Bệnh học thủy sản phần 2 - Bệnh truyền nhiễm part 3

Chia sẻ: Sdad Dasf | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:13

Thêm vào BST

Báo xấu

148
lượt xem 66
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'bệnh học thủy sản phần 2 - bệnh truyền nhiễm part 3', nông - lâm - ngư, ngư nghiệp phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bệnh học thủy sản phần 2 - Bệnh truyền nhiễm part 3

114 Bïi Quang TÒ B¶ng 13: ®Æc tÝnh cña bÖnh VNN/VER cña Êu trïng vµ c¸ gièng Loµi c¸ Thêi gian xuÊt hiÖn bÖnh Tû lÖ chÕt Sím nhÊt Th−êng Muén Th−êng gÆp Cao nhÊt gÆp nhÊt Sau 9 15-18 ngµy 24 ngµy 50-100 % 100 % d−íi Lates calcarifer ngµy −¬ng −¬ng −¬ng trong th¸ng 1 th¸ng 10 ngµy 25-40 ngµy 400-580g 10% - Dicentrarchus labrax 6-25 ngµy -
115 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 A B H×nh 52: ThÓ virus g©y bÖnh MBV trong gan tôy t«m post (¶nh KHV§T): A- thÓ virus ph©n bè trong thÓ Èn; B- thÓ virus ph©n bè trong tÕ bµo chÊt (theo Bïi Quang TÒ, mÉu thu 3/2005) 9.2. DÊu hiÖu bÖnh lý. Khi t«m míi nhiÔm virus MBV, dÊu hiÖu bÖnh kh«ng biÓu hiÖn râ rµng. Khi t«m nhiÔm bÖnh nÆng vµ ph¸t bÖnh th−êng cã biÓu hiÖn mét sè dÊu hiÖu sau: - T«m cã mµu tèi hoÆc xanh t¸i, xanh xÉm. T«m kÐm ¨n, ho¹t ®éng yÕu vµ sinh tr−ëng chËm (chËm lín) (h×nh 59). - C¸c phÇn phô vµ vá kitin cã hiÖn t−îng ho¹i tö, cã nhiÒu sinh vËt b¸m (ký sinh trïng ®¬n bµo, t¶o b¸m vµ vi khuÈn d¹ng sîi).
116 Bïi Quang TÒ - Gan tuþ teo l¹i cã mµu tr¾ng h¬i vµng, thèi rÊt nhanh. - Tû lÖ chÕt dån tÝch, cao tíi 70% hoÆc cã thÓ t«m chÕt hÇu hÕt trong ao. H×nh 53: C¸c thÓ Èn ( ) trong nh©n tÕ bµo gan tuþ t«m só. nhuém xanh malachite 0,5%, X400 H×nh 55: thÓ Èn cña bÖnh MBV- ¶nh H×nh 54: gan tuþ t«m só nhiÔm MBV, xuÊt KHV§T hiÖn c¸c thÓ Èn ( ) nhuém xanh malachite 0,5%, (X200) H×nh 56: gan tuþ t«m só nhiÔm bÖnh MBV, c¸c thÓ Èn ( ) mµu ®á, nh©n mµu xanh tÝm, nhuém mµu H&E (X400). MÉu thu ë Sãc Tr¨ng, th¸ng 11/1994.
117 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 H×nh 57: gan tuþ t«m só nhiÔm bÖnh MBV, c¸c thÓ Èn ( ) mµu ®á, nh©n mµu xanh tÝm, nhuém mµu H&E. MÉu thu ë Hµ TÜnh, 4/2003. H×nh 58: gan tuþ t«m só nhiÔm bÖnh MBV, c¸c thÓ Èn ( ) mµu ®á, nh©n mµu xanh tÝm, nhuém mµu H&E (A- X400; B- X1000). MÉu thu ë H¶i Phßng, th¸ng 10/2004
118 Bïi Quang TÒ H×nh 59: t«m só nhiÔm bÖnh MBV chËm lín, mµu xanh xÉm 9.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh. BÖnh MBV ®−îc ph¸t hiÖn ®Çu tiªn n¨m 1980 á ®µn t«m só (Penaues monodon) ®−a tõ §µi Loan ®Õn nu«i ë Mehico (Lightner vµ CTV, 1981, 1983). TiÕp theo c¸c nhµ nghiªn cøu ®· ph¸t hiÖn bÖnh MBV cã xuÊt ph¸t tõ §µi Loan, Philippines, Malaysia, Polynesia thuéc Ph¸p, Singapore, Indonesia, Th¸i Lan, Trung Quèc...ë §µi Loan bÖnh MBV cã liªn quan ®Õn thiÖt h¹i nghiªm träng cho nghÒ nu«i t«m só n¨m 1987 vµ 1988 (Chen vµ CTV, 1989). Cho ®Õn nay ng−êi ta biÕt bÖnh MBV ph©n bè rÊt réng r·i: ch©u ¸, Th¸i B×nh D−¬ng, ch©u Phi, miÒn Nam ch©u ¢u, ch©u Mü. T«m só (P. monodon) th−êng xuyªn nhiÔm bÖnh MBV vµ mét sè t«m kh¸c còng nhiÔm bÖnh MBV: P. merguiensis, P. semisulcatus, P. kerathurus, P. plebejus, P. indicus, P. penicillatus, P. esculentus, P. vannamei (cã kh¶ n¨ng). Virus MBV nhiÔm tõ Post-larvae ®Õn t«m tr−ëng thµnh. BÖnh MBV lan truyÒn theo ph−¬ng n»m ngang, kh«ng truyÒn bÖnh theo ph−¬ng th¼ng ®øng. ë ViÖt Nam th¸ng 10-11/1994 Bïi Quang TÒ lÇn ®Çu tiªn ®· nghiªn cøu vÒ møc ®é nhiÔm bÖnh MBV trªn t«m só nu«i c¸c tØnh ven biÓn phÝa nam: T«m só nu«i nhiÔm virus MBV kh¸ cao: T«m thÞt ë Minh h¶i: 50-85,7%, ë Sãc Tr¨ng 92,8%; T«m gièng ë Bµ RÞa-Vòng Tµu 5,5-31,6%, t«m gièng Nha Trang 70-100%. BÖnh MBV lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n g©y chÕt t«m ë c¸c TØnh phÝa nam n¨m 1993-1994. TiÕp theo §ç ThÞ Hoµ tõ th¸ng 11/1994-7/1995 còng ®· nghiªn cøu bÖnh MBV trªn t«m só nu«i ë c¸c tØnh Nam Trung Bé, kÕt qu¶ cho thÊy: tû lÖ nhiÔm virus MBV ë Êu trïng t«m só lµ 33,8%, t«m gièng lµ 52,5%, t«m thÞt lµ 66,5%. N¨m 1995 s¬ bé ®iÒu tra bÖnh t«m só nu«i ë c¸c tØnh phÝa B¾c ®· nhiÔm mÇm bÖnh MBV ë c¸c tØnh: NghÖ An, Thanh Ho¸, H¶i Phßng. V× nh÷ng tØnh nµy ®Òu lÊy t«m gièng tõ Nha Trang ra nu«i (Bïi Quang tÒ vµ CTV, 1997). §Õn nay kiÓm tra t«m post s¶n xuÊt tõ miÒn B¾c ë Qu¶ng Ninh ®Õn c¸c tØnh phÝa Nam ë Cµ Mau hÇu hÕt chóng ®Òu nhiÔm mÇm bÖnh MBV, ë møc ®é kh¸c nhau. BÖnh MBV kh«ng lµm t«m chÕt hµng lo¹t, nh−ng lµm t«m chËm lín vµ chÕt r¶i r¸c. Khi thu ho¹ch tû lÖ t«m sèng rÊt thÊp ®©y lµ vÊn ®Ò nan gi¶i cña nghÒ nu«i t«m biÓn ë c¸c tØnh ven biÓn. 9.4. ChÈn ®o¸n bÖnh. §Ó chÈn ®o¸n bÖnh MBV vµ bÖnh virus ë t«m he nãi chung, chóng ta ph¶i kiÓm tra nhiÒu yÕu tè: Qu¸ tr×nh nu«i t«m, dÊu hiÖu bÖnh lý, m« bÖnh häc, dùa trªn nguyªn t¾c sau:
119 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 -Thu mÉu bÖnh soi qua kÝnh hiÓn vi b»ng mÉu nhuém t−¬i vµ mÉu c¾t m« bÖnh häc hoÆc soi qua kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö. -Lµm t¨ng sù nhiÔm bÖnh ®Ó kiÓm tra m« bÖnh häc vµ soi qua kÝnh hiÓn vi hoÆc qua kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö. -Thùc nghiÖm sinh häc g©y c¶m nhiÔm bÖnh nh©n t¹o b»ng c¸c mÉu t«m ®· nhiÔm bÖnh cho ®µn t«m khoÎ m¹nh. Sau ®ã theo dâi c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý vµ kiÓm tra mÉu nhuém t−¬i vµ m« bÖnh häc. 9.5. Phßng bÖnh. Phßng bÖnh lµ chÝnh: + Kh«ng dïng t«m gièng cã nhiÔm mÇm bÖnh MBV. + TÈy dän ao, bÓ nu«i nh− ph−¬ng ph¸p phßng chung. + Nu«i t«m ®óng mïa vô, qu¶n lý ch¨m sãc tèt, cung cÊp ®Çy ®ñ thøc ¨n vÒ chÊt vµ l−îng. Kh«ng ®Ó t«m sèc trong qu¸ tr×nh nu«i. + KiÓm dÞch ®µn t«m bè mÑ tr−íc khi cho ®Î. + Xö lý n−íc b»ng tÇng «z«n vµ c¸c chÊt s¸t trïng Bezalkon clorua tr−íc khi Êp trøng th× cã thÓ s¶n xuÊt ®−îc ®µn t«m Postlarvae kh«ng nhiÔm virus MBV. 10. BÖnh virus ®èm tr¾ng- (Héi chøng virus ®èm tr¾ng ë gi¸p x¸c- White spot syndrome virus-WSSV). 10.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Tr−íc n¨m 2002, cã 3 chñng Baculovirus g©y bÖnh ®èm tr¾ng hoÆc cßn gäi lµ virus Trung Quèc. Tuú tõng n−íc nghiªn cøu chóng cã tªn gäi vµ kÝch th−íc nh− sau: Tªn virus KÝch th−íc virus KÝch th−íc nh©n Virus Trung Quèc (HHNBV) 120 x 360 nm Virus t«m NhËt 1(RVPJ-1) 84 x 226 nm Virus t«m NhËt 2 (RV-PJ-2) 83 x 275 nm 54 x 216 nm Virus bÖnh ®èm tr¾ng Th¸i lan (SEMBV) 121 x 276 nm 89 x 201 nm Virus bÖnh ®èm tr¾ng (WSBV) 70-150x350-380nm 58-67x330-350nm Héi nghÞ virus häc quèc tÕ lÇn thø 12 (Paris, 2002) c¸c t¸c gi¶: Just M. Vlak, Jean-Robert Bonami, Tim W. Flegel, Guang-Hsiung Kou, Donald V. Lightner, Chu-Fang Lo, Philip C. Loh and Peter J. Walker ®· ph©n lo¹i virus g©y héi chøng ®èm tr¾ng lµ mét gièng míi Whispovirus thuéc hä míi Nimaviridae - Virus d¹ng h×nh trøng, kÝch th−íc 120x275nm, cã mét ®u«i phô ë mét ®Çu, kÝch th−íc 70x300nm (h×nh 39-42). - Virus cã Ýt nhÊt 5 líp protein, trong l−îng ph©n tö tõ 15- 28 kilodalton. Vá bao cã hai líp protein VP28 vµ VP19; Nucleocapsid cã 3 líp VP26, VP24, VP15 (h×nh 60-61) - Nh©n cÊu tróc dsADN: Kh«ng cã thÓ Èn (Occlusion body). - Khi t«m xuÊt hiÖn c¸c ®èm tr¾ng, quan s¸t thÊy rÊt nhiÒu c¸c thÓ vu× (inclusion body). ë trong nh©n cña tÕ bµo mang, biÓu b× ruét, d¹ dµy vµ tÕ bµo biÓu b× d−íi vá, c¬ quan lympho, c¸c nh©n ho¹i tö vµ s−ng to. -Khi m«i tr−êng nu«i t«m xÊu bÖnh dÔ xuÊt hiÖn.
120 Bïi Quang TÒ Vá lipid 19 kDa 28 kDa 75 kDa Capsid 24 kDa Nh©n Nucleoprotein H×nh 61: A- B¶n gel ®iÖn di protein cña WSSV H×nh 60: m« h×nh cÊu t¹o Whispovirus (1- marker; 2- protein cña t«m s«ng kh«ng nhiÔm bÖnh; 3- virus WSSV; 4- Nucleocapsid cña WSSV); B- m« h×nh cÊu t¹o Whispovirus (theo Just M. vµ CTV, 2002) B A H×nh 62: Virus ®èm tr¾ng (WSSV) h×nh que d−íi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö A- Nh©n tÕ bµo mang t«m só nhiÔm bÖnh WSSV; B- ThÓ virus cã vá bao ë nh©n tÕ bµo mang t«m só nhiÔm bÖnh WSSV (theo Bïi Quang TÒ, 2002-2003) H×nh 63: Virus nhuém ©m ë trong huyÕt t−¬ng cña t«m só nhiÔm bÖnh WSSV, mét sè thÓ virus cã ®u«i, ¶nh KHV§T (v¹ch kÎ a = 240, b= 150, c= 100nm) (theo Graindorge & Flegel, 1999)
121 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 10.2. DÊu hiÖu bÖnh lý: - DÊu hiÖu ®Æc tr−ng cña bÖnh cã nh÷ng ®èm tr¾ng ë d−íi vá. Nh÷ng ®èm tr¾ng th−êng cã ®−êng kÝnh tõ 0,5-2,0 mm (h×nh 65-68). - Th−êng liªn quan ®Õn sù xuÊt hiÖn cña bÖnh ®á th©n. - Nh÷ng dÊu hiÖu kh¸c: §Çu tiªn thÊy t«m ë tÇng mÆt vµ d¹t vµo bê (h×nh 45), bá ¨n, ho¹t ®éng kÐm, c¸c phÇn phô bÞ tæn th−¬ng, n¾p mang phång lªn vµ vá cã nhiÒu sinh vËt b¸m. - Khi cã dÊu hiÖu søc khoÎ t«m yÕu, ®ång thêi c¸c ®èm tr¾ng xuÊt hiÖn, tû lÖ t«m ph¸t bÖnh trong vßng tõ 3-10 ngµy lªn ®Õn 100% vµ t«m chÕt hÇu hÕt trong ao nu«i. H×nh 64: T«m bÞ bÖnh ®èm tr¾ng, nh©n tÕ bµo biÓu b× d¹ dµy tr−¬ng to cã thÓ vïi ( ) mµu hång, mÉu m« nhuém H&E H×nh 65: T«m só bÞ bÖnh ®èm tr¾ng d¹t vµo bê vµ chÕt (¶nh chôp t¹i H¶i Phßng 2001-2003)
122 Bïi Quang TÒ H×nh 66: T«m só bÞ bÖnh ®èm tr¾ng, cã c¸c ®èm tr¾ng d−íi vá (¶nh chôp t¹i Qu¶ng Ninh- 2001 và H¶i Phßng- 2003) H×nh 67: Vá ®Çu ngùc t«m bÞ bÖnh ®èm tr¾ng (¶nh chôp t¹i Qu¶ng TrÞ 4/2002, H¶i Phßng 10/2003) H×nh 68: T«m só bÞ bÖnh ®èm tr¾ng, vá ®Çu ngùc thÊy râ c¸c ®èm tr¾ng d−íi vá (mÉu thu Nam §Þnh, Qu¶ng Ninh, 2004) H×nh 69: T«m r¶o, t«m ®Êt, cua bÞ bÖnh chÕt ë ao nu«i t«m só
123 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 10.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh. BÖnh ®èm tr¾ng ®−îc th«ng b¸o ®Çu tiªn ë Trung Quèc trong c¸c ®Çm nu«i t«m só nu«i tû lÖ chÕt rÊt cao (Chen, 1989). ë Th¸i lan c¸c tr¹i t«m ë vïng Samut Sakhorn n¨m 1989 ®· cã b¸o c¸o bÖnh ®á th©n ë t«m só. N¨m 1992 - 1993 ë Th¸i Lan, t«m nu«i ®· bÞ bÖnh ®Çu vµng vµ ®èm tr¾ng thiÖt h¹i h¬n 40 triÖu ®«la (Flegel T.W, 1996). N¨m 1993 NhËt B¶n nhËp t«m cña Trung Quèc vÒ nu«i ®· xuÊt hiÖn bÖnh ®èm tr¾ng. N¨m 1994 ®· cã c¸c b¸o c¸o tõ Ên §é, Trung Quèc, Indonesia, NhËt B¶n vµ Th¸i Lan t×m ra nguyªn nh©n g©y bÖnh ®èm tr¾ng. T«m bè mÑ T¶o në hoa Søc kháe t«m Gièng nhiÔm WSSV Mµu n−íc VËn chuyÓn T¶o tµn lôi §−a vµo pH nu«i Sù cã mÆt Läc cña virus N−íc Dõng ¨n §¸y ao Khö trïng nghÌo VËt mang mÇm bÖnh Ao chøa §éc tè Ho¹t tÝnh t¨ng Nguån n−íc §éng vËt ¨n thÞt T¶o ®¸y Kh«ng qu¹t n−íc NhiÖt ®é Sù truyÒn nhiÔm N−íc trong §éng vËt ¨n thÞt T¨ng virus ThiÕu dinh trong ao d−ìng Kh«ng lo¹i t«m chÕt Bïng ph¸t bÖnh H×nh 70: S¬ ®å nguyªn nh©n g©y bÖnh ®èm tr¾ng (WSSV) HiÖn t−îng t«m bÖnh th−êng x¶y ra ë t«m gièng ®Õn t«m tr−ëng thµnh, cña c¸c khu vùc nu«i th©m canh vµ qu¶ng canh. Khi m«i tr−êng nu«i t«m xÊu bÖnh dÔ xuÊt hiÖn. BÖnh ®èm tr¾ng xuÊt hiÖn ë nhiÒu ®éng vËt gi¸p x¸c tù nhiªn, nh− c¸c loµi t«m he, t«m n−íc ngät, cua,
124 Bïi Quang TÒ t«m hïm, ch©n chÌo vµ Êu trïng c«n trïng (xem b¶ng 14) do ®ã bÖnh l©y lan rÊt nhanh chãng trong c¸c ®Çm nu«i t«m (h×nh 70). B¶ng 14: Mét sè gi¸p x¸c nhiÔm bÖnh ®èm tr¾ng (theo V. A. Graindorge & T.W. Flegel) NhiÔm tù nhiªn Ph−¬ng ph¸p kiÓm tra TruyÒn bÖnh VËt nu«i (N) hoÆc nhiÔm cho Penaeus H& KÝnh In PCR thùc nghiÖm (E) monodon E HV§T situ Hä t«m he N + + + Penaeus chinensis- t«m n−¬ng E + Penaeus duorarum N + Penaeus indicus-t«m thÎ tr¾ng N + + + + Penaeus japonicus- t«m he NhËt b¶n + N + + Penaeus merguiensis- t«m b¹c, lít, thÎ + N + + + + Penaeus monodon- t«m só + N + + Penaeus penicillatus N + + Penaeus semisulcatus- t«m thÎ E + Penaeus setiferus E + Penaeus stylirostris N + + Penaeus vannamei- t«m ch©n tr¾ng T«m kh¸c N + + + Exopalaemon orientalis N +/- + + Macrobrachium rosenbergii- t«m cµng N + + + Metapenaeus ensis - t«m r¶o, ch× N + + Palaemon styliferus + N + Alpbeus brevieristatus N + Alpbeus lobidens N + Palaemon serrifer Cua E + Calappa lophos N + + + Charybdis feriata N + Charybdis natotor N + Charybdis japonica N + Hemigrapsus sanguineus N + Helice tridens N + Mantura sp. N + Petrolistbes japonicus N + Potunus trituberculatus N + + + + Portumus pelagicus-ghÑ xanh + N + + + + Scylla serrata- cua bÓ N + + + + Sesarma sp. + E + + Somannia-tbelpusa sp. + N + Mangrove crab + N + + + Thalamita sp. + T«m hïm E + Panulirus longipes E + Panulirus ornatus §éng vËt thuû sinh kh¸c N + Copepoda Êu trïng c«n trïng N + BÖnh ®èm tr¾ng l©y truyÒn qua ®−êng n»m ngang lµ chÝnh. Virus l©y tõ c¸c gi¸p x¸c kh¸c (t«m cua, ch©n chÌo) nhiÔm bÖnh ®èm tr¾ng tõ m«i tr−êng bªn ngoµi ao hoÆc ngay trong ao nu«i t«m. Khi c¸c loµi t«m bÞ bÖnh ®èm tr¾ng trong ao søc khoÎ chóng yÕu hoÆc chÕt c¸c con t«m khoÎ ®· ¨n chóng dÉn ®Õn bÖnh l©y lan cµng nhanh h¬n. Cã thÓ mét sè loµi chim n−íc ®· ¨n t«m bÞ bÖnh ®èm tr¾ng tõ ao kh¸c vµ bay ®Õn ao nu«i ®· mang theo c¸c mÈu
125 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 thõa r¬i vµo ao nu«i. BÖnh ®èm tr¾ng kh«ng cã kh¶ n¨ng l©y truyÒn qua ®−êng th¼ng ®øng v× c¸c no·n bµo (trøng) ph¸t hiÖn chóng nhiÔm virus ®èm tr¾ng th× chóng kh«ng chÝn (thµnh thôc) ®−îc. Nh−ng trong qu¸ tr×nh ®Î trøng cña t«m mÑ cã thÓ th¶i ra c¸c virus ®èm tr¾ng tõ trong buång trøng cña chóng, do ®ã Êu trïng t«m dÔ dµng nhiÔm virus ngay tõ giai ®o¹n sím. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y bÖnh ®èm tr¾ng th−êng xuyªn xuÊt hiÖn trong c¸c khu vùc nu«i t«m ven biÓn ë ViÖt Nam, hÇu hÕt c¸c tØnh khi bÞ nhiÔm bÖnh ®èm tr¾ng ®· lµm t«m chÕt hµng lo¹t vµ g©y tæn thÊt lín cho nghÒ nu«i t«m. Mïa xuÊt hiÖn bÖnh lµ mïa xu©n vµ ®Çu hÌ khi thêi tiÕt biÕn ®æi nhiÒu nh− biªn ®é nhiÖt ®é trong ngµy biÕn thiªn qu¸ lín (> 50C) g©y sèc cho t«m. BÖnh ®èm tr¾ng th−êng g©y chÕt t«m r¶o, t«m n−¬ng, cua, ghÑ, sau ®ã t«m só nu«i kho¶ng 1-2 th¸ng bÖnh ®èm tr¾ng xuÊt hiÖn vµ g©y chÕt t«m. N¨m 2001, Bïi Quang TÒ vµ céng sù ®· ®iÒu tra 483 hé nu«i t«m só thuéc 23 huyÖn cña 8 tØnh ven biÓn phÝa B¾c (Qu¶ng Ninh, H¶i Phßng, Th¸i B×nh, Nam §Þnh, Ninh B×nh, Thanh Ho¸, NghÖ An, Hµ TÜnh) cã 166 hé (34,37%) ®· mang mÇm bÖnh ®èm tr¾ng ë t«m nu«i vµ t«m cua tù nhiªn vµ cã 169 hé (34,99%) bÖnh ®èm tr¾ng ®· g©y t«m chÕt. T«m só nu«i sau 1-2 th¸ng bÖnh ®èm tr¾ng xuÊt hiÖn vµ g©y t«m chÕt hµng lo¹t. 10.4. ChÈn ®o¸n bÖnh. - Dùa trªn dÊu hiÖu bÖnh ®Æc tr−ng lµ xuÊt hiÖn c¸c ®èm tr¾ng d−íi vá vµ ph©n lËp vi khuÈn g©y bÖnh khi t«m ®á th©n. - ChÈn ®o¸n b»ng ph−¬ng ph¸p m« bÖnh häc: Quan s¸t c¸c nh©n cña tÕ bµo biÓu b× d−íi vá, tÕ bµo biÓu b× tuyÕn Anten, tÕ bµo c¬ quan b¹ch huyÕt (Lymphoid), c¬ quan t¹o m¸u (hematopoietc), tæ chøc liªn kÕt cña vá... Khi nhuém Hematoxylin vµ eosin c¸c nh©n tÕ bµo cã mét thÓ vïi (Inclusion body) lín, b¾t mµu ®á ®ång ®Òu. - ChÈn ®o¸n b»ng ph−¬ng ph¸p PCR, Enzyme miÔn dÞch 10.5. Phßng bÖnh. - Chän t«m bè mÑ cã chÊt l−îng tèt (chiÒu dµi tõ 26-30cm, ®¸nh ë ®é s©u 60-120m) kh«ng nhiÔm WSSV. - Kh«ng vËn chuyÓn t«m gièng mËt ®é cao. - Thøc ¨n t−¬i sèng kh«ng h− thèi vµ dïng nhiÖt nÊu chÝn. - Hµng th¸ng cho t«m ¨n Vitamin C tõ 1-2 ®ît víi liÒu 2-3 g/1 kg thøc ¨n c¬ b¶n, mçi ®ît cho t«m ¨n mét tuÇn liªn lôc. - Nguån n−íc cÊp cho ao nu«i t«m ph¶i l¾ng läc vµ khö trïng. - Vít t«m chÕt ra khái ao - Ng¨n chÆn kh«ng cho t«m vµ gi¸p x¸c kh¸c vµo ao nu«i. - N−íc ao nu«i t«m bÞ bÖnh ®èm tr¾ng ph¶i xö lý b»ng Chlorua v«i nång ®é cao (30- 50g/m3), kh«ng ®−îc x¶ ra ngoµi. Khi ph¸t hiÖn bÖnh, tèt nhÊt lµ thu ho¹ch ngay. 11. BÖnh ®Çu vµng ë t«m só (Yellow Head Disease-YHD) 11.1. T¸c nh©n g©y bÖnh: T¸c nh©n g©y bÖnh ®Çu vµng ë t«m só lµ virus h×nh que kÝch th−íc 44±6x173±13nm. Nh©n cña virus cã ®−êng kÝnh gÇn b»ng 15 nm, chiÒu dµi cã thÓ tíi 800 nm. CÊu tróc acid nh©n lµ ARN cã ®Æc ®iÓm gÇn gièng hä Rhabdoviridae hoÆc nhãm virus d¹ng sîi cña hä Paramyxoviridae. Mét sè nghiªn cøu gÇn ®©y ®· cho virus bÖnh ®Çu vµng gÇn gièng hä Coronaviridae (theo V. Alday de Graindorge & T.W. Flegel, 1999)
126 Bïi Quang TÒ 11.2. DÊu hiÖu bÖnh lý. - BiÓu hiÖn ®Çu tiªn t«m ph¸t triÓn rÊt nhanh vµ ¨n nhiÒu h¬n møc b×nh th−êng. §ét ngét t«m dõng ¨n, sau mét hai ngµy t«m d¹t vµo gÇn bê vµ chÕt. - Mang vµ gan tuþ cã mµu vµng nh¹t, toµn th©n cã mµu nhît nh¹t (h×nh 78). - BÖnh cã thÓ g©y ra tû lÖ chÕt nghiªm träng ®Õn 100% trong vßng 3-5 ngµy. - Khi t«m nhiÔm bÖnh ®Çu vµng kiÓm tra tiªu b¶n m¸u thÊy cã dÊu hiÖu bÊt th−êng: Nh©n tÕ bµo hång cÇu tho¸i ho¸ kÕt ®Æc l¹i hoÆc bÞ ph¸ huû ph©n m¶nh. - KiÓm tra m« bÖnh häc tÕ bµo cã hiÖn t−îng ho¹i tö ë nhiÒu c¬ quan vµ xuÊt hiÖn c¸c thÓ vïi trong tÕ bµo chÊt, nh©n tho¸i ho¸ kÕt ®Æc vµ ph©n m¶nh cña nhiÒu tÕ bµo kh¸c nhau: hÖ b¹ch huyÕt (Lymphoid), tÕ bµo mang, tÕ bµo kÏ gan tuþ, tÕ bµo biÓu b× ruét (h×nh 71,77). 11.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh. Boonyaratpalin vµ CTV, 1992 lÇn ®Çu tiªn m« t¶ bÖnh ®Çu vµng g©y chÕt t«m só nu«i ë miÒn Trung vµ miÒn nam Th¸i lan, ®Æc biÖt nguy hiÓm cho c¸c vïng nu«i th©m canh qua 1 sè n¨m. Virus ®Çu vµng cã thÓ liªn quan ®Õn ®ît dÞch bÖnh cña t«m só nu«i ë §µi loan n¨m 1987-1988. Nh÷ng n¬i kh¸c thuéc §«ng Nam ¸: Indonesia, Malaysia, Trung quèc, Philippine gÆp Ýt nh−ng nguy hiÓm cho t«m só nu«i (Lightner, 1996). BÖnh th−êng x¶y ra ë c¸c ao nu«i cã ®iÒu kiÖn m«i tr−êng xÊu vµ nh÷ng vïng cã mËt ®é tr¹i cao. BÖnh cã thÓ xuÊt hiÖn sau khi th¶ gièng 20 ngµy th−êng gÆp nhÊt 50-70 ngµy ë c¸c ao nu«i t«m só th©m canh. Ngoµi ra bÖnh cßn gÆp ë mét sè loµi t«m tù nhiªn kh¸c: t«m thÎ, t«m b¹c (lít), t«m r¶o… (xem b¶ng 15). ë ViÖt nam c¸c vïng nu«i t«m só cña c¸c tØnh phÝa B¾c, miÒn Trung vµ Nam Bé ®· cã t«m bÞ bÖnh ®Çu vµng g©y t«m chÕt (Theo Bïi Quang TÒ, 1994-2001 vµ §ç ThÞ Hoµ, 1995). BÖnh ®Çu vµng l©y truyÒn theo ®−êng n»m ngang, virus trõ t«m nhiÔm bÖnh bµi tiÕt ra m«i tr−êng hoÆc mét sè t«m tù nhiªn còng nhiÔm bÖnh ®Çu vµng sÏ l©y truyÒn cho c¸c t«m trong ao nu«i. Cã thÓ mét sè loµi chim n−íc ®· ¨n t«m bÞ bÖnh ®Çu vµng tõ ao kh¸c vµ bay ®Õn ao nu«i ®· mang theo c¸c mÈu thõa r¬i vµo ao nu«i. 11.4. ChÈn ®o¸n bÖnh Dùa vµo dÊu hiÖu bÖnh lý ®Æc tr−ng vµ m« bÖnh häc, kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö ®Ó chÈn bÖnh cho t«m. ChÈn ®o¸n b»ng ph−¬ng ph¸p RT-PCR. 11.5. Phßng bÖnh. ¸p dông theo ph−¬ng ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. Tr¸nh vËn chuyÓn t«m tõ n¬i cã bÖnh ®Õn n¬i ch−a ph¸t bÖnh ®Ó h¹n chÕ sù l©y lan vïng l©n cËn. Nh÷ng t«m chÕt vít ra khái ao, tèt nhÊt lµ ch«n sèng trong v«i nung hoÆc ®èt. N−íc tõ ao t«m bÖnh kh«ng th¶i ra ngoµi xö lý b»ng v«i nung hoÆc b»ng clorua v«i (theo ph−¬ng ph¸p tÈy ao). Xem xÐt t«m th−êng xuyªn, nÕu ph¸t hiÖn cã dÊu hiÖu bÖnh, tèt nhÊt lµ thu ho¹ch ngay. nÕu t«m qu¸ nhá kh«ng ®¸ng thu ho¹ch th× cÇn xö lý n−íc ao tr−íc khi th¸o bá.