhiều mới)… trong tiếng Việt cũng được sử dụng ngữ/cụm từ cố định khác để biểu đạt ý phủ để ví với sự việc hay tình huống không biết định. Như: “ ” (tiếng Hán), xác định vào thời gian cụ thể nào, vì vậy sẽ “Đũa mốc đòi chòi mâm son” (tiếng Việt), không bao giờ diễn ra. qua hình ảnh của mâm son và đũa mốc để ví B. Phủ định qua các sự việc không thể xảy ra với sự sai lệch, cách biệt quá xa, không đủ hoặc không thể thực hiện nổi khả năng để làm nổi công việc gì đó. “ Ví dụ: ”/(tháng ngựa năm khỉ), mang nghĩa: (88) (A: Để nó dẫn anh không cụ thể biết bao giờ có/diễn ra. “ đi). ”/(chữ số 8 còn thiếu một dấu phẩy: chữ (B: Để nó dẫn ? viết của số 8 tiếng Hán vốn có 2 nét viết, còn Trừ khi mặt trời mọc ở hướng tây nhé). thiếu một nét phẩy sẽ không hình thành nên Mặt trời hiển nhiên không thể mọc từ con số này được. Ý nghĩa ví von là: Còn chưa hướng tây, không thể coi đây là điều kiện đầy đủ, chưa xong. “ ” tương đương được. Vì vậy, “tôi” dứt khoát không đồng ý với câu “ăn không khí”, “cạp đất mà ăn” của để nó dẫn đi, hoặc nó tuyệt đối không thể tiếng Việt, mang nghĩa: không có thứ gì cả. dẫn tôi đi được. “ ”/(không phải người không phải (89) Việc này chẳng khác gì tìm kim đáy quỉ). “ ”/(không trước không sau). “ biển, đừng mất công vô ích nữa.
165 Cầm Tú Tài / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 23 (2007) 155-166 tục được trao đổi cùng các chuyên gia, đồng ”/(không nghiêm túc). “ ”/ (không nghiệp để có được kết quả hoàn chỉnh hơn. ra thể thống gì), v.v... Tài liệu tham khảo 3. Thay cho lời kết [1] , , 1 Kết quả so sánh cho thấy, về tổng thể, -19 (2003) 105. phương thức diễn đạt ý phủ định qua hệ [2] , , , 2000. thống từ phủ định, từ ngữ có ý nghĩa phủ [3] , , 9 (1981) 18. định, hình thức cấu trúc câu và lôgíc phủ [4] Nguyễn Đức Dân, Lôgíc - Ngữ nghĩa - Cú pháp, định dụng học trong hai ngôn ngữ Hán - Việt NXB Đại học và Trung học Chuyên nghiệp, Hà có rất nhiều điểm tương đồng. Tuy nhiên Nội, 1987. phân tích chiều sâu cho thấy, trong mỗi ngôn [5] , , 2000. [6] , , , ngữ đều có đặc trưng riêng và khác biệt so , 2004. với ngôn ngữ khác. Theo Giáo sư Chu Tiểu [7] Diệp Quang Ban, Ngữ pháp tiếng Việt, NXB Binh (Trung Quốc) nhận xét, sẽ xuất hiện Giáo dục, Hà Nội, 2004. mức độ khó do sự khác biệt giữa hai ngôn [8] , , 1 (2004) ngữ. Ở một mức độ nhất định sẽ gây ra sự 95. nhầm lẫn, dẫn đến việc xuất hiện lỗi sai, nhất [9] R.Elliss, , là đối với những người mới bắt đầu học tiếng , , 1985. Hán và tiếng Việt như một ngôn ngữ thứ hai [10] , , , 1982. [11] , , (ngoại ngữ) [8]. Vì vậy, thông qua nội dung , , 2002 so sánh, chúng ta có thể liên hệ dự báo [12] Nguyễn Phú Phong, Những vấn đề ngữ pháp những ảnh hưởng chuyển di giữa hai ngôn tiếng Việt, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà ngữ Hán - Việt, dự báo các lỗi sai liên quan Nội, 2002. có thể xuất hiện, từ đó đề xuất ra các biện [13] Trần Văn Phước, Phân tích đối chiếu câu phủ định pháp phòng tránh và khắc phục trong dạy tiếng Anh và tiếng Việt trên bình diện cấu trúc - ngữ học ngoại ngữ [9]. nghĩa, Luận án tiến sĩ ngữ văn, Trường Đại học Trên đây mới chỉ là những nội dung đề cập Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội, 2000. chưa được đầy đủ, chúng tôi mong muốn tiếp Discuss the ways of expressing negative meaning in Chinese and Vietnamese
166 Cầm Tú Tài / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Ngoại ngữ 23 (2007) 155-166 Cam Tu Tai Department of Chinese Language and Culture, College of Foreign Languages, Vietnam National University, Hanoi, Pham Van Dong Street, Cau Giay, Hanoi, Vietnam Frequency uses of negative words and negative sentences in both Chinese and Vietnamese are rather high. In general, there are numbers of features alike in the two languages, but the detail investigation shows that there are differences between the two languages in terms of expressing negative meaning. The method of expressing negative meaning in Chinese and Vietnamese is also considered a difficult point that needs to take into account in foreign language teaching and learning. This paper is to investigate, describe, analyze and compare methods of expressing negative meanings in Chinese and Vietnamese from the both sides: grammar and pragmatic; the purpose is to find out the similarities and differences in the ways of using negative words, phrases and other pragmatic ways of expressing negative meanings in the two languages. Hopefully the content of the research could provide some more reference materials and suggestions in teaching, translating and researching Chinese and Vietnamese.