Chuyên đề Bồi dưỡng học sinh giỏi phần sinh vật và môi trường môn Sinh học lớp

CHUYÊN ĐỀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI SINH HỌC LỚP 9  PHẦN  SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br /> <br /> <br /> <br /> SỞ GIAO DUC VA ĐAO TÂY NINH<br /> ́ ̣ ̀ ̀<br /> ̣ ̣<br /> PHÒNG GIAO DUC VA ĐAO TAO TÂN CHÂU<br /> ́ ̀ ̀<br /> TRƯƠNG THCS & LÊ L<br /> ̀ ỢI<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> CHUYÊN ĐỀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI<br /> PHẦN SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> MÔN SINH HỌC LỚP 9<br /> <br /> Dự kiến số tiết bồi dưỡng: 60 tiết<br /> Đối tượng bồi dưỡng: Học sinh giỏi lớp 9<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Người thực hiện: Huỳnh Thị Cẩm Nhung<br /> Chức vụ:              Giáo viên<br /> Đơn vị công tác: <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ̣<br /> Năm hoc: 2017 ­ 2018<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />               Giáo viên: Huỳnh Thị Cẩm Nhung                         1<br /> CHUYÊN ĐỀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI SINH HỌC LỚP 9  PHẦN  SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br /> A. PHẦN MỞ ĐẦU<br /> I. Lý do chọn chuyên đề: <br /> Để  thực hiện nhiệm vụ  nâng cao chất lượng đội tuyển học sinh giỏi, ngoài việc  <br /> trang bị  cho các em hệ thống hóa những kiến thức cơ bản, bên cạnh đó cần hướng dẫn <br /> các em tiếp xúc với các kiến thức nâng cao, vận dụng linh hoạt trong giải thích các hiện  <br /> tượng thực tế, giúp các em hiểu sâu sắc bản chất, đặc thù của bộ môn.<br /> Đã có một số tài liệu viết về phần sinh vật và môi trường tuy nhiên không nhiều,  <br /> qua một số năm tham gia bồi dưỡng đội tuyển HSG sinh học 9 tôi nhận thấy đây là phần <br /> kiến thức nhiều năm có trong các đề  thi HSG tỉnh, đề  thi GVG tỉnh, đề  thi vào lớp 10 <br /> khối chuyên sinh. <br /> Việc hệ thống hóa kiến thức và đưa ra hệ thống các dạng câu hỏi lí thuyết và bài  <br /> tập vận dụng về sinh vật và môi trường một cách khoa học là việc làm cần thiết trong <br /> công tác bồi dưỡng học sinh giỏi môn Sinh học 9. Trên tinh thần đó, tôi xin mạnh dạn  <br /> trình bày chuyên đề: “Bồi dưỡng HSG Sinh học lớp 9 phần sinh vật và môi trường” để <br /> phục vụ giảng dạy của bản thân, đặc biệt là công tác bồi dưỡng đội tuyển học sinh giỏi <br /> các cấp và bồi dưỡng học sinh thi vào các trường chuyên…Trong chuyên đề này do thời <br /> gian có hạn tôi chỉ mới đề cập đến một số câu hỏi lí thuyết và một số  bài tập thường  <br /> gặp trong các đề  thi cấp tỉnh, đề thi vào lớp 10 các trường khối chuyên chứ  chưa đi sâu  <br /> được nhiều dạng rất mong muốn được sự góp ý của các bạn đồng nghiệp để chuyên đề <br /> được hoàn thiện hơn.<br /> II. Phạm vi và mục đích của chuyên đề:<br /> 1. Phạm vi của chuyên đề:<br /> ­ Hệ thống hóa kiến thức  lí thuyết và hệ thống câu hỏi, bài tập vận dụng về sinh vật và môi <br /> trường trong chương trình sinh học 9.<br /> ­ Áp dụng với đối tượng học sinh giỏi môn sinh lớp 9.<br /> ­ Số tiết thực hiện: Tổng số tiết: 16 tiết<br />    + Hệ thống lí thuyết, câu hỏi, bài tập vận dụng về sinh vật và môi trường: 4 tiết <br />    + Hệ thống lí thuyết, câu hỏi, bài tập vận dụng về hệ sinh thái: 4 tiết<br />    + Hệ thống lí thuyết, câu hỏi vận dụng về con người và môi trường: 4 tiết    <br />    + Các câu hỏi, bài tập tổng hợp trong các đề thi về sinh vật và môi trường: 4 tiết<br /> 2. Mục đích chuyên đề:<br /> ­ Trao đổi với đồng nghiệp về hệ thống hóa kiến thức cơ bản,  câu hỏi và một số dạng <br /> bài tập nâng cao  ở  phần sinh vật và môi trường trong ch ương trình bồi dưỡng học sinh <br /> giỏi lớp 9. <br /> ­ Giúp HS tránh nhầm lẫn trong một số dạng bài tập nâng cao về  sinh vật và môi trường <br /> như  giới hạn sinh thái, mối quan hệ giữa sinh vật và môi trường, chuỗi thức ăn và lưới  <br /> thức ăn trong hệ sinh thái.                     <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />               Giáo viên: Huỳnh Thị Cẩm Nhung                         2<br /> CHUYÊN ĐỀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI SINH HỌC LỚP 9  PHẦN  SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br /> B. NỘI DUNG CHUYÊN ĐỀ<br /> PHẦN I. HỆ THỐNG KIẾN THỨC CƠ BẢN<br /> <br /> Chương 1 : SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> 1.1 Môi trường và các nhân tố sinh thái<br /> 1.1.1 Môi trường sống của sinh vật<br /> Môi trường là nơi sinh sống của sinh vật, bao gồm tất cả những gì bao quanh sinh vật.<br /> ­ Có 4 loại môi trường sống chủ yếu:+ Môi trường nước.<br />                                                            + Môi trường trên mặt đất, không khí.<br />                                                            + Môi trường trong đất.<br />                                                            + Môi trường sinh vật.<br /> 1.1.2 Các nhân tố sinh thái của môi trường<br /> Nhân tố sinh thái là các yếu tố của môi trường tác động tới sinh vật.<br /> Có 2 nhóm nhân tố sinh thái<br /> ­ Nhân tố vô sinh:  + Khí hậu gồm : nhiệt độ, ánh sáng, gió…<br />                      + Nước : Nước ngọt, mặn, lợ…<br />                                 + Địa hình : Thổ nhưỡng, độ cao, loại đất…<br /> ­ Nhân tố hữu sinh :<br />                      + Nhân tố sinh vật : Các vi sinh vật, nấm, thực vật, động vật<br />                      + Nhân tố con người :Tác động tích cực : cải tạo, nuôi dưỡng, lai  <br /> ghép…<br />                                   Tác động tiêu cực : Săn bắn, đốt phá…<br /> Mở rộng: Ảnh hưởng của các nhân tố  sinh thái tác động tới sinh vật tùy thuộc vào mức <br /> độ và                                                                        thay đổi theo từng môi trường và thời  <br /> gian. Ví dụ: Ánh sáng mạnh hay yếu thay đổi trong ngày từ  sáng tới tối. Nhiệt độ  thay  <br /> đổi trong một năm…<br />   1.1.3 Giới hạn sinh thái<br /> Giới hạn sinh thái là giới hạn chịu đựng của cơ thể  sinh vật đối với 1 nhân tố  sinh thái  <br /> nhất định. VD: Giới hạn nhiệt độ của cá rô phi ở Việt Nam<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> + Cá rô phi ở VN sống và phát triển ở nhiệt độ   từ 5o C  420 C. Ngoài khoảng nhiệt độ <br /> này thì cá rô phi sẽ chết vì quá giới hạn chịu đựng.<br /> <br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />               Giáo viên: Huỳnh Thị Cẩm Nhung                         3<br /> CHUYÊN ĐỀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI SINH HỌC LỚP 9  PHẦN  SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br /> + Nhiệt độ  từ  200  C350  C cá rô phi sinh trưởng và phát triển thuận lợi( khoảng cực  <br /> thuận )<br /> Mở rộng : Các sinh vật có giới hạn sinh thái rộng đối với tất cả các nhân tố sinh thái thì  <br /> khả năng phân bố rộng, dễ thích nghi.<br />  * Liên hệ  : Ảnh hưởng của các nhân tố sinh thái và giới hạn sinh thái có ý nghĩa đối với  <br /> sản xuất nông nghiệp: Gieo trồng đúng thời vụ, tạo điều kiện sống tốt cho vật nuôi và  <br /> cây trồng.<br /> 1.2  Ảnh hưởng của ánh sáng lên đời sống sinh vật<br /> 1.2.1 Ảnh hưởng của ánh sáng lên đời sống thực vật<br /> <br /> Những đặc điểm của cây Khi   cây   sống   nơi   quang  Khi   cây   sống   trong   bóng   râm, <br /> đãng dưới tán cây khác, trong nhà…<br /> Đặc điểm hình thái<br /> ­ Lá ­ Tán lá rộng ­ Tán lá rộng vừa phải<br /> ­ Số lượng cành cây ­ Phân cành nhiều ­ Ít<br /> ­ Thân ­ Thấp ­ Cao hoặc cao trung bình<br /> Đặc điểm sinh lý<br /> ­ Quang hợp ­ Cao hơn ­ Yếu hơn<br /> ­ Hô hấp ­ Cao hơn ­ Yếu hơn<br /> ­ Thoát hơi nước ­ Cao hơn ­ Yếu hơn<br /> <br /> Ánh sáng có ảnh hưởng đến đặc điểm hình thái và hoạt động sinh lí của thực vật.<br />  Hình thành 2 nhóm thực vật:<br /> + Nhóm cây ưa sáng: gồm những cây sống nơi quang đãng.<br /> + Nhóm cây ưa bóng: gồm những cây sống nơi ánh sáng yếu, dưới tán cây khác. <br /> * Mở rộng:<br /> ­ Cây lá lốt lá xếp ngang nhận nhiều ánh sáng, cây lúa lá xếp nghiêng tránh tia nắng chiếu <br /> thẳng góc Giúp thực vật thích nghi với môi trường<br /> ­ Hiện tượng tỉa cành tự nhiên: <br /> + Các cây sống trong rừng có thân cao, thẳng, cành tập trung ở ngọn, các cành dưới sớm  <br /> bị rụng (vì thiếu ánh sáng để quang hợp).<br /> * Liên hệ: Trong nông nghiệp người nông dân đã ứng dụng điều này vào sản xuất: Trồng  <br /> xen kẽ cây tăng năng suất và tiết kiệm đất. Ví dụ : trồng đậu dưới cây ngô.<br />  ­ Trồng cây lấy gỗ: mật độ dày. Thường tỉa cành phía dưới.<br />  ­ Trồng cây ăn quả: ngắt ngọn để cây phát triển nhiều cành, chồi nụ, chồi hoa.<br /> 1.2.2 Ảnh hưởng của ánh sáng lên đời sống động vật<br /> Ánh sáng ảnh hưởng tới các hoạt động của động vật: nhận biết, định hướng di chuyển  <br /> trong không gian, sinh trưởng, sinh sản…<br /> ­ Nhóm động vật ưa sáng: những động vật hoạt động ban ngày:...<br /> ­ Nhóm động vật  ưa tối : những động vật hoạt động về  ban đêm, sống trong hang, hốc  <br /> đất:...<br /> * Mở rộng:<br /> ­ Ánh sáng và nhiệt độ thay đổi có tính chu kì:<br /> <br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />               Giáo viên: Huỳnh Thị Cẩm Nhung                         4<br /> CHUYÊN ĐỀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI SINH HỌC LỚP 9  PHẦN  SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br /> + Chu kì ngày, đêm => sinh vật hoạt động theo chu kì ngày, đêm: Ví dụ  : Gà thường đẻ <br /> trứng vào ban ngày. Vịt đẻ trứng ban đêm<br /> + Chu kì mùa => sinh vật hoạt động theo chu kì mùa: Ví dụ: Cuối mùa xuân, đầu mùa hè  <br /> ếch, nhái sinh sản( sinh vật biến nhiệt hoạt động mạnh). <br /> * Liên hệ: Trong chăn nuôi người ta có biện pháp kĩ thuật để tăng năng suất: Chiếu sáng  <br /> để cá đẻ, tạo ngày nhân tạo để gà đẻ nhiều trứng. <br /> 1.3 Ảnh hưởng của nhiệt độ lên đời sống sinh vật<br /> 1.3.1 Ảnh hưởng của nhiệt độ lên hình thái và đặc điểm sinh lí của thực vật:<br /> ­ Nhiệt độ ảnh hưởng tới hình thái thực vật:<br /> + Thực vật vùng nhiệt đới: bề mặt lá có tầng cuticun dày để hạn chế thoát hơi nước khi <br /> nhiệt độ cao.<br /> + Thực vật vùng  ôn  đới: rụng lá mùa đông giảm diện tích tiếp xúc không khí lạnh và <br /> giảm thoát hơi nước. Chồi cây có vảy mỏng bao bọc, thân và rễ  có lớp bần dày cách  <br /> nhiệt.<br /> ­ Nhiệt độ ảnh hưởng tới hoạt động sinh lí  thực vật:<br /> + Cây chỉ  quang hợp và hô hấp tốt  ở  nhiệt độ  20 – 30 0C . Cây ngừng quang hợp và hô <br /> hấp ở nhiệt độ quá thấp (00C) hoặc quá cao ( hơn 400C)<br /> Lưu ý: Cường độ quang hợp, hô hấp, thoát hơi nước tăng khi nhiệt độ  tăng đến mức độ <br /> nhất định. Cường độ  quang hợp, hô hấp, thoát hơi nước giảm khi nhiệt độ  giảm đến  <br /> mức độ nhất định.       <br />  1.3.2 Ảnh hưởng của nhiệt độ lên hình thái và đặc điểm sinh lí của động vật:<br /> ­ Nhiệt độ môi trường ảnh hưởng tới hình thái, hoạt động sinh lý của động vật:<br /> + Động vật vùng lạnh: lông dày, dài, kích thước lớn, có tập tính ngủ đông.<br /> + Động vật vùng nóng: lông ngắn, thưa, kích thước nhỏ hơn, có tập tính ngủ hè.<br /> * Ảnh hưởng của nhiệt độ tới sinh vật chia thành 2 nhóm:<br />  + Sinh vật biến nhiệt:  Nhiệt độ  cơ  thể  phụ  thuộc vào nhiệt độ  môi trường : Vi sinh  <br /> vật, nấm, thực vật, động vật không xương sống, cá, lưỡng cư, bò sát.<br /> + Sinh vật hằng nhiệt :  Nhiệt độ  cơ  thể  không phụ  thuộc vào nhiệt độ  môi trường:  <br /> Chim, thú, người<br /> ­ Mở rộng : Nhiệt độ môi trường thay đổi sinh vật sẽ phát sinh biến dị để  thích nghi và  <br /> hình thành tập tính.<br /> + Sinh vật hằng nhiệt : Nhiệt độ cơ thể không phụ thuộc vào nhiệt độ môi tr ường nên có <br /> khu phân bố rộng hơn sinh vật biến nhiệt<br /> 1.4 Ảnh hưởng của độ ẩm lên đời sống sinh vật<br /> 1.4.1  Độ ẩm ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển của thực vật:<br /> ­ Thực vật sống nơi  ẩm  ướt:      + Nơi thiếu ánh sáng có phiến lá mỏng, bản rộng, mô  <br /> giậu kém phát triển như cây lá lốt… + Nơi nhiều ánh sáng có phiến lá hẹp, mô giậu phát <br /> triển như lúa, ngô…<br /> ­ Thực vật sống nơi khô hạn có cơ thể mọng nước hoặc lá và thân tiêu giảm, biến thành  <br /> gai. Ví dụ : cây bỏng, xương rồng, cây xương cá…<br /> 1.4.2  Độ ẩm ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển của động vật:<br /> Sinh vật thích nghi với môi trường sống có độ ẩm khác nhau. <br /> Hình thành các nhóm sinh vật :+ Thực vật : Nhóm ưa ẩm, nhóm chịu hạn.<br /> <br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />               Giáo viên: Huỳnh Thị Cẩm Nhung                         5<br /> CHUYÊN ĐỀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI SINH HỌC LỚP 9  PHẦN  SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />                                                   + Động vật : Nhóm ưa ẩm, nhóm ưa khô.<br /> * Mở  rộng:  Ếch, nhái sống nơi  ẩm  ướt da trần,  ẩm  ướt, khi gặp điều kiện khô hạn cơ <br /> thể mất nước nhanh. Bò sát thích nghi với môi trường khô, hạn: da phủ vảy sừng chống  <br /> mất nước có hiệu quả.<br /> * Liên hệ : Trong sản xuất người ta có biện pháp kĩ thuật để tăng năng suất cây trồng và  <br /> vật nuôi. Đảm bảo đúng thời vụ để cung cấp điều kiện sống thích hợp.<br /> 1.5 Ảnh hưởng lẫn nhau giữa các sinh vật<br /> 1.5.1.  Quan hệ cùng loài<br /> Các sinh vật cùng loài sống gần nhau, liên hệ với nhau, hình thành nên nhóm cá thể.<br />  Ví dụ: nhóm cây thông, đàn trâu, bầy kiến…<br /> ­  Mối quan hệ cùng loài:<br /> + Hỗ trợ : Sinh vật được bảo vệ tốt hơn, kiếm được nhiều thức ăn, chống lại kẻ thù. <br /> + Cạnh tranh : thức ăn, nơi ở, con đực tranh giành con cái… <br /> * Mở rộng:<br /> +  Khi có gió bão thực vật sống cùng nhóm có lợi:  giảm bớt sức thổi của gió giúp cây <br /> không bị đổ.<br /> + Động vật sống thành bầy đàn: Có lợi trong tìm kiếm thức ăn, phát hiện kẻ thù nhanh <br /> hơn và tự vệ tốt hơn.<br /> + Khi gặp điều kiện sống thuận lợi: nguồn thức ăn phong phú, nơi ở rộng rãi… sinh vật <br /> có hiện tượng quần tụ làm số lượng cá thể tăng cao. <br /> + Khi gặp điều kiện sống bất lợi, số lượng cá thể tăng quá cao, thiếu thức ăn, nơi ở chật <br /> chội, con đực tranh giành con cái…, các cá thể cùng loài cạnh tranh nhau gay gắt, dẫn tới  <br /> một số  cá thể  yếu phải tách ra khỏi nhóm( Ý nghĩa: làm giảm nhẹ  sự  cạnh tranh ngăn <br /> ngừa gia tăng số lượng cá thể và sự cạn kiệt nguồn thức ăn trong vùng).<br /> 1.5.2.  Quan hệ khác loài<br /> Các sinh vật khác loài có mối quan hệ hỗ trợ và đối địch<br /> ­  Hỗ trợ:+ Cộng sinh: Sự hợp tác cùng có lợi giữa các loài sinh vật.  Ví dụ: Ở địa y: sợi <br /> nấm hút nước, muối khoáng cung cấp cho tảo, tảo hấp thụ nước, muối khoáng và năng <br /> lượng ánh sáng mặt trời tổng hợp các chất hữu cơ cho nấm và tảo.<br />                 + Hội sinh: Sự hợp tác giữa 2 loài SV, trong đó 1 bên có lợi còn bên kia không  <br /> có lợi và cũng không có hại. Ví dụ: Cá ép bám vào rùa biển, nhờ đó cá được đưa đi xa.<br /> ­  Đối địch:+ Cạnh tranh: Các SV khác loài tranh giành nhau thức ăn, nơi ở và các điều  <br /> kiện sống khác của môi trường. Các loài kìm hãm sự phát triển của nhau.  Ví dụ: Trên 1 <br /> cánh đồng lúa, khi cỏ dại phát triển, năng suất lúa giảm<br />                    + Kí sinh, nửa kí sinh: SV sống nhờ trên cơ thể  của SV khác, lấy các chất  <br /> dinh dưỡng, máu…từ sinh vật đó. Ví dụ: Giun đũa sống trong ruột người. <br />                    + SV ăn SV khác: Động vật ăn thịt con mồi, động vật ăn thực vật, thực vật  <br /> bắt sâu bọ... Ví dụ: Hươu, nai, hổ cùng sống chung 1 cánh rừng. Số  lượng hươu, nai bị <br /> khống chế bởi số lượng hổ.<br /> * Mở rộng: Sự khác nhau chủ yếu giữa quan hệ hỗ trợ và quan hệ đối địch của các sinh <br /> vậy khác loài là quan hệ hỗ trợ là mối quan hệ có lợi (hoặc ít nhất không có hại) cho tất <br /> cả các sinh vật. Quan hệ đối địch là mối quan hệ trong đó một bên sinh vật có lợi còn bên <br /> kia bị hại hoặc cả hai bên cùng bị hại.<br /> <br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />               Giáo viên: Huỳnh Thị Cẩm Nhung                         6<br /> CHUYÊN ĐỀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI SINH HỌC LỚP 9  PHẦN  SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br /> * Liên hệ : Trong nông nghiệp và lâm nghiệp con người đã lợi dụng mối quan hệ giữa  <br /> các SV khác loài để làm gì ? Điều đó có ý nghĩa như thế nào ?  Sử dụng SV có ích(thiên <br /> địch) tiêu diệt SV gây hại. Ví dụ  : mèo ăn chuột, kiến vàng ăn kiến đen, cá diệt lăng  <br /> quăng, ong mắt  đỏ  diệt sâu đục thân lúa… còn gọi là biện pháp đấu tranh sinh học <br /> (không gây ô nhiễm môi trường).<br /> * Chú ý: Quan hệ giữa các cá thể trong hiện tượng tự tỉa ở thực vật bao gồm:<br />   ­ Các thực vật cùng loài khi mật độ quá dày thì một số cây bị chết do cạnh tranh nhau  <br /> nguồn sống (nước, muối khoáng, ánh sáng...) rất gay gắt vì chúng có chung nhu cầu sống.<br />   ­ Các thực vật khác loài khi mật độ quá dày thì một số cây bị chết do cạnh tranh nhau  <br /> nguồn sống (nước, muối khoáng, ánh sáng…), nhưng không gay gắt bằng quan hệ cùng <br /> lòai.<br />  Vậy hiện tượng tự tỉa  ở thực vật là hiện tượng khi sống gần nhau 1 số cây bị  chết do  <br /> mật độ quá cao.<br /> * Liên hệ: Trong sản xuất chăn nuôi, trồng trọt cần đảm bảo mật độ vật nuôi, cây trồng  <br /> phù hợp để tránh sự cạnh tranh gay gắt giữa các cá thể sinh vật, làm giảm năng suất.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />               Giáo viên: Huỳnh Thị Cẩm Nhung                         7<br /> CHUYÊN ĐỀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI SINH HỌC LỚP 9  PHẦN  SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br /> Chương 2: HỆ SINH THÁI<br />  2.1 Quần thể sinh vật <br />   2.1.1. Khái niệm:  Quần thể  sinh vật  là tập hợp những cá thể  cùng loài, sinh sống  <br /> trong một khoảng không gian nhất định, ở một thời điểm nhất định, nh ững cá thể trong  <br /> quần thể có khả năng sinh sản tạo thành những thế hệ mới.<br /> Ví dụ: Rừng cọ, đồi chè, đàn chim én…<br /> * Mở rộng: Một lồng gà, một chậu cá chép có phải là quần thể hay không?( Không phải <br /> là quần thể vì nó chỉ có những biểu hiện bên ngoài của quần thể)<br /> * Chú ý: Để nhận biết 1 quần thể cần có dấu hiệu bên ngoài và dấu hiệu bên trong<br /> 2.1.2  Những đặc trưng cơ bản của quần thể :<br /> 2.1.2.1 Tỷ lệ giới tính : Tỷ lệ giới tính là tỷ lệ giữa số lượng cá thể đực và cái.<br />  Ý nghĩa: Tỷ  lệ này đảm bảo hiệu quả sinh sản (thay đổi theo thành phần nhóm tuổi và  <br /> phụ thuộc vào sự tử vong không đồng đều giữa cá thể đực và cái)<br />  * Mở rộng: Cấu trúc giới tính phụ thuộc vào cách tham gia sinh sản của cá thể :<br />  ­ Sống đôi: bồ câu, chim yến, cánh cụt.<br />  ­ Đa thê, đa phu: gà, vịt, dê, bò.<br /> * Liên hệ: Trong chăn nuôi người ta áp dụng tuỳ  từng loài mà điều chỉnh tỷ  lệ  đực cái <br /> cho phù hợp với mụ đích. Ví dụ: ở gà, vịt số lượng con đực ít hơn con mái rất nhiều<br /> 2.1.2.2 Thành phần nhóm tuổi<br /> + Trong quần thể có 3 nhóm tuổi liên quan đến số lượng cá thể   Sự tồn tại của quần <br /> thể.<br /> <br /> Các nhóm tuổi Ý nghĩa sinh thái<br /> Nhóm   tuổi   trước   Các cá thể lớn nhanh, do vậy nhóm này có vai trò chủ yếu làm tăng <br /> sinh sản trưởng khối lượng và kích thước của quần thể.<br /> Nhóm   tuổi   sinh   Khả  năng sinh sản của các cá thể  quyết định mức sinh sản của <br /> sản quần thể.<br /> Nhóm   tuổi   sau   Các cá thể không còn khả năng sinh sản nên không ảnh hưởng tới  <br /> sinh sản sự phát triển của quần thể.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Có 3 dạng tháp tuổi: <br /> + Hình A: tỷ lệ sinh cao, số lượng cá thể tăng mạnh( Dạng phát triển)<br /> + Hình B: Tỷ lệ sinh. số lượng cá thể ổn định( Dạng ổn định)<br /> + Hình C: Tỷ lệ sinh thấp, số lượng cá thể giảm. ( Dạng giảm sút)<br /> * Mở  rộng: Cấu trúc thành phần nhóm tuổi cũng luôn thay đổi theo điều kiện của môi <br /> trường:<br /> <br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />               Giáo viên: Huỳnh Thị Cẩm Nhung                         8<br /> CHUYÊN ĐỀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI SINH HỌC LỚP 9  PHẦN  SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br /> + Khi nguồn sống từ  môi trường suy giảm,  điều kiện khí hậu xấu  đi hoặc có dịch  <br /> bệnh… các cá thể non và già bị chết nhiều hơn cá thể thuộc nhóm tuổi trung bình<br /> + Trong điều kiện thuận lợi, nguồn thức ăn phong phú, các con non lớn lên nhanh chóng,  <br /> sinh sản tăng, từ đó kích thước quần thể tăng lên.<br /> + Ngoài ra các nhóm tuổi của quần thể thay đổi còn có thể  thay đổi phụ  thuộc vào một <br /> số yếu tố khác như mùa sinh sản, tập tính di cư..<br /> 2.1.2.3 Mật độ quần thể<br /> Mật độ là số lượng hay khối lượng sinh vật có trong 1 đơn vị diện tích hay thể tích.<br /> Ví dụ : Mật độ muỗi: 10 con/ 1m2 ; mật độ rau cải 40 cây/ 1m2<br /> ­ Mật độ quần thể phụ thuộc vào :<br /> + Chu kì sống của sinh vật.<br /> + Nguồn thức ăn của quần thể.<br /> + Yếu tố thời tiết, hạn hán, lụt lội.<br /> * Nâng cao: Trong các đặc trưng trên thì đặc trưng mật độ quần thể là cơ bản nhất vì <br /> mật độ quần thể quyết định các đặc trưng khác.<br /> * Liên hệ  : Trong sản xuất nông nghiệp cần có biện pháp kĩ thuật để  luôn giữ  mật độ <br /> thích hợp: Trồng dày hợp lý, loại bỏ  cá thể  yếu trong đàn, cung cấp thức ăn, điều kiện <br /> chăm sóc…<br /> 2.1.3  Ảnh hưởng của môi trường tới quần thể sinh vật<br /> ­ Môi trường ( nhân tố sinh thái ) ảnh hưởng tới số lượng cá thể trong quần thể.<br /> + Số lượng muỗi nhiều khi thời tiết ẩm<br /> + Mùa mưa ếch nhái tăng<br /> + Mùa gặt lúa chim cu gáy xuất hiện nhiều<br /> + Số lượng ếch nhái giảm nhiều vào mùa khô hạn<br /> + Số lượng cá thể biến đổi lớn<br /> ­ Mật độ cá thể trong quần thể được điều chỉnh ở mức cân bằng<br /> *Liên hệ : Trong sản xuất việc điều chỉnh mật độ  cá thể : Trồng dày hợp lý; thả cá vừa <br /> phải phù hợp với diện tích<br /> 2.1.3.1  Tr<br />   ạng thái cân bằng của quần thể : <br /> ­ Mỗi quần thể sống trong một môi trường xác định đều có xu hướng được điều chỉnh ở <br /> một trạng thái số lượng cá thể  ổn định gọi là trạng thái cân bằng. Đôi khi quần thể có <br /> biến động mạnh, ví dụ, tăng số  lượng cá thể  do nguồn thức ăn phong phú, vượt khỏi  <br /> mức bình thường. Số lượng cá thể vọt lên cao khiến cho sau một thời gian nguồn thức ăn <br /> trở nên thiếu hụt (cây bị phá hại mạnh, con mồi hiếm hoi), nơi đẻ và nơi ở không đủ, do <br /> đó nhiều cá thể bị chết. Quần thể lại được điều chỉnh về mức trạng thái cân bằng.<br /> *  Điều kiện và cơ chế duy trì trạng thái cân bằng của quần thể<br /> ­ Điều kiện duy trì trạng thái cân bằng của quần thể:  Nguồn thức ăn dồi dào, nơi ở rộng <br /> rãi, khí hậu thuận lợi, tỉ lệ đực : cái...<br /> ­ Cơ  chế  duy trì trạng thái cân bằng của quần thể: là sự  thay đổi chỉ  số  sinh sản, tử <br /> vong, và phát tán của các cá thể trong quần thể, nhờ đó mà tốc độ sinh trưởng của quần  <br /> thể được điều chỉnh( Cơ chế điều hoà mật độ )<br /> 2.1.3.2  S<br />     ự biến động số lượng của quần thể .<br /> * Hình thức biến động số lượng cá thể trong quần thể:<br /> <br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />               Giáo viên: Huỳnh Thị Cẩm Nhung                         9<br /> CHUYÊN ĐỀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI SINH HỌC LỚP 9  PHẦN  SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br /> ­ Biến động do sự  cố  bất thường: là những biến động do thiên tai (bão, lụt, hạn hán...), <br /> dịch hoạ (chiến tranh, dịch bệnh...) gây ra làm giảm  số lượng cá thể một cách đột ngột.<br /> ­ Biến động theo mùa: khi gặp điều kiện thời tiết, khí hậu phù hợp với sự  sinh trưởng,  <br /> phát triển của quần thể thì quần thể tăng nhanh (ếch nhái phát triển mạnh vào mùa mưa) <br /> và ngược lại.<br /> ­ Biến động theo chu kỳ nhiều năm: những thay đổi điều kiện sống có tính chất chu kì  <br /> nhiều năm làm cho số lượng cá thể của quần thể cũng biến đổi theo.<br /> * Nguyên nhân gây biến động.<br /> ­ Do những thay đổi của những nhân tố  sinh thái vô sinh của môi trường (khí hậu, thổ <br /> nhưỡng…) và các nhân tố  sinh thái hữu sinh trong quần thể  (sự  cạnh tranh giữa các cá  <br /> thể trong 1 đàn, số lượng kẻ thù ăn thịt…) đã tác động đến tỷ lệ sinh đẻ, tỷ lệ tử vong và <br /> sự phát tán của quần thể( mùa đông sinh vật sinh sản kém, các cá thể non dễ bị chết).<br /> ­ Nhân tố quyết định sự biến động số lượng có thể  khác nhau tuỳ từng quần thể và tuỳ <br /> từng giai đoạn trong chu kỳ sống( sâu bọ thì nhiệt độ có vai trò quyết định, với các loài <br /> chim thì nhân tố quyết định lại là thức ăn về mùa đông và nơi làm tổ về mùa hè)<br /> 2.2 Quần thể người<br /> 2.2.1  Sự khác nhau giữa quần thể người với các quần thể sinh vật khác<br /> ­ Quần thể  người có những đặc điểm sinh học giống quần thể  các sinh vật khác (giới <br /> tính, nhóm tuổi, mật độ, sinh sản, tử vong…)<br /> ­ Quần thể người có những đặc trưng khác với quần thể sinh vật khác : kinh tế, văn hoá, <br /> pháp luật, hôn nhân, giáo dục …<br /> * Mở rộng: sự khác nhau giữa quần thể người và quần thể sinh vật khác là do con người  <br /> có lao động và tư duy nên có khả năng cải tạo thiên nhiên, điều chỉnh các đặc điểm sinh <br /> thái trong quần thể  Sự khác nhau đó thể hiện sự tiến hoá và hoàn thiện trong quần thể <br /> người.<br /> 2.2.2  Đặc trưng về thành phần nhóm tuổi của mỗi quần thể người .<br />  ­ Quần thể  người gồm 3 nhóm tuổi : nhóm tuổi trước sinh sản, nhóm tuổi sinh sản và  <br /> lao động,  nhóm tuổi hết khả năng lao động nặng .<br /> Ý nghĩa: Thấy được thành phần nhóm tuổi trong quần thể người liên quan đến dân số và <br /> kinh tế ­ chính trị của quốc gia.<br /> ­  Đặc trưng nhóm tuổi liên quan đến tỷ lệ sinh, tử, nguồn nhân lực, lao động sản xuất.<br /> ­ Tháp dân số ( tháp tuổi ) thể hiện đặc trưng dân số của mỗi nước.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />               Giáo viên: Huỳnh Thị Cẩm Nhung                        10<br /> CHUYÊN ĐỀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI SINH HỌC LỚP 9  PHẦN  SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br /> * Liên hệ: Nghiên cứu tháp tuổi ở quần thể người để có kế hoạch điều chỉnh mức tăng, <br /> giảm dân số: + Tháp dân số trẻ: Tỷ lệ tăng trưởng dân số cao. <br />             + Tháp dân số già: Tỷ lệ người già nhiều, tỷ lệ sơ sinh ít.<br /> 2.2.3 Tăng dân số và phát triển xã hội.<br /> ­ Tăng dân số tự nhiên là kết quả của số người sinh ra nhiều hơn số người tử vong.<br /> + Sự tăng dân số có liên quan như thế nào đến chất lượng cuộc sống ? (Phát triển dân số <br /> hợp lý tạo được sự hài hoà giữa kinh tế và xã hội đảm bảo cuộc sống cho mỗi cá nhân, <br /> gia đình và xã hội)<br /> * Liên hệ: Việt Nam đã có biện pháp gì để  giảm sự  gia tăng dân số  và nâng cao chất  <br /> lượng cuộc sống ?( Thực hiện pháp lệnh dân số. Tuyên truyền, giáo duc sinh sản vị thành <br /> niên…)<br /> 2.3. Quần xã sinh vật<br /> 2.3.1 Khái niệm: Quần xã sinh vật là tập hợp những quần thể sinh vật khác loài cùng  <br /> sống trong 1 không gian xác định, chúng có mối quan hệ  gắn bó như  1 thể  thống nhất  <br /> nên quần xã có cấu trúc  ổn định. Các sinh vật trong quần xã thích nghi với môi trường  <br /> sống của chúng.<br /> Ví dụ : Ao cá tự nhiên, rừng nhiệt đới…<br /> + Các quần thể có mối quan :  Quan hệ cùng loài, quan hệ khác loài.<br /> *Mở rộng: Nhận biết quần xã cần có dấu hiệu bên ngoài và dấu hiệu bên trong<br /> *Liên hệ: Trong sản xuất mô hình VAC là quần xã nhân tạo.<br /> 2.3.2  Những dấu hiệu điển hình của một quần xã<br /> ­ Mỗi quần xã sinh vật đều đặc trưng bởi số lượng và thành phần loài:<br /> * Số lượng loài: Mỗi quần xã sinh vật có một độ đa dạng nhất định. Quần xã sinh vật ở <br /> những môi trường thuận lợi có độ đa dạng cao (rừng nhiệt đới), ở nơi có điều kiện sống <br /> khắc nghiệt thì có độ đa dạng thấp (rừng thông phương Bắc).<br /> * Thành phần loài: <br />  + Quần thể ưu thế là loài đóng vai trò quan trọng trong quần xã. Ví dụ: thực vật có hạt <br /> là những quần thể ưu thế ở các quần xã sinh vật ở cạn.<br />  + Quần thể đặc trưng của quần xã sinh vật: Loài chỉ có ở 1 quần xã hoặc có nhiều hơn <br /> hẳn các loài khác. Ví dụ: Quần thể cây cọ tiêu biểu đặc trưng nhất cho quần xã SV đồi  <br /> núi trung du Phú Thọ.<br /> * Mở rộng: Cấu trúc đặc trưng của quần xã được đánh giá qua chỉ số loài đặc trưng.<br /> 2.3.3   Quan hệ giữa ngoại cảnh và quần xã<br /> ­ Các nhân tố  vô sinh và hữu sinh luôn luôn tác động và tạo nên tính chất thay đổi theo <br /> chu kì của quần xã.<br /> Ví dụ: Các quần xã  ở  vùng nhiệt đới thay đổi theo chu kỳ  ngày đêm rất rõ: phần lớn  <br /> động vật hoạt động vào ban ngày, nhưng  ếch, nhái, chim cú, vạc, muỗi... hoạt động <br /> mạnh về ban đêm. <br /> Các quần xã  ở  vùng lạnh thay đổi chu kỳ  theo mùa rõ hơn (chim và nhiều động  <br /> vật di trú vào mùa đông lạnh giá, rừng cây lá rộng ở vùng ôn đới rụng lá vào mùa khô...).<br /> ­ Điều kiện thuận lợi thực vật phát triển  động vật cũng phát triển.( Nếu cây phát triển <br />  sâu ăn lá tăng  chim ăn sâu tăng  sâu ăn lá lại giảm)<br /> <br /> <br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />               Giáo viên: Huỳnh Thị Cẩm Nhung                        11<br /> CHUYÊN ĐỀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI SINH HỌC LỚP 9  PHẦN  SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br /> + Nếu sâu ăn lá mà hết thì chim ăn sâu sẽ ăn thức ăn gì?( Nếu số lượng sâu bị giảm do <br /> chim ăn sâu thì cây lại phát triển và sâu lại phát triển) Số lượng loài động vật này khống  <br /> chế số lượng loài động vật khác<br /> * Quần xã luôn có cấu trúc ổn định: Do có sự cân bằng các quần thể trong quần xã.<br /> ­ Khi ngoại cảnh thay đổi dẫn tới số lượng cá thể  trong quần xã thay đổi và luôn được <br /> khống chế ở mức độ  phù hợp với môi trường.  Giữa các quần thể trong quần xã thường <br /> xuyên diễn ra các quan hệ hỗ trợ và đối địch hoặc kìm hãm lẫn nhau gọi là  hiện tượng  <br /> khống chế sinh học.<br /> Tất cả  những quan hệ đó, làm cho quần xã luôn luôn dao động trong một thế  cân bằng, <br /> tạo nên trạng thái cân bằng sinh học trong quần xã. <br />  Cân bằng sinh học là trạng thái mà số lượng cá thể  mỗi quần thể trong quần xã dao  <br /> động<br />  quanh vị trí cân bằng nhờ khống chế sinh học<br /> *Quần xã có cấu trúc động vì:<br /> ­ Quần xã là tập hợp nhiều quần thể sinh vật được hình thành trong quá trình lịch sử lâu <br /> dài.<br /> ­ Quần xã luôn có mối qua hệ tác động qua lại với môi trường, thể hiên mối quan hệ gữa  <br /> các quần thể  với nhau và với môi trường. Vì vậy quần xã làm thay đổi môi trường và  <br /> môi trường bị thay đổi sẽ tác động trở lại làm thay đổi cấu trúc quần xã.<br /> * Liên hệ:+ Tác động nào của con người làm mất cân bằng sinh học trong quần xã ?<br />                   ( Săn bắt bừa bãi, phá rừng, cháy rừng, hoá chất, thuốc trừ sâu…)<br />                   + Chúng ta đã và sẽ làm gì để bảo vệ thiên nhiên ?(Tuyên truyền mọi người <br /> cùng tham gia bảo vệ môi trường, bảo vệ thiên nhiên hoang dã.)<br /> 2.4. Hệ sinh thái.<br /> 2.4.1. Khái niệm. Hệ sinh thái bao gồm quần xã sinh vật và khu vực sống( sinh cảnh ),  <br /> trong đó các sinh vật luôn tác động lẫn nhau và tác động qua lại với các nhân tố vô sinh  <br /> của môi trường tạo thành 1 hệ  thống hoàn chỉnh và tương đối  ổn định.  Ví dụ  : Rừng  <br /> nhiệt đới.<br /> * Các thành phần của hệ sinh thái hoàn chỉnh:<br /> * Thành phần của hệ sinh thái: Gồm có 2 thành phần:<br /> ­ Thành phần vô sinh: Bao gồm các yếu tố không sống trong môi trường như nhiệt độ, độ <br /> ẩm, nước, chế độ khí hậu, thành phần không khí...<br /> ­ Thành phần hữu sinh:<br /> + Sinh vật sản xuất: Có khả  năng sử  dụng năng lượng mặt trời để  tổng hợp nên <br /> các hợp chất hữu cơ. Sinh vật sản xuát chủ yếu là thực vật và vi sinh vật tự dưỡng.<br /> + Sinh vật tiêu thụ: Gồm các động vật ăn thực vật và động vật ăn thịt.<br /> + Sinh vật phân giải: Gồm vi khuẩn, nấm, giun...có khả năng phân giải xác động,  <br /> thực vật chết thành các chất vô cơ.<br /> *Hệ  sinh thái không hoàn chỉnh : Ví dụ: Hệ  sinh thái đáy biển sâu: thiếu thành phần  <br /> sinh vật sản xuất vì ở đáy biển sâu ánh sáng không thể chiếu tới nên không có thực vật,  <br /> các sinh vật tiêu thụ  chủ  yếu là động vật ăn thịt hoặc ăn xác chết của thực vật hoặc  <br /> động vật trôi nổi chìm xuống.<br /> * Các thành phần trong hệ sinh thái có mối quan hệ trao đổi vật chất và năng lượng:<br /> <br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />               Giáo viên: Huỳnh Thị Cẩm Nhung                        12<br /> CHUYÊN ĐỀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI SINH HỌC LỚP 9  PHẦN  SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />  ­ Một phần năng lượng ánh sáng mặt trời, chất vô cơ  trong hệ sinh thái được cây xanh  <br /> (SVSX) hấp thụ để tạo chất hữu cơ.<br /> ­ Động vật ăn thực vật: (SVTT bậc 1) tiêu thụ 1 phần chất hữu cơ của sinh vật sản xuất. <br /> ­ Động vật ăn thịt (SVTT bậc 2, 3, 4…) tiêu thụ 1 phần SVTT bậc 1.<br /> ­ Khi các SVSX và SVTT chết đi, xác của chúng được SV phân giải, phân giải thành chất <br /> vô cơ để cung cấp cho SVSX tổng hợp chất hữu cơ<br /> * Các kiểu hệ sinh thái: thuộc 3 nhóm:<br /> ­ Các hệ sinh thái trên cạn gồm có rừng nhiệt đới, cây bụi ­ cỏ nhiệt đới (savan), hoang <br /> mạc nhiệt đới và ôn đới, thảo nguyên, rừng lá ôn đới, rừng thông phương Bắc, đồng rêu <br /> đới lạnh,...<br /> ­ Các hệ sinh thái nước mặn gồm có hệ sinh thái vùng ven bờ và vùng khơi.<br /> ­ Các hệ  sinh thái nước ngọt gồm có hệ  sinh thái nước đứng (ao, đầm, hồ) và hệ  sinh <br /> thái nước chảy (sông, suối).<br /> 2.4.2. Chuỗi thức ăn và lưới thức ăn<br /> 2.4.2.1 Chuỗi thức ăn<br /> Chuỗi thức ăn : Là 1 dãy nhiều loài sinh vật có quan hệ dinh dưỡng với nhau. Mỗi loài là  <br /> 1 mắt xích, vừa là sinh vật tiêu thụ  mắt xích đứng trước, vừa là sinh vật bị  mắt xích  ở  <br /> phía sau tiêu thụ<br /> ­ Có 2 loại chuỗi thức ăn:<br /> + Chuỗi thức ăn mở đầu bằng sinh vật sản xuất:<br /> Cây ngô         sâu ăn lá ngô         ếch         rắn hổ mang        diều hâu       SV phân hủy<br /> + Chuỗi thức ăn mở đầu bằng sinh vật  phân giải các chất hữu cơ:<br /> Lá mục  mối      gà        đại bàng         SV phân hủy<br /> * Chuỗi thức ăn đầy đủ gồm 3 loại SV:<br />  ­ SV sản xuất: Cây<br />  ­ SV tiêu thụ( SV tiêu thụ bậc 1, 2, 3 đều gọi là SV tiêu thụ ): Sâu, cầy, đại bàng<br />  ­ SV phân hủy: nấm, vi khuẩn.<br /> *  Mở rộng :<br /> + Chuỗi thức ăn có thể bắt đầu từ thực vật hay từ SV bị phân giải(chất mùn).<br /> + Sự  trao đổi vật chất trong hệ  sinh thái tạo thành chu trình kín nghĩa là: Thực vật  <br /> Động vật  Mùn, muối khoáng  Thực vật <br /> + Sự trao đổi năng lượng trong hệ sinh thái tức là dòng năng lượng trong chuỗi thức ăn bị <br /> tiêu hao rất nhiều thể hiện qua hiệu suất sinh thái.<br /> 2.4.2.2  Lưới thức ăn<br /> Trong tự nhiên, một loài sinh vật không chỉ  tham gia vào 1 chuỗi thức ăn mà đồng thời <br /> tham gia vào các chuỗi thức ăn khác. <br />  Lưới thức ăn : Bao gồm các chuỗi thức ăn có nhiều mắt xích chung.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />               Giáo viên: Huỳnh Thị Cẩm Nhung                        13<br /> CHUYÊN ĐỀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI SINH HỌC LỚP 9  PHẦN  SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br /> Mắt xích chung: Châu chấu, chuột, ếch, rắn chim ăn sâu, cú mèo.<br /> Mở  rộng: Bậc dinh dưỡng bao gồm những mắt xích thức ăn thuộc một nhóm, sắp xếp  <br /> theo thành phần của nhóm thức ăn như sinh vật sản xuất, sinh vật tiêu thụ bậc I, II, III…<br /> Cây ngô         sâu ăn lá ngô         nhái         rắn hổ mang          diều hâu    <br /> Bậc 1 bậc 2 bậc 3 bậc 4 bậc 5<br /> <br /> * Liên hệ: Trong thực tiễn sản xuất người nông dân có biện pháp kĩ thuật để  tận dụng  <br /> nguồn thức ăn của Sinh vật: Thả  nhiều cá trong ao. Dự  trữ  thức ăn cho động vật trong <br /> mùa khô hạn.<br /> <br /> Chương 3: CON NGƯỜI, DÂN SỐ  VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> 3.1 Tác động của con người tới môi trường<br /> 3.1.1 Tác động của con người tới môi trường qua các thời kì phát triển của xã hội<br /> * Tác động của con người:<br /> ­ Thời nguyên thuỷ: con người đốt rừng, đào hố săn bắt thú dữ  giảm diện tích rừng.<br /> ­ Xã hội nông nghiệp: <br /> + Trồng trọt, chăn nuôi, chặt phá rừng lấy đất canh tác, chăn thả gia súc.<br /> + Cày xới đất canh tác làm thay đổi đất, nước tầng mặt làm cho nhiều vùng bị  khô cằn <br /> và suy giảm độ màu mỡ.<br /> + Con người địnhcư và hình thành các khu dân cư, khu sản xuất nông nghiệp.<br /> + Nhiều giống vật nuôi, cây trồng hình thành.<br /> ­ Xã hội công nghiệp:<br /> + Xây dựng nhiều khu công nghiệp, khai thác tài nguyên bừa bãi làm chodiện tích đất  <br /> càng thu hẹp, rác thải lớn.<br /> + Sản xuất nhiều loại phân bón, thuốc trừ sâu bảo vệ thực vật làm cho sản lượng lương  <br /> thực tăng, khống chế dịch bệnh, nhưng cũng gây ra hậu quả lớn cho môi trường.<br /> + Nhiều giống vật nuôi, cây trồng quý.<br /> 3.1.2  Tác động của con người làm suy thoái môi trường tự nhiên<br /> ­ Nhiều hoạt động của con người đã gây hậu quả  rất xấu: mất cân bằng sinh thái, xói  <br /> mòn và thoái hoá đất, ô  nhiễm môi trường, cháy rừng, hạn hán,  ảnh hưởng đến mạch  <br /> nước ngầm, nhiều loài sinh vật có nguy cơ bị tuyệt chủng.<br /> 3.2 Ô nhiễm môi trường <br /> 3.2.1 khái niệm: Ô nhiễm môi trường là hiện tượng môi trường tự  nhiên bị  bẩn, đồng  <br /> thời các tính chất vật lí, hoá học, sinh học của môi trường bị thay đổi gây tác hại tới đời  <br /> sống của con người và các sinh vật khác.<br /> ­ Nguyên nhân ô nhiễm môi trường do:<br /> + Hoạt động của con người.<br /> + Hoạt động của tự nhiên: núi lửa phun nham thạch, xác sinh vật thối rữa...<br /> 3.2.2 Các tác nhân chủ yếu gây ô nhiễm<br /> 3.2.2.1 Ô nhiễm do các chất khí thải ra từ hoạt động công nghiệp và sinh hoạt:<br /> ­ Các khí thải độc hại cho cơ  thể  sinh vật: CO; CO2; SO2; NO2... bụi   do quá trình đốt <br /> cháy nhiên liệu từ các hoạt động: giao thông vận tải, sản xuất công nghiệp, đun nấu sinh  <br /> hoạt...<br /> 3.2.2.2  Ô nhiễm do hoá chất bảo vệ thực vật và chất độc hoá học:<br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />               Giáo viên: Huỳnh Thị Cẩm Nhung                        14<br /> CHUYÊN ĐỀ BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI SINH HỌC LỚP 9  PHẦN  SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG<br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br /> ­ Các hoá chất bảo vệ thực vật và chất độc hoá học thường tích tụ trong đất, ao hồ nước  <br /> ngọt, đại dương và phát tán trong không khí, bám và ngấm vào cơ thể sinh vật.<br /> ­ Con đường phát tán:<br /> + Hoá chất (dạng hơi)  nước mưa  đất (tích tụ)  Ô nhiễm mạch nước ngầm.<br /> + Hoá chất  nước mưa  ao hồ, sông, biển (tích tụ)  bốc hơi vào không khí.<br /> + Hoá chất còn bám và ngấm vào cơ thể sinh vật.<br /> 3.2.2.3 Ô nhiễm do các chất phóng xạ<br /> ­ Các chất phóng xạ từ chất thải của công trường khai thác, chất phóng xạ, nhà máy điện  <br /> nguyên tử, thử vũ khí hạt nhân...<br /> ­ Gây đột biến ở người và sinh vật, gây một số bệnh di truyền và ung thư.<br /> 3.2.2.4 Ô nhiễm do các chất thải rắn:<br /> ­ Chất thải rắn gây ô nhiễm môi trường: đồ nhựa, giấy vụn, cao su, rác thải, bông kim y <br /> tế...<br /> 3.2.2.5 Ô nhiễm do sinh vật gây bệnh:<br /> ­ Sinh vật gây bệnh có nguồn gốc từ  chất thải không được thu gom và xử  lí: phân, rác, <br /> nước thải sinh hoạt, xác chết sinh vật, rác thải từ bệnh viện...<br /> ­ Sinh vật gây bệng vào cơ  thể  người gây bệnh do ăn uống không giữ  vệ  sinh, vệ  sinh <br /> môi trường kém...<br /> 3.2.3  Các biện pháp hạn chế ô nhiễm môi trường:<br />  ­ Hạn chế ô nhiễm không khí : Phải có qui hoạch tốt và bố  trí hợp lí khi xây dựng khu <br /> công nghiệp, khu dân cư tránh ô nhiễm không khí ở khu dân cư.<br /> ­ Tăng cường việc xây dựng các công viên, vành đai xanh để hạn chế bụi, tiếng ồn. Cần <br /> lắp đặt các thiết bị  lọc bụi và xử  lí khí độc hại trước khi thải ra không khí, phát triển  <br /> công nghệ để sử dụng các nguyên liệu không gây khói bụi.<br /> ­ Hạn chế ô nhiễm nguồn nước: Xây dựng các hệ thống cấp và thải nước ở  các đô thị,  <br /> khu công nghiệp để  nguồn nước thải ra không làm ô nhiễm nguồn sạch , xây dựng hệ <br /> thống xử lí nước thải  hạn chế chất độc hại ra nguồn nước.<br /> ­ Hạn chế ô nhiễm do thuốc bảo vệ thực vật:  Hạn chế sử dụng thuốc trong việc bảo vệ <br /> thực vật, tăng cường các biện pháp cơ học, sinh học trong việc tiêu diệt sinh vật có hại.<br /> ­ Các biện pháp hạn  chế  chất thải rắn: Cần quản lí chặt chẽ  chất thải rắn, cần chú ý  <br /> phát triển các biện pháp tái sử dụng chất thải rắn làm nguyên liệu sản xuất<br /> Chương 4: BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG<br /> 4.1 Sử dụng hợp lí tài nguyên thiên nhiên<br /> 4.1.1 Các dạng tài nguyên thiên nhiên chủ yếu<br /> + Tài nguyên tái sinh là dạng tài nguyên khi sử dụng hợp lí sẽ có khả năng phục hồi (tài <br /> nguyên sinh vật, đất, nước…)<br /> + Tài nguyên không tái  sinh là dạng tài nguyên qua 1 thời gian sử dụng sẽ bị cạn kiệt  <br /> (than đá, dầu mỏ…)<br /> +  Tài nguyên vĩnh cửu là tài nguyên sử  dụng mãi mãi, không gây ô nhiễm môi trường <br /> (năng lượng mặt trời, gió, nắng…)<br /> 4.1.2  Sử dụng hợp lí tài nguyên thiên nhiên<br /> 4.1.2.1 Sử dụng hợp lí tài nguyên đất<br /> <br /> ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­<br />               Giáo viên: Huỳnh Thị Cẩm Nhu