Bệnh học thủy sản phần 2 - Bệnh truyền nhiễm part 6

Chia sẻ: Sdad Dasf | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:13

Thêm vào BST

Báo xấu

129
lượt xem 49
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'bệnh học thủy sản phần 2 - bệnh truyền nhiễm part 6', nông - lâm - ngư, ngư nghiệp phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bệnh học thủy sản phần 2 - Bệnh truyền nhiễm part 6

153 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 Ch−¬ng 5: bÖnh Rickettsia vμ Chlamydia. 1. §Æc ®iÓm sinh häc cña Rickettsia: Ng−êi ®Çu tiªn ph¸t hiÖn trong m¸u ng−êi sèt ph¸t ban cã sinh vËt nhá bÐ lµ nhµ khoa häc Mü H.T.Recketts, 1909. TiÕp theo ®ã lµ nhµ khoa häc TiÖp kh¾c S.Prowazek, 1913 vµ n¨m 1916 Rochalima ®· c«ng bè kh¸ ®Çy ®ñ t¸c nh©n g©y bÖnh sèt ph¸t ban. - Theo ph©n lo¹i cña Bergey th× Rickettsia cã 2 gièng: Rickettsia vµ Coxiella thuéc hä Rickettsiaceae, bé Rickettsiales vµ gièng Chlamydia, bé Chlamydiales, líp Microtatobioles. - KÝch th−íc cña Rickettsia nhá h¬n vi khuÈn vµ lín h¬n virus. Rickettsia th−êng cã h×nh que ng¾n (0,3-0,6 μm), h×nh cÇu (®−êng kÝnh kho¶ng 0,3 μm) h×nh que dµi (0,3-2 μm) hoÆc h×nh sîi (kh«ng qu¸ 5 μm). - Rickettsia thuéc lo¹i gram ©m, nh−ng kh¸c vãi vi khuÈn, Rickettsia rÊt khã b¾t mµu víi thuèc nhuém anilin kiÒm th«ng th−êng. Muèn quan s¸t Rickettsia ng−êi ta ph¶i nhuém b»ng ph−¬ng ph¸p ®Æc biÖt (Giemsa, macchiavello ...). C¸c Rickettsia h×nh que th−êng b¾t mµu sÉm h¬n ë hai ®Çu do ®ã dÔ nhÇm t−ëng lµ chóng h×nh cÇu. Quan s¸t d−íi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö cã thÓ thÊy Rickettsia cã thµnh tÕ bµo, mµng nguyªn sinh chÊt, tÕ bµo chÊt vµ thÓ trung t©m h×nh sîi (cã thÓ lµ nh©n) - Rickettsia®êi sèng ký sinh b¾t buéc. Mét sè ph¸t triÓn trong tÕ bµo chÊt cña tÕ bµo vËt chñ. Mét sè ph¸t triÓn trong nh©n tÕ bµo. Cßn l¹i chØ ph¸t triÓn ë chç tÕ bµo chÊt gi¸p víi nh©n tÕ bµo. - Rickettsiakh«ng ph¸t triÓn trªn m«i tr−êng tæng hîp. §Ó nu«i cÊy chóng ph¶i sö dông c¸c tæ chøc tÕ bµo sèng (ph«i gµ, chuét lang,...) - C¬ thÓ Rickettsia chøa kho¶ng 30% Protein, ngoµi ra cßn chøa kh¸ nhiÒu Lipit trung tÝnh, Photpholipit vµ hydrat carbon. Hµm l−îng ADN chiÕm 9% so víi träng l−îng kh« cña tÕ bµo.Hµm l−îng ARN thay ®æi kh¸ nhiÒu, nh−ng th−êng gÊp 2 -3 lÇn hµm l−îng ADN. Rickettsia cã chøa Riboxom vµ c¸c yÕu tè kh¸c cÇn thiÕt cho qu¸ tr×nh sinh tæng hîp Protein. - Rickettsia gièng víi virus lµ kÝch th−íc nhá bÐ nh−ng kh¸c víi virus vµ gièng víi vi khuÈn lµ tÕ bµo cã ch−¸ ADN vµ ARN. 2. BÖnh u nang biÓu b× ë mang cña c¸ - Epitheliocystic 2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh: Qua h×nh d¹ng phãng ®¹i cña kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö mét sè t¸c gi¶ ®· cho r»ng t¸c nh©n g©y bÖnh u nang biÓu b× ë mang c¸ lµ nh÷ng loµi cña Rickettsia (Paperna vµ CTV, 1981) hoÆc Chlamydia (Wolf, 1981). Trong mét sè ký chñ, h×nh th¸i cÊu t¹o cña chóng gièng víi nh÷ng loµi cña Clarmydia, tuy nhiªn mét sè Ýt nã gièng nh÷ng loµi kh¸c. Trong 2 kÕt qu¶ nghiªn cøu (Turnbull, 1987 vµ Bradley vµ CTV, 1988) ®· x¸c ®Þnh ®−îc kh¸ng nguyªn cña gièng Chlamydia lµ Lipopolysaccharide. Do ®ã t¸c nh©n g©y bÖnh nµy lµ mét nhãm míi n»m trong bé Chlamydiales. Sù ¶nh h−ëng trong ký chñ lµ c¸c h×nh d¹ng cña chóng ký sinh trªn vËt chñ, bao gåm cã 5 d¹ng h×nh kh¸c nhau cña u nang biÓu b× trªn mang vµ da. - ThÓ khëi ®Çu (h×nh 107a,b): lµ giai ®o¹n ®Çu (sím) ph¸t triÓn cña Chlamydia, h×nh thµnh mét sè u nang. C¸c tÕ bµo cã thÓ d¹ng h×nh que kh«ng ®Òu, tÕ bµo chÊt trong suèt chøa nhiÒu Riboxome...kÝch th−íc cña chóng ®−êng kÝnh 0,7-1,25 μm.
154 Bïi Quang TÒ A B C D E H×nh 107: C¸ v−îc b¹c (Bidyanus bidyanus) bÞ bÖnh u nang biÓu b× trªn mang (theo J. Frances, 1997): A- U nang chøa ®Çy Chlamydia (bar = 1μ); B- Hai d¹ng Chlamydia (bar = 0,5μ); C- T¬ mang nhiÔm u nang (H), bar = 10μ. C¸ mó (Dicentrachus labrax) nhiÔm u nang biÓu b× (theo S. Crespo, 2001): D- L¸t c¾t mang nhiÔm bÖnh u nang biÓu b×, c¸c u nang ph×nh réng trªn c¸c t¬ mang (X450); E- T¬ mang nhòn ra (X200); a,b- hai d¹ng tÕ bµo trong u nang, (►) tÕ bµo nhá, ( ) tÕ bµo dµi, a- X 10.500 , b- X 45.000.
155 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 - TÕ bµo kÐo dµi (h×nh 107a,b): D¹ng thø 2 lµ c¸c tÕ bµo kÐo dµi cã cÊu tróc t−¬ng tù nh− d¹ng ®Çu, kÝch th−íc lín nhÊt lµ chiÒu dµi 7,5 μm, ®−êng kÝnh 0,3-0,6 μm. - TÕ bµo h×nh ovan hoÆc h×nh trßn: Nh÷ng loµi Chlamydia sp cã tÕ bµo th−êng xuyªn h×nh trßn hoÆc ovan, ®−êng kÝnh 0,3-1 μm. - TÕ bµo nhá: Cã ®Æc ®iÓm h×nh thµnh kh«ng bµo trong suèt trong tÕ bµo chÊt, kÝch th−íc rÊt kh¸c nhau gi÷a c¸c loµi c¸ kh¸c nhau: C¸ chÐp kÝch th−íc lµ 0,5-0,7 x 0,3-0,5 μm hoÆc 0,9- 1,3 x 0,5-0,7 μm. - TÕ bµo ®Çu vµ ®u«i: Chóng h×nh thµnh tÊt c¶ trªn c¸c ®Çu cña biÓu b× mét u nang h×nh que (0,3 x 0,4 μm) cã chøa nh©n ®Ëm ®Æc vµ ®u«i biÓu b× (tõ 0,3 μm chiÒu dµi) ®−îc ph×ng réng h×nh trßn ë phÝa cuèi (®−êng kÝnh 0,125 μm). - Chlamydia sp, g©y bÖnh u nang gram ©m. 2.2. DÊu hiÖu bÖnh lý. BÖnh th−êng xuyªn xuÊt hiÖn ë mang vµ còng cã gÆp ë da nh÷ng u nang cña bÖnh (Hoffman vµ CTV, 1969). C¸c u nang míi xuÊt hiÖn mµu tr¾ng hoÆc mµu vµng...BÖnh lµm nguy hiÓm cho mang, h×nh thµnh nhiÒu dÞch nhên trªn mang ng¨n c¶n sù h« hÊp cña c¸(h×nh 107). 2.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh. BÖnh u nang biÓu b× xuÊt hiÖn réng kh¾p thÕ giíi: B¾c Mü, §«ng Nam Ch©u ¸, Trung §«ng, Ch©u ¢u, Nam Phi. BÖnh xuÊt hiÖn ë tÊt c¶ c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña c¸ tõ c¸ gièng ®Õn c¸ tr−ëng thµnh: ë 11 hä c¸: Centrarchidae (hä c¸ mÆt tr¨ng); Chaetodontidae; Cichlidae; Cyprinidae (hä c¸ chÐp); Hippoglossidae; Ictaluridae; Moronidae; Mullidae; Salmonidae; Sparidae vµ Zanclidae. BÖnh cã thÓ xuÊt hiÖn khi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thay ®æi lín g©y sèc cho c¸. 2.4. ChÈn ®o¸n bÖnh. Dùa theo c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý vµ soi kÝnh hiÓn vi tiªu b¶n nhuém m« bÖnh häc ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh. 2.5. Phßng vµ trÞ bÖnh. Ch−a nghiªn cøu ®Çy ®ñ ph−¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh nµy. Mét sè t¸c gi¶ (Paperna vµ CTV, 1978, Hoffman vµ CTV, 1969) cã sö dông mét sè kh¸ng sinh ®Ó trÞ bÖnh. 3. BÖnh Rickettsia vµ Chlamydia ë t«m. 3.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Hai gièng Rickettsia vµ Chlamydia g©y bÖnh ë gan tuþ ë t«m he vµ t«m cµng xanh. KÝch th−íc cña chóng rÊt nhá (0,2-0,7 x 0,8-1,6 μm), h×nh cÇu hoÆc h×nh que ng¾n, gram ©m, ký sinh néi bµo. Gièng Rickettsia ký sinh g©y bÖnh ë gan tuþ cña t«m thÎ P. merguiensis vµ néi ký sinh ë t«m só P. monodon. 3.2. DÊu hiÖu bÖnh lý. DÊu hiÖu ®Æc tr−ng lµ t«m kÐm ¨n, yÕu, th−êng d¹t gÇn vµo bê ao, b¬i kh«ng ®Þnh h−íng, sau hiÖn t−îng t«m chÕt kÐo dµi 1-2 tuÇn. BÖnh cã thÓ kÕt hîp víi bÖnh kh¸c nh− bÖnh virus, vi khuÈn.
156 Bïi Quang TÒ A B C D E F H×nh 108: A- M« gan tôy t«m nhiÔm bÖnh Rickettsia ký sinh trong tÕ bµo chÊt cña tÕ bµo biÓu b× m« h×nh èng; B- Rickettsia trong thÓ vïi cña tÕ bµo chÊt m« gan tôy cña t«m P. marginatus (10.000 lÇn); C- MÉu c¾t m« t«m só (P. monodon) gièng: tuyÕn Anten c¸c tÕ bµo nhiÔm Rickettsia D- M« mang t«m gièng nhiÔm Rickettsia cã c¸c d¹ng h×nh kh¸c nhau, nhuém H & E (600 lÇn); D- MÉu t−¬i gan tôy t«m gièng P. marginatus nhiÔm Rickettsia, tÕ bµo chÊt bÞ dÞch hãa (→), nh×n qua kÝnh soi næi (600 lÇn); E,F: MÉu c¾t m« biÓu b× t«m só (P. monodon) gièng, mét sè tÕ bµo nhiÔm Rickettsia, (theo Lightner, 1996); 3.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh. BÖnh ®· ®−îc ph¸t hiÖn ë t«m thÎ P. merguiensis nu«i ë Singapore (Chong vµ Loh, 1984) vµ t«m só nu«i ë c¸c vïng thuéc Malaysia (Anderson vµ CTV, 1987). Giai ®o¹n biÕn th¸i IV-V cña Êu trïng t«m cµng xanh-Macrobrachium rosenbergii, Rickettsia lµ nguyªn nh©n g©y chÕt nghiªm träng do chóng ký sinh ë gan tuþ (Cohen vµ Issar, 1989). Chlamydia ký sinh g©y bÖnh trong tÕ bµo gan tuþ cña t«m ch©n tr¾ng-P.vanmamei nu«i ë mü. ë ViÖt nam ch−a ®i s©u nghiªn cøu bÖnh Rickettsia vµ Chlamydia. Nh−ng qua nh÷ng ®ît ®iÒu tra bÖnh t«m tõ n¨m 1993-1994. Quan s¸t nh÷ng mÉu c¾t m« tÕ bµo gan tuþ cña t«m
157 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 thÎ nu«i ë Minh h¶i, mét sè tÕ bµo gan tuþ cã nh÷ng khuÈn l¹c nhá cña Rickttssia trong tÕ bµo chÊt. vÊn ®Ò nµy sÏ tiÕp tôc nghiªn cøu tiÕp theo. 3.4. ChÈn ®o¸n bÖnh. Dùa theo dÊu hiÖu bÖnh lý vµ m« bÖnh häc ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh (H×nh 108). 3.5. Phßng vµ trÞ bÖnh. BÖnh nµy cßn Ýt b¸o c¸o vÒ kÕt qu¶ phßng vµ trÞ bÖnh. Nh−ng mét sè n¬i ®· ¸p dông biÖn ph¸p phßng chung: Bãn v«i nung (CaO) liÒu 10-20 ppm hoÆc trÞ b»ng Terramycin cã kÕt qu¶ kh¶ quan (Cohn vµ Issar, 1989). 4. BÖnh run ch©n do Rickettsia ë cua. 4.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Gièng Rickettsia g©y bÖnh run ch©n ë cua. H×nh cÇu, ®−êng kÝnh 0,22-0,35 μm, ký sinh néi bµo. Gièng Rickettsia ký sinh trong c¬ vµ m« liªn kÕt vµ x©m nhËp ®Õn c¸c m« b»ng c¸c tÕ bµo m¸u cña cua. Ngoµi ra mét sè tr−êng cßn t×m thÊy thÓ virus vµ vi bµo tö. H×nh 109: 1- DÞch huyÕt phÇn ngùc cña cua nhiÔm bÖnh run ch©n (mÉu nhuém giemsa) thÊy c¸c khuÈn l¹c Rickettsia ( ) trong tÕ bµo chÊt chÊt cña tÕ bµo m¸u b¾t mµu hång hoÆc tÝm hång. (bar = 10 μm); 2- MÉu m¸u cua nhiÔm bÖnh run ch©n nhuém Giemsa. C¸c khuÈn l¹c Rickettsia b¾t mµu hång ( ), cã thÓ thÊy c¸c h¹t nhá trong tÕ bµo m¸u (S) (bar = 10 μm); 3- C¬ tim cua nhiÔm bÖnh run ch©n, thÊy râ nhiÒu Rickettsia (R) trong kh«ng bµo cña tÕ bµo m¸u vµ tÕ bµo c¬ (M). Nh©n (N) cña tÕ bµo m¸u vËt chñ bÞ Ðp sang mét bªn. ThÓ h¹t sîi (Mi) cña tÕ bµo c¬. (bar = 1,5 μm) ¶nh KHV§T. MÉu thu tõ cua n−íc ngät (Eriocheir sinensis) (theo Wen Wang, Zhifeng Gu, 2002).
158 Bïi Quang TÒ H×nh 110: 4- ¶nh KHV§T c¬ ch©n ngùc cña cua nhiÔm bÖnh run chan, cÊu t¹o Rickettsia (R), thµnh tÕ bµo (CW) vµ vïng nh©n ( ). ThÓ h¹t sîi (Mi) cña tÕ bµo c¬. (bar = 170 nm); 5- ¶nh KHV§T tÕ bµo m¸u cua nhiÔm bÖnh run ch©n, Rickettsia (R) h×nh d¹ng kh¸c nhau, cã nóm vµ nh©n ph©n ®«i (bar = 294 nm). MÉu thu tõ cua n−íc ngät (Eriocheir sinensis) (theo Wen Wang, Zhifeng Gu, 2002). 4.2. DÊu hiÖu bÖnh lý Rickettsia ký sinh trong c¸c m« liªn kÕt cña tim, ch©n bß vµ ruét, huyÕt t−¬ng. Lµm cho cua kÐm ¨n, ho¹t ®éng yÕu. BÖnh nÆng ch©n bß run, nªn cßn gäi lµ “bÖnh run ch©n” 4.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh BÖnh ph©n bè ë mét sè loµi cua biÓn vµ cua n−íc ngät. Tû lÖ chÕt kh¸ cao ë cua xanh (Paralithodes platypus) (Johnson, 1984), cua hoµng ®Õ (Lithodes aequispina) (Meyers vµ CTV, 1990) vµ cua- Carcinus mediterraneus (Bonami & Pappalardo, 1980). Cua n−íc ngät (Eriocheir sinensis) ë mét sè tØnh phÝa Nam Trung Quèc, tû lÖ nhiÔm bÖnh trong c¸c ao nu«i 34,3% vµ bÖnh cã thÓ g©y chÕt tõ 30-90% (theo Wen Wang, Zhifeng Gu, 2002). BÖnh xuÊt hiÖn vµo mïa Êm, nhiÖt ®é tõ 190- 280C. ë ViÖt nam ch−a ®i s©u nghiªn cøu bÖnh Rickettsia trong cua. 4.4. ChÈn ®o¸n bÖnh Dùa vµo dÊu hiÖu bÖnh lý; Ph−¬ng ph¸p m« bÖnh häc soi kinh soi kÝnh hiÓn vi quang häc vµ kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö. PhiÕt mÉu tim, mang, gan tôy, c¬ ch©n bß, h¹ch ngùc vµ c¬ quan sinh dôc cña cua nhiÔm bÖnh, cè ®Þnh víi methanol 10%, nhuém Giemsa. 4.5. Phßng trÞ bÖnh BÖnh nµy cßn Ýt b¸o c¸o vÒ kÕt qu¶ phßng vµ trÞ bÖnh, ¸p dông biÖn ph¸p phßng tæng hîp.
159 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 Ch−¬ng 6: BÖnh vi khuÈn §Æc ®iÓm chung cña vi khuÈn. Vi khuÈn (Bacteria, tõ tiÕng Hy L¹p Baktron cã nghÜa lµ c¸i gËy) ®−îc hiÓu theo 2 nghÜa: NghÜa hÑp vµ nghÜa réng. Theo nghÜa réng vi khuÈn bao gåm tÊt c¶ vi sinh vËt ®−îc xÕp trong líp Schizomycetes (Theo Bergey, 1957). Theo nghÜa hÑp th× vi khuÈn kh«ng bao gåm c¸c nhãm niªm vi khuÈn (Myxobacteriales), x¹ khuÈn (Actiromycetales) vµ xo¾n thÓ (Sporochaetales). Vi khuÈn cã mét sè ®Æc ®iÓm sau: H×nh th¸i cÊu t¹o: Vi khuÈn chia lµm 3 lo¹i: cÇu khuÈn, trùc khuÈn vµ xo¾n khuÈn. - CÇu khuÈn nãi chung kh«ng cã tiªn mao, kh«ng cã kh¶ n¨ng di ®éng. ë ®éng vËt thuû s¶n gÆp Streptococcus, Staphylococcus. KÝch th−íc thay ®æi trong kho¶ng 0,5-1 μm. - Trùc khuÈn cã h×nh que, kÝch th−íc kho¶ng 0,5-1,0 x 1-4 μm. ë ®éng vËt thuû s¶n th−êng gÆp : Pseudomonas, Aeromonas, Vibrio. - Xo¾n khuÈn gåm tÊt c¶ vi khuÈn cã 2 vßng xo¾n trë lªn, kÝch th−íc kho¶ng 0,5-3,0 x 5-40 μm Ýt g©y bÖnh ë ®éng vËt thuû s¶n. Mµng tÕ bµo: Vi khuÈn th−êng ®−îc bao bäc nhiÒu líp mµng. Ngoµi líp vá dµy (capsule) hoÆc líp dÞch nhµy, tiÕp lµ líp thµnh tÕ bµo cßn gäi lµ líp mµng tÕ bµo, bªn trong lµ mµng tÕ bµo chÊt. TÕ bµo chÊt: Lµ thµnh phÇn chÝnh cña tÕ bµo vi khuÈn. Thµnh phÇn chñ yÕu lµ phøc chÊt lipoprotein. Khi cßn non tÕ bµo chÊt cÊu t¹o ®ång nhÊt b¾t mµu gièng nhau khi nhuém mµu. Khi giµ do xuÊt hiÖn kh«ng bµo vµ c¸c thÓ Èn nhËp vµ c¸c c¬ quan con kh¸c: Mezox«m, Riboxom, kh«ng bµo, c¸c h¹t chÊt dù tr÷, c¸c h¹t s¾c tè. Nh©n tÕ bµo: Vi khuÈn th−êng cã nh©n ë d¹ng nguyªn thuû. Kh«ng ph©n ho¸ thµnh khèi râ rÖt nh− tÕ bµo vi sinh vËt kh¸c (nÊm men, nÊm mèc, lôc t¶o...). Tiªn mao vµ kh¶ n¨ng di ®éng: Mét sè vi khuÈn cã kh¶ n¨ng di ®éng nhê c¬ quan di ®éng ®Æc biÖt gäi lµ tiªn mao (flagella). Tiªn mao lµ sîi nguyªn sinh chÊt rÊt m¶nh chiÒu réng 0,01-0,05 μm, chiÒu dµi 6-9 μm cã khi tíi 80-90 μm. Loµi vi khuÈn kh«ng cã tiªn mao chóng kh«ng cã kh¶ n¨ng di ®éng. Bµo tö vµ sù h×nh thµnh bµo tö: Mét sè loµi vi khuÈn trong giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cã thÓ h×nh thµnh trong tÕ bµo thÓ h×nh trßn hay bÇu dôc gäi lµ bµo tö (Spores) th−êng gÆp ë 2 gièng Bacillus vµ Clostridium. Mçi tÕ bµo chØ h×nh thµnh mét bµo tö, cã søc sèng rÊt l©u, chÞu ®−îc ®iÒu kiÖn bÊt lîi cña ngo¹i c¶nh ë nhiÖt ®é 1000C Bacillus cereas chÞu ®−îc 2,5 phót, Bacillus asterosporus-7,5 phót, B.subtilis-180 phót. bµo tö cña mét sè vi khuÈn sèng ®−îc sau khi ®un s«i 5 ngµy liÒn. ThÇm chÝ ë 1800C vi khuÈn g©y ngé ®éc thøc ¨n (Clostridium leotulinum) vÉn cã thÓ sèng ®−îc 10 phót. Do ®ã muèn tiªu diÖt ®−îc vi khuÈn ng−êi ta ph¶i khö trïng ë nhiÖt ®é 165-1700C trong 2 giê.
160 Bïi Quang TÒ Ph©n lo¹i t¸c nh©n g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n. * Hä Flexibacteraceae. - Flexibacter psychrophirus: BÖnh n−íc l¹nh do vi khuÈn ë c¸ biÓn (Bacteria Cold Water Disease). - Flexibacter columnaris: BÖnh trô ë c¸ (Columnaris Disease). - Flexibacter maritimus: BÖnh ë c¸ n−íc mÆn (Salt Water Colummaris). - Cytophaga sp: BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi trªn t«m. - Flexibacter sp: BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi trªn t«m. * Hä Myxococcaceae: - Myxococcus pisciolas: BÖnh thèi mang ë c¸. * Hä Flavobacteriaceae. - Flavobacterium branchiophila: BÖnh thèi mang ë c¸. - Flavobacterium sp: BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi trªn t«m. * Hä Thiotrichaceae. - Leucothrix mucor: BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi trªn t«m. - Leucothrix spp: BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi trªn t«m. - Thiothrix sp: BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi trªn t«m. * Hä Enterobacteriaceae. - Edwardsiella tarda: BÖnh nhiÔm trïng m¸u do Edwardsiella. - Edwardsiella ictaluri: BÖnh nhiÔm trïng m¸u ë c¸ trª s«ng. - Hafnia alvei: g©y bÖnh ho¹i tö c¬ quan néi t¹ng cña c¸ da tr¬n - Yersima ruckeri: BÖnh ®á miÖng ë c¸. - Proteus rettgeri: BÖnh xuÊt huyÕt ë c¸. - Serratia liquefaciens: bÖnh xuÊt huyÕt ë c¸. - Serratia plymuthica: bÖnh nhiÔm trïng thø cÊp. - Citrobacter freundii: bÖnh nhiÏm trïng thø cÊp. * Hä Aeromonadaceae. - Aeromonas salmonicida: BÖnh nhät ë c¸. - Aeromonas hydrophyla: BÖnh xuÊt huyÕt ®èm ®á ë c¸, ®èm n©u ë t«m cµng xanh. - Aeromonas caviae: BÖnh xuÊt huyÕt ®èm ®á ë c¸, ®èm n©u ë t«m cµng xanh. - Aeromonas sobria: BÖnh xuÊt huyÕt ®èm ®á ë c¸, ®èm n©u ë t«m cµng xanh. * Hä Vibrionaceae. - Vibrio alginolyticus: BÖnh ®á däc th©n ë Êu trïng t«m, bÖnh ®á th©n vµ ¨n mßn vá ki tin ë t«m, bÖnh xuÊt huyÕt ë c¸ biÓn. - Vibrio anguillarum: bÖnh ®á th©n vµ ¨n mßn vá ki tin ë t«m, bÖnh xuÊt huyÕt ë c¸. - Vibrio harveyi: BÖnh ph¸t s¸ng, ®á th©n vµ ¨n mßn vá kitin ë gi¸p x¸c. - Vibrio parahaemolyticus: BÖnh ph¸t s¸ng, ®á th©n vµ ¨n mßn vá kitin ë gi¸p x¸c. - Vibrio vulnificus: BÖnh ®á th©n vµ ¨n mßn vá kitin ë gi¸p x¸c, bÖnh xuÊt huyÕt ë c¸ biÓn. - Vibrio ordalii: BÖnh ®á th©n vµ ¨n mßn vá kitin ë gi¸p x¸c, bÖnh xuÊt huyÕt ë c¸ biÓn. - Vibrio salmonicida: BÖnh Hitra ë c¸. * Hä Pasteurellaceae. - Pasteurella piscinida: BÖnh nhiÔm khuÈn ë c¸ biÓn. * Hä Pseudomonadaceae. - Pseudomonas fluorescens: BÖnh xuÊt huyÕt ë c¸. - Pseudomonas dermoalba: BÖnh tr¾ng ®u«i ë c¸ gièng. - Pseudomonas putida: bÖnh ®ãng dÊu (xuÊt huyÕt) ë c¸. - Pseudomonas anguilliseptica: BÖnh xuÊt huyÕt ë c¸ tr×nh. - Pseudomonas chlororaphis: BÖnh xuÊt huyÕt ë c¸ tr×nh.
161 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 * Hä Alteromonadaceae. - Alteromonas spp: BÖnh xuÊt huyÕt ë c¸ tr×nh. * Hä Micrococcaceae. - Renibacterium salmoninarum: BÖnh nhiÔm khuÈn thËn c¸. * Hä Carnobacteraceae. - Carnobacterium piscicola: Vi khuÈn c¬ héi g©y bÖnh. * Hä Enterococcaceae. - Vagococcus salmoninarum: Vi khuÈn c¬ héi g©y bÖnh. * Hä Streptococcaceae. - Streptococcus innae: BÖnh xuÊt huyÕt ë c¸. - Streptococcus spp: BÖnh xuÊt huyÕt ë c¸. - Lactococcus piscium: Vi khuÈn c¬ héi g©y bÖnh ë t«m c¸. - Lactococcus garvieae: g©y bÖnh ®ôc th©n ë t«m cµng xanh * Hä Staphylococcaceae. - Staphylococcus spp: BÖnh xuÊt huyÕt ë c¸. * Hä Clostridiaceae. - Clostridium botulinum: BÖnh dÞch ho¸ ë c¸. * Hä Eubacteraceae. - Eubacterium tarantellus: BÖnh thÇn kinh. * Hä Bacillaceae. - Bacillus subtilis: g©y bÖnh ®èm tr¾ng ë t«m * Hä Mycobacteriaceae. - Mycobacterium marium: BÖnh ®èm nhá ë c¸, t«m. - Mycobacterium fortuitum: BÖnh ®èm nhá ë c¸, t«m. - Mycobacterium chelonae: BÖnh ®èm nhá ë c¸, t«m. * Hä Nocardiaceae. - Nocardia astreroides: BÖnh ®èm nhá ë c¸. - Nocardia kampachi: BÖnh ®èm nhá ë c¸. 1. BÖnh nhiÔm trïng do vi khuÈn Aeromonas di ®éng ë ®éng vËt thuû s¶n. 1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. Aeromonas Aeromonadaceae, Aeromonadales, Gièng thuéc hä bé líp Gammaproteobacteria, ngµnh Proteobacteria. Trong gièng Aeromonas cã hai nhãm: Nhãm 1: Aeromonas kh«ng di ®éng (A. salmonicida) th−êng g©y bÖnh ë n−íc l¹nh. Nhãm 2: Lµ c¸c loµi Aeromonas di ®éng, bao gåm A. hydrophyla, A. caviae, A. sobria. §Æc tÝnh chung cña ba loµi vi khuÈn nµy lµ di ®éng nhê cã 1 tiªn mao (h×nh 111). Vi khuÈn Gram ©m d¹ng h×nh que ng¾n, hai ®Çu trßn, kÝch th−íc 0,5 x 1,0-1,5 μm. Vi khuÈn yÕm khÝ tuú tiÖn, Cytochrom oxidase d−¬ng tÝnh, khö nitrate, kh«ng mÉn c¶m víi thuèc thö Vibriostat 0/129... Tû lÖ Guanin + Cytozin trong ADN lµ 57 - 63 mol%. Ba loµi vi khuÈn Aeromonas di ®éng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c nhau (xem b¶ng 19). Sù ho¹i tö thö trªn m¸u thá cña hai loµi vi khuÈn A. hydrophyla kh¸c víi A. sobria (Olivier vµ ctv, 1981). A. hydrophyla dung huyÕt trªn th¹ch m¸u khi nu«i cÊy ë nhiÖt ®é 100C vµ 300C nh−ng A. sobria chØ dung huyÕt ë 300 C . C¸c vi khuÈn aeromonas di ®éng ®Òu ph©n lËp tõ c¸ n−íc ngät nhiÔm bÖnh, th−êng gÆp nhÊt lµ loµi A. hydrophyla. Ngoµi ra cã thÓ gÆp vi khuÈn Gram ©m Pseudomonas fluorescens hoÆc Proteus rettgeri.
162 Bïi Quang TÒ H×nh 111: Vi khuÈn Aeromonas hydrophila cã mét tiªn mao. ¶nh kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö (theo Bïi Quang TÒ, 1998). B¶ng 19: Mét sè ®Æc ®iÓm cña c¸c loµi vi khuÈn Aeromonas di ®éng (Popoff, 1984). A. hydrophyla A. caviae A. sobria §Æc ®iÓm - Di ®éng + + + - Thuû ph©n ascculin + + - - Ph¸t triÓn trong n−íc KCN + + - - Sö dông: L. Histidine + + - L. Arginine + + - L. Arabinose + + - - Lªn men Salixin + + - - Voges Proskauer + - + - Sinh H2S tõ Glucose + - + - Sinh H2S tõ Cysteine + - + 1.2. DÊu hiÖu bÖnh lý. BÖnh nhiÔm trïng ë ®éng vËt thuû s¶n th−êng biÓu hiÖn ë c¸c d¹ng kh¸c nhau: - Ho¹i tö da vµ c¬: §èm ®á xuÊt huyÕt. - V©y bÞ ph¸ huû: Gèc v©y xuÊt huyÕt, tia r¸ch n¸t vµ côt dÇn. - VÈy dùng (rép) vµ bong ra, da xuÊt huyÕt. - Xoang bông s−ng to, c¸c c¬ quan néi t¹ng bÞ xuÊt huyÕt vµ viªm nhòn (dÞch ho¸), ruét viªm vµ chøa ®Çy h¬i. §èi víi tõng loµi ®éng vËt thuû s¶n cã c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý cô thÓ nh− sau: DÊu hiÖu ®Çu tiªn lµ c¸ kÐm ¨n hoÆc bá ¨n, næi lê ®ê trªn tÇng mÆt. Da c¸ th−êng ®æi mµu tèi kh«ng cã ¸nh b¹c, c¸ mÊt nhít, kh« r¸p. XuÊt hiÖn c¸c ®èm xuÊt huyÕt mµu ®á trªn th©n, c¸c gèc v©y, quanh miÖng, r©u xuÊt huyÕt hoÆc b¹c tr¾ng. XuÊt hiÖn c¸c vÕt loÐt ¨n s©u vµo c¬, cã mïi h«i thèi, trªn vÕt loÐt th−êng cã nÊm vµ ký sinh trïng ký sinh. M¾t låi ®ôc, hËu m«n viªm xuÊt huyÕt, bông cã thÓ ch−íng to, c¸c v©y x¬ r¸ch, tia v©y côt dÇn (h×nh 112 A,B,C,D). Gi¶i phÉu néi t¹ng: Xoang bông xuÊt huyÕt, m« mì c¸ ba sa xuÊt huyÕt nÆng. Gan t¸i nhît, mËt s−ng to, thËn s−ng, ruét, d¹ dµy, tuyÕn sinh dôc, bãng h¬i ®Òu xuÊt huyÕt. Cã tr−êng hîp c¸ ba sa 2 ®o¹n ruét lång vµo nhau. Xoang bông cã chøa nhiÒu dÞch nhên mïi h«i thèi. (h×nh 112 E,F,G,H) - C¸ trª gièng bÞ bÖnh th−êng t¸ch ®µn vµ “treo r©u” ®Çu h−íng lªn trªn vu«ng gãc víi mÆt n−íc. C¸ bèng t−îng cã hiÖn t−îng da mÊt hÕt nhít gäi bÖnh “tuét nhít” (h×nh 113A).
163 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 - ë ba ba xuÊt hiÖn c¸c vÕt loÐt xuÊt huyÕt, kh«ng cã h×nh d¹ng nhÊt ®Þnh ë xung quanh vµ trªn mai l−ng; phÇn bông; c¸c ch©n cã thÓ côt hÕt mãng (H×nh 107B). BÖnh nÆng c¬ thÓ ba ba mÒm nhòn ho¹t ®éng chËm ch¹p, khi lËt ngöa ba ba kh«ng tù lËt sÊp l¹i ®−îc. Ba ba Ýt ¨n hoÆc bá ¨n, sau 1-2 tuÇn chóng bß lªn c¹n vµ chÕt, tû lÖ chÕt tíi 30-40%. Gi¶i phÉu phæi, gan, thËn cã mµu ®en (h×nh 113C). A B C D E F G H H×nh 112: A- C¸ tr¾m cá bÞ bÖnh ®èm ®á do vi khuÈn Aeromonas hydrophyla cã c¸c ®èm ®á, vÈy rông, gèc v©y xuÊt huyÕt; B- c¸ tra bÞ bÖnh xuÊt huyÕt trªn v©y; C- c¸ he bÞ bÖnh xuÊt trªn c¸c v©y; D- c¸ r« phi bÖnh viªm ruét; A- C¸ tr¾m cá gi¶i phÉu mang xuÊt huyÕt dÝnh bïn,c¬ quan néi t¹ng xuÊt huyÕt; B- C¸ ba sa bÞ bÖnh xuÊt huyÕt do vi khuÈn c¸c c¬ quan néi t¹ng: gan, thËn, ruét m« mì xuÊt huyÕt, thÞt xuÊt huyÕt; C- C¸ r« phi bÞ bÖnh viªm ruét do vi khuÈn bông tr−íng to, hËu m«n s−ng loÐt ®á, ruét xuÊt huyÕt chøa ®Çy h¬i; D- C¸ nheo bÞ bÖnh viªm ruét do vi khuÈn.
164 Bïi Quang TÒ A B C H×nh 113: A- c¸ bèng t−îng bÞ bÖnh tuét nhít; B- Ba ba bÞ bÖnh viªm loÐt do vi khuÈn, cã vÕt loÐt trªn mai vµ d−íi bông, côt mãng; C- ba ba bÖnh cã phæi ®en, trªn gan cã ®èm ®en. A C B H×nh 114: T«m cµng xanh bÞ bÖnh ®èm n©u: A- t«m bÞ ®en mang, ®èm ®en trªn vá; B,C- t«m bÖnh r©u, ch©n bß, ch©n b¬i, ®u«i bÞ ¨n côt dÇn.
165 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 1.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh. - BÖnh nhiÔm trïng do nhãm vi khuÈn Aeromonas spp di ®éng th−êng gÆp ë nhiÒu loµi ®éng vËt thuû s¶n n−íc ngät. ë ViÖt Nam c¸c loµi c¸ nu«i lång, bÌ vµ nu«i ao n−íc ngät th−êng gÆp bÖnh ®èm ®á nh−: tr¾m cá, c¸ tr«i, c¸ chÐp, c¸ mÌ, c¸ ba sa, c¸ bèng t−îng, c¸ he nu«i bÌ, c¸ tai t−îng, c¸ trª, c¸ nheo... Vi khuÈn cã thÓ g©y bÖnh ë ba ba, c¸ sÊu, bÖnh ®á ch©n ë Õch, ®èm n©u ë t«m cµng xanh. Tû lÖ tö vong ë ®éng vËt thuû s¶n th−êng tõ 30-70% riªng ë c¸ gièng (ba ba, trª) cã thÓ chÕt 100%. - BÖnh xuÊt hiÖn quanh n¨m nh−ng th−êng tËp trung vµo mïa xu©n vµ mïa thu ë miÒn B¾c, ë miÒn Nam bÖnh ph¸t nhiÒu vµo mïa m−a. - §«ng Nam ¸: Th¸i Lan g©y bÖnh ë c¸ trª, Indonesia-c¸ chÐp bÞ bÖnh, c¸ trª bÞ bÖnh. 1.4. ChÈn ®o¸n bÖnh. Dùa vµo c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý, mïa vô xuÊt hiÖn bÖnh vµ ph©n lËp vi khuÈn ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh ®−îc chÝnh x¸c. 1.5. Phßng vµ trÞ bÖnh. - BiÖn ph¸p phßng bÖnh quan träng nhÊt kh«ng ®Ó cho ®éng vËt nu«i thuû s¶n bÞ sèc do m«i tr−êng thay ®æi xÊu: nhiÖt ®é, oxy hoµ tan, nhiÔm bÈn cña n−íc. M«i tr−êng n−íc ®¶m b¶o tèt cho ®êi sèng cña ®éng vËt thuû s¶n. §èi víi bÌ nu«i c¸ th−êng xuyªn treo tói v«i, mïa xuÊt hiÖn bÖnh 2 tuÇn treo mét lÇn, mïa kh¸c mét th¸ng treo 1 lÇn. V«i cã t¸c dông khö trïng vµ kiÒm ho¸ m«i tr−êng n−íc. L−îng v«i tÝnh trung b×nh 2 kg v«i nung/10m3. BÌ lín treo nhiÒu tói vµ bÌ nhá treo Ýt tói tËp trung ë chç cho ¨n vµ phÝa ®Çu nguån n−íc ch¶y. §èi víi c¸c ao nu«i ¸p dông tÈy dän ao nh− ph−¬ng ph¸p phßng tæng hîp. Còng ®Þnh kú mïa bÖnh 2 tuÇn r¾c xuèng ao 1 lÇn, mïa kh¸c r¾c 1 th¸ng 1 lÇn, liÒu l−îng trung b×nh 2 kg v«i nung/100 m3 n−íc. Ngoµi ra, cã thÓ bæ sung thªm l−îng vitamin C cho vµo thøc ¨n tr−íc mïa bÖnh hoÆc dïng thuèc phèi chÕ KN - 04 -12 cña ViÖn I cho c¸ ¨n phßng bÖnh, c¸ch dïng: xem môc thuèc KN-04-12. - TrÞ bÖnh: Cã thÓ dïng mét sè kh¸ng sinh, th¶o méc cã t¸c dông diÖt khuÈn ®iÒu trÞ bÖnh nhiÔm khuÈn m¸u nh− sau: + C¸ gièng dïng ph−¬ng ph¸p t¾m thêi gian 1 giê. Oxytetracyline nång ®é 20-50 ppm. Streptomycin nång ®é 20-50 ppm. + C¸ thÞt dïng ph−¬ng ph¸p cho ¨n kh¸ng sinh trén víi thøc ¨n tinh. Sulfamid liÒu dïng 150-200 mg/1 kg c¸/ngµy. Thuèc phèi chÕ KN-04-12: liÒu dïng 2-4 g/1 kg c¸/ngµy. Cho c¸ ¨n liªn tôc tõ 5-7 ngµy. Riªng víi kh¸ng sinh tõ ngµy thø 2 trë ®i liÒu l−îng gi¶m ®i 1/2 so víÝ ngµy ban ®Çu. 2. BÖnh do vi khuÈn Vibrio ë ®éng vËt thuû s¶n. 2.1. T¸c nh©n g©y bÖnh: Gièng Vibrio thuéc hä Vibrionaceae, bé Vibrionales, líp Gammaproteobacteria, ngµnh Proteobacteria.. §Æc ®iÓm chung c¸c loµi vi khuÈn thuéc gièng Vibrio: Gram ©m, h×nh que th¼ng hoÆc h¬i uèn cong, kÝch th−íc 0,3-0,5 x 1,4-2,6 μm. Chóng kh«ng h×nh thµnh bµo tö vµ chuyÓn ®éng nhê mét tiªn mao hoÆc nhiÒu tiªn mao m¶nh. TÊt c¶ chóng ®Òu yÕm khÝ tuú tiÖn vµ hÇu hÕt lµ oxy ho¸ vµ lªn men trong m«i tr−êng O/F Glucose. Thiosulphate citrate bile salt agar TCBS lµ m«i tr−êng chän läc cña Vibrio. HÇu