bồi dữong kiến thức môn địa lí

Chia sẻ: Hoang Thuy | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:353

Thêm vào BST

Báo xấu

724
lượt xem 255
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trang bị những kiến thức cơ bản, cập nhật về địa lí tự nhiên đại cương, địa lí tự nhiên Việt Nam, phục vụ cho việc dạy học môn Địa lí ở trường THPT và nghiên cứu khoa học những vấn đề có liên quan.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: bồi dữong kiến thức môn địa lí

CHUYÊN 1 NH NG V N A LÍ T NHIÊN I CƯƠNG VÀ A LÍ T NHIÊN VI T NAM (S. Cti U : 20 ti Nt) I DUNG I t TRÚC - Chương 1, 2, 3 cp n nh ng v n a lí t nhiên i cương. a lí t nhiên Vi t Nam. - Chương 3, 4, 5 c p n nh ng v n II. M C TIÊU - V m t ki n th c Trang b nh ng ki n th c cơ b n, c p nh t v a lí t nhiên i cương, a lí t nhiên Vi t Nam, ph c v cho vi c d y h c môn a lí trư ng THPT và nghiên c u khoa h c nh ng v n có liên quan. - V m t kĩ năng + Rèn luy n kh năng s d ng các phương ti n, trang thi t b d y h c ph c v gi ng d y a lí t nhiên và các v n có liên quan. + Thuy t trình ng n g n, sâu s c m t s v n c th v a lí t nhiên, a lí a phương và môi trư ng. III. PHƯƠNG PHÁP D Y H C - Thuy t trình c a gi ng viên có k t h p s d ng các phương ti n d y h c - Nêu v n h c viên chu n b , trao i theo các nhóm và th o lu n, thuy t trình trư c l p. - Xem băng hình - Phân tích các b ng s li u, lư c , b n , nh minh h a. IV. KI M TRA, ÁNH GIÁ - Sau m i v n có nêu các câu h i, bài t p các h c viên ôn t p, th c hi n. - Có bài ki m tra vi t sau khi k t thúc chuyên ánh giá k t qu h c t p. 7
CHƯƠNG 1 VN NG C A TRÁI T VÀ M T S VN CÓ LIÊN QUAN I. V N NG C A TRÁI T Trái t tham gia vào ba v n ng chính: v n ng trong Thiên hà, v n ng xoay quanh tr c c a nó và v n ng t nh ti n quanh M t Tr i. v n ng th nh t, Trái t th c hi n cùng v i M t Tr i và các hành tinh khác c a h M t Tr i trên qu o xung quanh tâm c a d i Ngân hà. V n ng này không nh hư ng nhi u n s bi n i c a môi trư ng trên Trái t và nó là m c tiêu nghiên c u chính c a các nhà thiên văn h c hơn là các nhà a lí h c. Hai v n ng còn l i là i u lưu tâm l n c a các nhà a lí t nhiên. K t qu c a các v n ng này là các hi n tư ng ta th y thư ng ngày trên Trái t như ngày và êm, dài thay i c a chúng và s luân chuy n c a các mùa trong năm. 1. V n ng xoay quanh tr c Trái t chuy n ng v i t c không i xung quanh m t tr c tư ng tư ng n i hai c c B c và Nam c a nó và hoàn thành m t vòng m t kho ng 24 gi . Trái t xoay t Tây sang ông và ta th y M t Tr i xu t hi n hàng ngày t hư ng ông và di chuy n d n v phía Tây trên b u tr i. Th c ra không ph i M t Tr i chuy n ng mà chính Trái t xoay các múi kinh tuy n c a mình v phía M t Tr i. N u nhìn t vũ tr , tr c di n trên cao c a c c B c ta s th y Trái t liên t c xoay theo hư ng ngư c chi u kim ng h . Hư ng chuy n ng sang phía ông c a Trái t xác nh các khu v c ư c chi u sáng trên b m t Trái t cũng như các vòng luân chuy n c a khí quy n và i dương. M i i m trên hành tinh u xoay tr n m t vòng 3600 trong 24 gi . i u có nghĩa là v n t c góc i v i t t c các khu v c trên 8
hành tinh u như nhau và b ng 150/h. Tuy nhiên, chuy n ng xoay này l i khi n cho các i m trên b m t Trái t d ch chuy n qua các kho ng cách khác nhau trong nh ng kho ng th i gian như nhau. Kho ng cách này l n nh t i v i các i m n m trên ư ng xích o và gi m d n i v i các i m g n v hai c c. V n t c dài c a các i m trên b m t Trái t là kho ng cách chúng d ch chuy n ư c do v n ng xoay chia cho th i gian v n ng. V n t c dài c a hai c c Trái t b ng không vì hai i m này xoay quanh chính chúng. Càng ra xa hai c c, v n t c dài tăng d n và t c c i các i m n m trên ư ng xích o, nơi các i m d ch chuy n v i 600 B t c tc 460m/s hay 1660km/h. T i Xanh Pêtécbua, vĩ này gi m xu ng còn m t n a, thành ph này ch d ch chuy n v i v n t c 830km/h. Thông thư ng ta không c m nh n th y v n t c góc vì ba lí do. Th nh t, nó ng u t i m i nơi trên Trái t; th hai, khí quy n cũng xoay theo Trái t; và cu i cùng, quanh ta không có các v t th ng yên ho c chuy n ng v i v n t c góc khác làm m c mà m i chuy n ng u khó ho c không th nh n th y ư c n u không có các v t làm m c. Hình 1. Tr c nghiêng và hư ng xoay c a Trái t 9
V n ng xoay c a Trái t t o ra s luân h i ngày êm k ti p nhau trên Trái t. i u này có th minh h a m t cách tr c quan khi ta chi u sáng m t qu c u ang xoay t Tây sang ông. Ta s th y r ng qu c u ch luôn ư c chi u sáng m t n a còn n a kia luôn b che khu t. Ta cũng th y r ng ph n ư c chi u sáng trư n d n qua ranh gi i v i n a b che t i, m t vòng cung 1800, v i v n t c góc 150/h. Trong khi ó, ranh gi i t i sáng bên kia, ph n b che t i cũng t t l n sang n a ư c chi u sáng v i t c tương t . i u này tương t như chuy n ng xoay c a Trái t và s r i sáng c a M t Tr i lên b m t Trái t. Trong khi m t n a c a Trái t ư c chi u sáng và nh n ư c năng lư ng b c x t M t Tr i, thì n a còn l i c a nó b chìm trong bóng t i. Làm ranh gi i hai n a c u ó là m t ư ng tròn l n ư c g i là vòng tròn chi u sáng. 2. V n ng t nh ti n Trong khi xoay quanh tr c c a mình, Trái t còn chuy n ng theo qu o hình elíp g n tròn v i bán kính, x p x 150.000.000km xung quanh M t Tr i. Vào ngày 3 tháng giêng, Trái t g n M t Tr i nh t, t i v trí c n nh t, cách M t Tr i 147.500.000km. Vào kho ng ngày 4 tháng b y, nó n m i m vi n nh t, kho ng cách xa nh t t i M t Tr i trên qu o c a mình, cách M t Tr i 152.500.000km. Kho ng cách chênh l ch 5.000.000 km gi a v trí c n nh t và vi n nh t là m t kho ng cách không áng k trong vũ tr . Nó t o ra s xê d ch vô cùng nh (3,5%) t i ngu n nhi t Trái t nh n ư c t M t Tr i và h u như không có liên quan gì n các hi n tư ng mùa. 2.1 Hoàng o, nghiêng và tính song song c a tr c Trái t trong chuy n ng t nh ti n Trái t chuy n ng xung quanh M t Tr i trên qu onm trong m t m t ph ng nh t nh g i là Hoàng o. M t ph ng Hoàng 10
o i qua tâm Trái t và giao v i m t c u theo m t vòng tròn l n. So v i ư ng vuông góc v i m t ph ng này, tr c c a Trái t l ch i m t góc không i 230 27’ và nghiêng 660 33’ so v i m t ph ng Hoàng o. Trong khi chuy n ng trên qu o, tr c c a Trái t luôn song song v i các v trí trư c ó c a nó. c tính này g i là tính song song. Vì kho ng cách Trái t - M t Tr i là không áng k so v i kho ng cách t Trái t n các ngôi sao khác trong vũ tr nên v i chuy n ng t nh ti n nói trên, tr c Trái t có th coi là luôn chĩa vào hai i m c nh trên b u tr i m c dù tr c c a Trái t không c nh so v i M t Tr i. C c B c c a Trái t luôn hư ng t i g n m t ngôi sao g i là sao B c u. Do tr c trái t chuy n ng có tính song song nên có khi c c này c a Trái t hư ng v phía M t Tr i, có khi là c c kia và cũng có lúc không c c nào hư ng v M t Tr i c . S bi n i có h th ng c a v trí tương i c a tr c Trái t so v i M t Tr i t o ra cư ng ngu n năng lư ng b c x M t Tr i t i b m t Trái t luôn không ng u theo th i gian và a i m. Nh n th c ư c c tính này c a m i quan h M t Tr i - Trái t giúp ta nghiên c u s thay i các mùa trên Trái t và c t nghĩa cơ ch t o ra s bi n i năng lư ng b c x M t Tr i trong năm. 11
II. M T S VN LIÊN QUAN NV N NG C A TRÁI T 1. CácHình 2. Sơ chuy n ng c a Trái t trên m t ph ng Hoàng o mùa Nhi u ngư i l m tư ng r ng s nóng l nh khác nhau c a các mùa là do kho ng cách xa g n c a Trái t t i M t Tr i khi nó d ch chuy n trên qu o elíp. Th c ra, s khác bi t v nhi t lư ng nh n ư c do chênh l ch kho ng cách này r t nh , trong khi ó cư dân s ng bán c u B c th y v trí c n, vi n nh t c a Trái t không tương ng v i các di n bi n mùa ây (Trái t n m v trí vi n nh t trong tháng sáu và c n nh t vào tháng giêng). Mùa c a Trái t th c ch t ư c t o ra do c tính chuy n ng song song c a tr c Trái t và góc nghiêng 66,5 so v i m t ph ng Hoàng o c a tr c Trái t. Vào kho ng ngày 22 tháng sáu, c c B c c a Trái t hư ng v phía M t Tr i hay bán c u B c ang i m H chí (solstile) trên qu o. Vào ngày này B c bán c u và Nam bán c u nh n ư c lư ng ánh sáng hoàn toàn khác nhau: Ph n l n c a n a c u sáng n m t i bán c u B c, ngư c l i bán c u Nam chi m ph n l n n a c u b che t i. Vì v y, cư dân s ng v nh Repulse mi n B c Canada, trên vòng c c B c ư c hư ng ngày có M t Tr i chi u sáng c 24 gi và có th i săn vào lúc 1 gi sáng. T i thành ph Niu Oóc (Hoa Kì), th i gian ư c chi u sáng dài hơn nhi u so v i kho ng b t i, trong khi ó dân cư thành ph Buênôs Aires 12
(Achentina) th y ngày ch kéo dài ch ng 8 ti ng, trong 16 ti ng còn l i, thành ph c a h b màn êm bao ph . i v i bán c u Nam, 22 tháng 6 là ngày ông chí. Ta hãy cùng hình dung chuy n ng c a Trái t t v trí h chí c a bán c u B c cho t i h t 1/4 năm ti p sau ó, vào tháng 9. Khi Trái t chuy n ng t i v trí m i, m t s i thay ã x y ra ba thành ph nh c t i m c trên. T i V nh Repulse, êm dài d n ra và Niu Oóc, M t Tr i cũng l n ngày m t s m hơn. Trong khi ó, t i Buênôs Aires tình tr ng di n ra ngư c l i. Trái t ang i t i v trí tháng 9, th i gian chi u sáng ây tăng lên, êm ng n d n l i. n ngày 23 tháng 9, Trái t t i ư c v trí ư c g i là ngày Thu phân. Trong ngày này, t i bán c u B c, ngày và êm s có chi u dài b ng nhau t i m i v trí trên b m t Trái t. Nói cách khác, vào các ngày thu phân, tình tr ng ư c chi u sáng là hoàn toàn gi ng nhau trên c hai bán c u. Khi ó c hai u c a tr c Trái tu không quay v phía M t Tr i. Tr c quay c a nó n m trên vòng tròn phân nh ngày êm. Ta cùng hình dung hai v n ng căn b n c a Trái t trong th i gian nó chuy n ng t v trí ngày 23 tháng 9 t i i m cách ó 1/4 vòng qu o sau ó. T i v trí này, v nh Repulse, êm v n ti p t c dài thêm cho t i ngày ông chí c a bán c u B c, ngày 22 tháng 12. Vào ngày này khu v c c c B c s chìm trong bóng t i su t 24 ti ng trong ngày. Các tia sáng M t Tr i chi u trên khu v c v nh s có hư ng song song v i ư ng chân tr i. T i thành ph Niu Oóc, ngày cũng ng n d n, M t Tr i l n r t s m, vào kho ng 5h30 chi u. Quay tr v v i Buênôs Aires, tình th l i o ngư c so v i hai thành ph nói trên. Ngày 22 tháng 12 là ngày H chí ây, tình tr ng gi ng như Niu Oóc trong tháng 6. Cư dân t i ây nô n c kéo nhau ra bãi bi n m ng ngày Thiên Chúa Giáng sinh. T 22 tháng 12 n khi Trái t i h t 1/4 qu o quay xung 13
quanh M t Tr i c a mình, t c là n kho ng cu i tháng 3, t i v nh Repulse và Niu Oóc ngày dài d n, còn Buênôs Aires thì trái l i êm b t u dài ra (nhưng chưa dài b ng ngày). Sau ngày 21 tháng 3, Trái t l i v trí Thu phân như h i tháng 9. Ngày êm l i dài b ng nhau c hai bán c u, th i gian t bình minh n hoàng hôn s là 12 ti ng. 1/4 vòng qu o cu i cùng c a Trái t s t 21 tháng 3 n 22 tháng 6 n ngày H chí c a bán c u B c, ngày 22 tháng 6, v trí chúng ta b t u cho ph n mô t này. V nh Repulse và Niu Oóc l i có ngày dài hơn êm. Trong khi ó M t Tr i l n ngày càng s m Buênôs Aires và n ngày 22 tháng 6 t c là ngày h chí bán c u B c, khu v c Nam C c s b êm bao trùm su t 24 ti ng trong ngày ngoài nh ng tia sáng le lói là là ư ng chân tr i, tình tr ng tương t như v nh Repulse trong ngày 22 tháng 12. 2. Các ư ng liên quan t i v n ng t nh ti n c a Trái t Vì tr c Trái t hư ng v phía M t Tr i và nghiêng 230 27’ so v i ư ng vuông góc v i m t ph ng Hoàng o, vào ngày 22 tháng 6 trong su t 24 gi các tia sáng c a M t Tr i có th vươn xa 230 27’ k t c c B c c a Trái t. Khu v c có th i gian chi u sáng c bi t ó ư c gi i h n b i vòng c c B c (Artic Circle), ư ng tròn tư ng tư ng v xung quanh Trái t và cách c c B c 0 0 23 27’ vĩ (66 33’ tính t xích o). Toàn b khu v c này n m trong vòng tròn ư c chi u sáng trong c ngày h chí, các khu v c phía Nam c a vòng c c B c s có ph n ngày và ph n êm. Duy có m t khu v c ư c gi i h n b i ư ng vĩ tuy n 66033’ N hay vòng c c Nam thì êm t i chi m lĩnh toàn b th i gian 24 gi . Ngoài ra, các khu v c n m hai bên ư ng xích o cũng luân phiên nhau nh n ư c các tia sáng tr c di n (vuông góc) t M t Tr i. Vào lúc 12.00 gi trưa ngày 22 tháng 6 c a t t c các i m n m cách xích o 23027’ v phía b c s ư c M t Tr i chi u vuông góc. ư ng tròn tư ng tư ng n i các i m ó gi i h n m t khu v c 14
phía b c c a Trái t có cơ h i ư c nh n tia M t Tr i tr c di n trong chu trình chuy n ng c a Trái t quanh M t Tr i g i là chí tuy n B c hay chí tuy n Cua (Tropic of Cancer). Sáu tháng sau, vào ngày ông chí 22 tháng 12, m i i m 23027’ phía nam ư ng xích o s ư c các tia M t Tr i s chi u vuông góc vào th i i m gi a trưa. ư ng tròn tư ng tư ng n i các i m ó c a bán c u nam ư c g i là chí tuy n Nam hay chí tuy n Sơn dương (Tropic of Capricon). Trong các ngày xuân phân và thu phân, M t Tr i l n lư t chi u vuông góc xu ng các i m n m trên ư ng xích o vào lúc 12 gi trưa c a các i m ó. Cũng c n lưu ý thêm là vào b t kì ngày nào trong năm, M t Tr i ch có th chi u vuông góc trên m t trong các d i vĩ tuy n n m ho c phía b c, ho c phía nam ho c ngay chính trên xích o. Các khu v c khác trên Trái t s ch nh n ư c các tia sáng chi u n v i góc nh hơn 90 . 3. Analemma Trong m i ngày, vĩ c a i m ư c M t Tr i chi u vuông góc vào gi a trưa chính là nghiêng c a M t Tr i so v i xích o Trái t vào ngày ó hay là xích vĩ c a M t Tr i. Như v y, vào ngày M t Tr i chi u vuông góc trên vĩ tuy n 18 nam, xích vĩ lúc ó s là 18 Nam. xích vĩ c a M t Tr i vào các th i i m khác nhau trong năm, có th tra c u trên m t bi u hình s 8 ph ng, g i là ư ng Analemma, ư c th hi n trên hình v bên dư i v i tr c ng c a bi u này là vĩ. Analemma tr i dài trên 47 vĩ c a Trái t, nh ng nơi có M t Tr i lên thiên nh vào hai ngày nào ó trong năm. N u mu n bi t vào ngày 16 tháng 10 M t Tr i s chi u vuông góc âu, tìm i m bi u th ngày 16 tháng mư i trên s tám, chi u sang tr c tung, ta ư c 80 N. Tra c u trên Annalema, ta còn bi t m t a i m nào ó trên Trái t ư c M t Tr i chi u vuông góc vào hai ngày nào trong 15
năm. Ví d , ngày 25 tháng tư và ngày 20 tháng tám là hai ngày M t Tr i chi u vuông góc trên vĩ tuy n 120 B c. Analemma còn cho phép: - Tra c u và tính góc nh p x c a M t Tr i vào m t ngày b t kì trong năm t i m t vĩ b t kì. N u vĩ ó n m cùng bán c u v i vĩ có M t Tr i ang chi u th ng góc, góc t i c a M t Tr i ư c tính b ng cách l y 90 tr i hi u hai vĩ . N u vĩ ó n m khác bán c u, l y 90 tr i t ng hai vĩ Ví d : Ngày 20 tháng 8, M t Tr i chi u vuông góc v i 120 B: 300 N, khác bán c u, góc nh p x s là 90 - (30 + 12) T i vĩ = 480 . 300 B, cùng bán c u, góc nh p x là 90 - (30- 12) = T i vĩ 720. - Tra kho ng chênh l ch gi a th i i m M t Tr i lên thiên nh và gi a trưa. Theo lí thuy t, vào lúc 12 gi trưa, M t Tr i s lên cao nh t trên b u tr i. Tuy nhiên do m t s y u t thiên văn, th i i m m t tr i lên cao nh t có th s m ho c mu n hơn 12 gi trưa t 0' 00" n 16'. Kho ng chênh th i gian ó có th xác nh trên tr c ngang c a Analemma. 180 B, Ví d : Ngày 15 tháng 5, M t Tr i lên thiên nh t i vĩ trư c th i i m gi a trưa 4 phút, vào lúc 11h 56. Ngày 10 tháng 11, M t Tr i chi u vuông góc t i 170N, vào h i 11h44, s m hơn gi a trưa 16 phút. 16
17
Hình 3. Bi u v Annalema Còn m t i u c bi t và h p d n n a. N u t i m t a i m b t kì bên ngoài vòng c c vào cùng m t th i i m nh t nh c a các ngày khác nhau trong năm n u ch p nh M t Tr i, r i ch ng x p các các v trí c a M t Tr i trên cùng m t n n nh, ta cũng s ư c m t hình s 8. S 8 ó có th ng th ng, n u th i i m ch p vào kho ng g n gi a trưa, nghiêng theo chi u d u huy n, n u ch p vào bu i sáng và nghiêng theo chi u d u s c n u ch p vào bu i chi u. Sáu b c nh bên là các ư ng analemma ch p t i các n th c Hy L p năm 2002 và 2003. Hình chi u c a M t Tr i trên b c tư ng nhà b n vào cùng m t th i i m c a các ngày khác nhau trong năm cũng là hình s 8. Ch p h i 08:00:00 Ch p h i 12:28:16 Ch p h i 16:00:00 GMT+2 GMT +2 GMT +2 t ngày 12/1/02 t ngày 12/1/02 t ngày 07/1/03 n n 21/12/02 n 21/ 12/02 20/12/03 n th Tholos, Parthenon, n th Zeus, Delphi, Hy L p Athens, Hy L p Nemea, Hy L p 18
Hình 4a. Các ư ng Analema ch p vào các th i i m khác nhau t im ts a i m Hy L p Ch p h i 10:00:00 Ch p h i 15:00:00 Ch p h i GMT +2 GMT +2 09:00:00 t ngày 07/1/03 t ngày 07/1/03 GMT +2 n - 20/12/03, n- 20/12/03 t ngày 07/1/03 t i Hephaisteion, Erechtheion, n 20/12/03 Athens, Hy L p. Athens, Hy L p. n th Apollo, Corinth, Hy L p Hình 4b. Các ư ng Analema ch p vào các th i i m khác nhau t im ts a i m Hy L p 19
4. Lư ng nh p x và các mùa B c x M t Tr i mà h th ng Trái t nh n ư c g i là lư ng nh p x , là ngu n năng lư ng ch y u trên hành tinh c a chúng ta. S khác bi t v nhi t trong các mùa ch y u là do dao ng v lư ng nh p x . V y i u gì t o ra s khác bi t v lư ng nh p x và s khác bi t v mùa? Th c ra thì b u khí quy n có kh năng gi l i ít hay nhi u năng lư ng b c x c a M t Tr i t i Trái t. B u tr i v i các ám mây l n có th gi l i m t lư ng b c x t M t Tr i l n hơn nhi u so v i b u tr i ít mây. Tuy nhiên, m c bao ph c a mây là y u t không thư ng xuyên, không tiên nh trư c ư c và nh hư ng c a nó so v i t ng lư ng nh p x sau m t kho ng th i gian dài là khá nh . L i áp chính xác cho câu h i i u gì d n n s khác bi t v lư ng nh p x có th tìm ra n u như ta nghiên c u kĩ càng chuy n ng có tính nghiêng và song song c a tr c Trái t khi nó quay xung quanh M t Tr i. dài c a ngày và góc nh p x c a tia M t Tr i là hai y u t thay i m t cách có quy lu t và theo chu kì i v i b t kì a i m nào ó trên Trái t khi nó xoay quanh tr c c a mình và t nh ti n trên qu o quanh M t Tr i. Th i gian chi u sáng quy t nh lư ng b c x ưa t i còn góc t i thì nh hư ng tr c ti p t i cư ng nh p x . Vì v y, cư ng nh p x và th i gian chi u sáng là hai nhân t cơ b n nh hư ng lư ng nh p x t i b t kì a i m nào trên b m t Trái t. Tình tr ng nêu trên tương t như n u th c ăn trong m t cái lò. Th c ăn s ư c n u kĩ hơn, n u: 1) Nhi t tăng lên ho c 2) Th i gian n u lâu hơn ho c, 3) C hai trư ng h p. Tương t , m t i m trên Trái t s nh n ư c nhi u b c x hơn khi: 1) ư c M t Tr i chi u dư i góc g n 90 ho c hơn, 2) Chi u lâu hơn ho c, 3) C hai trư ng h p. Khu v c hai chí tuy n tr nên nóng hơn vào các 20
ngày h chí c a chúng là do ư c M t Tr i chi u tr c di n và th i gian chi u lâu hơn. Cư ng b c x M t Tr i (lư ng nh p x trên m t ơn v di n tích) nh n ư c t i các a i m khác nhau cũng r t khác nhau do Trái t có d ng c u. Ch có m t ph n c a b m t Trái t ưc chi u tr c di n trong khi trên các ph n khác các tia t i b nghiêng i các góc khác nhau. Ta th y r ng góc chi u càng g n 90 thì di n tích ư c chi u sáng càng nh . N u so sánh ph m vi chi u sáng c a các chùm tia t i cùng kích thư c, chùm tia tr c di n bao trùm di n tích b m t nh nh t. Vì lư ng b c x do các chùm tia cùng kích thư c mang t i là như nhau, không ph thu c vào góc t i nên cư ng b c x s càng l n n u ph m vi chi u sáng càng nh . Khi góc t i t 90 , cư ng b cx s t c c i, năng lư ng nh n ư c trên m t ơn v di n tích l n nh t. Ngư c l i, góc chi u càng nh thì di n tích ư c chi u càng l n và năng lư ng nh n ư c trên m t ơn v di n tích càng nh . Hơn n a, khi i qua b u khí quy n, so v i các tia tr c di n các tia nghiêng ph i tr i qua o n ư ng dài hơn nên năng lư ng b hao h t cũng nhi u hơn. T i các i m quan tr c th i gian ti p nh n năng lư ng b c x liên quan t i chi u dài c a ngày. Do ban êm không di n ra quá trình ti p nh n năng lư ng nên dài c a ngày i m quan tr c càng l n, năng lư ng nh n ư c ó càng nhi u. Như ta ã xét trong ph n trư c, dài c a ngày bi n i tuỳ theo di n bi n mùa trong năm và tuỳ theo v trí trên b m t Trái t c a i m quan tr c. 21
Hình 5. S ph thu c c a lư ng nh p x vào góc t i 5. S khác bi t v lư ng nh p x t i các vĩ N u không tính n nh hư ng c a khí quy n t i lư ng nh p x trong kho ng th i gian 24 ti ng c a m t ngày, thì m t khu v c s nh n ư c lư ng b c x l n nh t vào gi a trưa khi góc t i c a M t Tr i t giá tr l n nh t trong ngày trên b u tr i a phương. Khi không ư c chi u sáng, m i khu v c u không nh n ư c năng lư ng b c x . Khi m t ngày b t u, góc t i c a các tia sáng M t Tr i ngày m t l n, lư ng nh p x tăng d n cho n gi a trưa khi góc t i t c c i. Lư ng nh p x sau ó b t u gi m d n theo gi m c a góc t i cho t i khi êm thay th ngày. Lư ng nh p x trong ngày t i m i a i m trên Trái t còn thay i theo mùa và s phân b năng lư ng M t Tr i nh n ư c t i m i bán c u có 3 c tính riêng bi t. Chúng là các nhân t căn b n xác nh 6 vùng theo vĩ tuy n hay ranh gi i phân chia vành ai nh p x hay vành ai nhi t bao quanh Trái t. Trư c tiên xét bán c u B c. Ta t m dùng chí tuy n B c và vòng c c B c làm ranh gi i chia bán c u này thành 3 khu v c khác bi t. 22
Khu v c gi a xích o và chí tuy n b c g i là vùng nhi t i. T i ây, lư ng nh p x luôn l n và t l n nh t hai l n m i năm khi ư c M t Tr i chi u tr c di n vào lúc gi a trưa. Hai ngày ư c chi u vuông góc ó m i a i m m t khác tuỳ theo vĩ . Khu v c r ng l n n m gi a chí tuy n và vòng c c B c là vùng ôn i hay vùng vĩ trung bình. Trong khu v c này, vào ngày H chí lư ng nh p x là l n nh t vì có M t Tr i gi a trưa lên cao nh t trong năm và dài c a ngày là l n nh t. Lư ng nh p x nh nh t vào ngày ông chí khi M t Tr i v trí th p nh t trong năm và kho ng th i gian ư c chi u sáng trong ngày cũng ng n nh t. Vùng B c C c tr i t vòng c c B c t i i m c c B c. T i ây lư ng nh p x l n nh t vào ngày H chí và có m t giai o n b tri t tiêu vì các góc t i gi m xu ng còn 0 do tr c Trái t nghiêng. Giai o n này kéo dài ch ng 6 tháng t i i m c c B c và ng n d n l i còn v n v n 1 ngày t i các i m n m trên Vòng c c B c. Tương t , t i bán c u nam cũng có vùng nhi t i, ôn i và vùng c c Nam phân nh b i vòng c c Nam và i m c c Nam. Cho dù lư ng nh p x trong các vùng trên có nhi u khác bi t, nhưng v n có m t s i m tương ng là h t s c áng chú ý. Th nh t, lư ng b c x ưa t i t ng trên cùng c a khí quy n theo t ng vĩ tuy n là không i theo các năm. Th hai, lư ng nh p x gi m d n t vùng vĩ th p t i các vùng vĩ cao hơn và càng v g n hai c c, do dao ng nh p x , s khác bi t v mùa càng l n. Lư ng b c x mà Trái t nh n ư c là m t khái ni m r t quan tr ng i v i vi c tìm hi u, nh n th c v ng l c khí quy n và s phân b khí h u cũng như th m th c v t. Các nhân t khí h u như nhi t , lư ng mưa và các lo i gió ph n nào b ki m soát b i lư ng nh p x trên Trái t. Con ngư i cũng như sinh v t c bi t nh y c m v i các m c nh p x nh t nh tuỳ theo ch ng loài và khu cư trú. Cây c i s héo n u n ng nóng kéo dài b t thư ng ho c c n c i d n n u b che t i quá lâu. Hàng năm, các loài cây thay lá có chu 23
trình phát tri n lá, ra hoa, k t trái và r ng lá. Chu trình này hi n nhiên ư c xác nh b i dao ng c a lư ng nh p x tuỳ theo các mùa. ng v t cũng ph n ng v i s thay i lư ng nh p x . Khi mùa ông t i, nhi u loài chim vùng vĩ cao và trung bình di cư t i các khu v c m áp hơn các vùng vĩ th p. 6. M t s ng d ng liên quan nv n ng c a Trái t 6.1. Gi và ư ng chuy n ngày Qu c t M i quan h gi a kinh và th i gian là cơ s chia múi gi trên Trái t như ta thư ng dùng ngày nay. Trư c năm 1884, các nơi trên th gi i v n s d ng cách phân nh th i gian g i là gi a phương. Theo cách phân nh này thì gi a trưa là th i i m trong ngày khi bóng do M t Tr i t o ra cho m t chi c c c c m th ng ng là ng n nh t. i u ó có nghĩa là M t Tr i ã lên t i góc cao nh t trong ngày trên b u tr i và m i ng h a phương ư c t th i i m 12 gi trưa. Do v n ng quay c a Trái t, m t i m A nào ó s có gi a trưa s m hơn i m n m phía tây, mu n hơn so v i m t i m khác n m phía ông c a nó. S d ng gi a phương như v y h u như không gây m y phi n hà cho t i nh ng năm cu i c a th k XIX, khi h th ng ư ng s t xuyên qu c gia và các phương ti n truy n thông như i n tín m i ra i và b t u phát tri n. S phát tri n công ngh và s kéo dài kho ng cách giao lưu khi n cho vi c s d ng gi a phương tr nên ngày càng b t c p. Năm 1884 H i ngh Qu c t nhóm h p t i Washington ưa ra ngh quy t v kinh tuy n g c cũng như các múi gi theo chu n Qu c t . Theo quy nh này, Trái t ư c chia thành 24 múi gi , kinh tuy n g c ư c l y làm kinh tuy n gi a c a múi gi g c. Th i i m gi a trưa c a nó ư c l y làm gi a trưa cho toàn b múi các kinh tuy n n m gi a 7 30’ và 7030’T. Các ư ng kinh tuy n có giá tr 0 kinh chia h t cho 15 ư c l y làm các kinh tuy n gi a cho múi gi c a m i kinh tuy n n m trong kho ng 7030’ và 7030’ T so v i nó. Tuy nhiên, 24
ranh gi i các múi gi th c t l i không ph i là các c p kinh tuy n. Các ô th có ranh gi i múi gi i qua s g p nhi u b t ti n trong vn gi gi c gi a khu ông và khu Tây. Vì v y, ranh gi i các múi gi m t s nơi có th ã ư c d ch sang ph i, trái nh m tránh nh ng b t c p ã nêu. T i Hoa Kì, ranh gi i múi gi thư ng ư c l y d c theo biên gi i gi a các bang tránh trư ng h p trung tâm m t thành ph n m trong múi gi này trong khi ngo i ô c a nó l i n m múi gi bên c nh. Các qu c gia thư ng l y gi chung cho c nư c theo múi gi c a th ô. Trư ng h p các qu c gia l n ho c có lãnh th tr i quá dài theo hư ng ông - Tây như Nga, Trung Hoa, Hoa Kì, Cana a thì h ph i s d ng nhi u múi gi tránh tình tr ng sai l ch quá rõ r t gi a gi gi c và v trí c a M t Tr i (ch ng h n, ng h ch 12 gi trưa nhưng M t Tr i m i lên ho c ã s p l n). Th i gian trong ngày tính theo kinh tuy n g c ư c g i là gi chu n Qu c t . Nó còn ư c g i v i các tên khác như Greenwich Mean Time (GMT), Universal Time (UT), Universal Time Cordinate (UTC) hay Zulu Time. Gi chu n ư c dùng quy i th i gian trên ph m vi toàn c u. Gi c a các khu v c v phía ông hay tây ư c xác nh b ng cách so sánh v i gi chu n. Các múi gi phía tây Greenwich ư c g i là các múi sau. Các múi phía ông ư c g i là múi trư c. Theo cách tính như v y, ng h t i a i m cách kinh tuy n g c 900 v phía ông s ch y trư c gi chu n 6 ti ng trong khi ó t i múi gi Thái Bình Dương c a Hoa Kì và Cana a, nơi có kinh tuy n gi a là 1200 Tây ng h s ch y sau hơn gi chu n 8 ti ng. Trong công tác hoa tiêu, kinh ư c xác nh b ng ng h lưu tr , m t lo i ng h c bi t chính xác. Ngư i ta dùng ng th i hai ng h lưu tr , m t chi c t theo gi chu n Greenwich, cái còn l i là gi a phương. ng h này s ư c c ng thêm hay tr i 1 gi sau khi tàu i qua 15 kinh tuy n v phía tây ho c 25
ông. S gi chênh l ch gi a ng h c nh và ng h ư c (1gi tương ương 150). Trư c ch nh i, cho phép xác nh kinh khi phát minh ra h th ng hoa tiêu i n t thông qua các tr m Trái t – v tinh, ng h lưu tr là công c ch y u xác nh kinh . i x ng v i kinh tuy n g c qua tr c Trái t là ư ng chuy n ngày Qu c t , m t ư ng tư ng tư ng d c theo kinh tuy n 180 tr ph n d ch chuy n phân cách Alaska (Hoa Kì) v i Xibia (LB Nga) và ph n d ch chuy n bao quanh m t s qu n o Thái Bình Dương. Khi i qua ư ng chuy n ngày Qu c t , ng h s ư c c ng thêm 1 ngày n u i t châu Mĩ sang châu á, tr i m t ngày n u i ngư c l i. Gi s ta i t Tokyo sang San Francisco, khi i qua ư ng chuy n ngày n u ng h ang ch 4.30 chi u ngày th hai thì nó c n ư c ch nh l i là 4.30 chi u ngày Ch nh t. d nh m i quan h này, ngư i ta thư ng v bi u tư ng (Mon I Sun) trên các ư ng chuy n ngày Qu c t c a b n . Trư c năm 1880, ư ng này chưa ư c công nh n chính th c, nhưng s t n t i c a nó ã ư c các thành viên trong oàn thám hi m c a Magenllan tình c nh n ra sau chuy n hành trình quanh Trái t vào nh ng năm 1519- 1521. Khi tr v sau chuy n i vòng quanh Trái t, t Tây Ban Nha v hư ng tây, h phát hi n ra nh t kí hành trình trên tàu b thi u m t m t ngày. Vì i ngư c hư ng xoay c a Trái t nên so v i nh ng ngư i ã s ng Tây Ban Nha trong th i gian 1519 - 1521, thu th oàn ã ch ng ki n M t Tr i l n và m c ít hơn m t l n. 6.2. L ch Kho ng th i gian Trái t th c hi n tr n m t vòng chuy n ng xoay quanh tr c c a mình là m t ngày và th c hi n xong m t vòng chuy n ng t nh ti n xung quanh M t Tr i là m t năm. Trong kho ng th i gian ó, Trái t t xoay quanh tr c c a mình ư c 26