Câu kết trong tác phẩm văn học
Hensher Philip
Một trong những trò chơi yêu thích của giới văn chương là chơi "câu mở đầu".
Hầu như tất cả mọi người đều quan tâm đến những biểu hiện đa dạng của câu mở đầu
trong từng tác phẩm: Kỳ lạ như Earthly Powers; ám ảnh như Rebecca; thâm trầm, triết
lý như Anna Karenina và tự nhiên như Howards End.
Câu mở đầu một tác phẩm văn học luôn mang đến những khám phá thú vị
nhưng nó không thực sự quan trọng như câu kết. Câu mở đầu là sự phát hiện của cuốn
tiểu thuyết thì câu kết là những gì sẽ đọng lại nhiều nhất trong tâm trí người đọc.
Có một kiểu câu kết đã quá quen thuộc với quãng đời tuổi thơ ta: "Cuối cùng
họ sống hạnh phúc bên nhau suốt đời". Không giống như câu mở đầu "Ngày xửa ngày
xưa" của những tác phẩm văn học viết theo dạng này, câu kết không chỉ đơn giản là
một công thức, mà nó còn mang ý nghĩa khẳng định kết cục không thể thay đổi của
cốt truyện. Hơn thế nữa, câu kết dạng này còn thâu tóm đặc trưng của thể loại truyện
cổ tích - một thể loại văn học dân gian đề cập đến hạnh phúc con người và những
thách thức mà con người phải đối mặt trên con đường tìm kiếm hạnh phúc. Toàn bộ ý
nghĩa của tác phẩm được tập trung vào câu cuối.
Không chỉ tồn tại trong thế giới cổ tích, những câu kết dạng này còn phổ biến
trong những cuốn tiểu thuyết cổ điển. Cả Emma và Kiêu hãnh và định kiến của Jane
Austen đều không chỉ kết thúc chính xác theo lối này mà còn nhấn mạnh đến những từ
chìa khóa của thể loại cổ tích như: "đoàn tụ" trong Kiêu hãnh và định kiến và "hòa
hợp" trong Emma.
Chúng tôi có thể khẳng định rằng, một tiểu thuyết gia hiện đại không bao giờ
kết thúc một cách chính xác theo lối đó. Nhưng có hai câu hỏi cần phải đặt ra ở đây,
về cái mà Frank Kermode gọi là "ý nghĩa của câu kết". Thứ nhất, nhà tiểu thuyết đặt
niềm tin vào câu kết tác phẩm ở mức độ nào, bất luận đó là kết thúc có hậu hay kết
thúc bi thảm? Câu hỏi thứ hai nằm ở chính cụm từ "ý nghĩa của câu kết", bởi có những
câu cuối chỉ có vẻ như "kết" vì câu chuyện trong cuốn tiểu thuyết nằm ở dạng thức
dang dở, chưa hoàn thành. Một cuốn tiểu thuyết có kết thúc đã rõ ràng có thể được
khép lại bằng một câu văn rất đỗi mơ hồ, ví như tác phẩm Bleak House (Charles
Dickens). Ngược lại, có những cuốn tiểu thuyết mà tại những dòng chữ cuối cùng của
nó, tất cả những vấn đề tác phẩm đặt ra còn dang dở, vẫn có thể "nói lời chia tay" độc
giả bằng một câu văn chắc nịch, như Loving (Henry Green).
Trường hợp hiếm hơn theo như chúng tôi thấy là sự gặp gỡ của hai tình huống
trên. Nhà tiểu thuyết thường không muốn khép lại câu chuyện của mình bằng một kết
thúc hoàn toàn đóng. Bạn sẽ hiếm gặp những cuốn tiểu thuyết trinh thám kết thúc theo
kiểu của Casino Royale: "Vâng, mẹ kiếp, tôi nói "đã". Con mụ lẳng lơ, phản trắc ấy
chết rồi". Cũng khó lòng tưởng tượng được lại có một cuốn tiểu thuyết hiện đại nào
kết thúc theo kiểu hân hoan hạnh phúc như những tác phẩm thời Victoria.
Bạn cũng có thể tìm thấy những câu kết chắc nịch trong những tác phẩm hiện
đại như Ulyssescủa James Joyce với sự lặp lại nhiều lần của từ "Vâng" - một kết thúc
nghe âm vang giao hưởng Beethoven. Nhưng nói chung, chúng ta quen thuộc hơn với
những kết thúc không chắc chắn và chứa đầy hoài nghi. Chúng ta thích những kết thúc
mập mờ, những câu văn khép lại tác phẩm nhưng lại mở ra cả một chân trời của
những điều không xác định. Một cuốn tiểu thuyết hiện đại với cái kết có hậu, rõ ràng,
cùng lắm cũng chỉ như kết thúc của High Fidelity (Nick Hornby): "Tối nay là lần đầu
tiên tôi sẽ xem xét liệu việc đó đã và sẽ diễn ra như thế nào". Từ kết thúc này cho đến
ý nghĩa "Thưa độc giả, tôi sẽ cưới anh ta" là cả một chặng đường dài.
Có một dạng câu kết phổ biến là tại những dòng cuối cùng của tác phẩm, mọi
thứ bỗng nhiênbiến đổi sang một hướng khác. Những truyện ngắn của Chekhov -
một tên tuổi có nhiều ảnh hưởng đến các nhà văn hậu thế - là những sáng tác điển hình
cho lối kết thúc này. Ông là tác giả của những cái kết mở ra một xu hướng thay đổi
nhất định cho cốt truyện, tựa như sự chuyển biến của thời tiết. Với Chekhov, đó là
một cách biểu hiện hiệu quả cho ý tưởng, cuộc sống con người bao giờ cũng rộng và
sâu hơn giới hạn của một tác phẩm văn học.
Rất nhiều nhà văn hiện đại đã đi theo lối viết này. Chúng ta từng đề cập đến
vấn đề: Cuộc sống con người rộng và sâu hơn giới hạn của một cuốn tiểu thuyết,
chúng ta cũng có thể nói rằng, ý tưởng của nhà văn không bao giờ được gói gọn lại
trong khuôn khổ một tác phẩm văn học. Và độc giả thích những kết thúc có tính xu
hướng.
Vậy đâu là lựa chọn tốt nhất cho một nhà văn khi kết thúc tác phẩm của mình.
Cách thứ nhất - kết thúc đóng. Nhưng không một tiểu thuyết gia nào bây giờ lại
muốn kết thúc tác phẩm của mình theo cách đó. Cuốn tiểu thuyết gần đây nhất kết
thúc theo dạng này, theo như tôi biết là Joseph and his Brothers của Thomas Mann.
Mann vốn là một nhà văn không giỏi kết thúc.